Najwspanialsze widowisko świata. Świadectwa ewolucji - ebook

WSTĘP

Liczba dostępnych świadectw ewolucji rośnie z dnia na dzień i nigdy jeszcze nie mieliśmy tylu dowodów jej prawdziwości. Paradoksalnie jednak w tym samym czasie rośnie w siłę antyewolucjonizm i tu też nie pamiętam, by kiedykolwiek był to ruch aż tak potężny. Ta książka stanowi moje osobiste podsumowanie świadectw ewolucji, empirycznych faktów, które potwierdzają, że sama teoria ewolucji jest faktem, faktem równie niezaprzeczalnym, jak inne naukowe fakty.

To nie jest moja pierwsza książka o ewolucji i chyba powinienem wyjaśnić, czym różni się od poprzednich. Otóż można ją nazwać „brakującym ogniwem” w moim dorobku. W Samolubnym genie i w Rozszerzonym fenotypie prezentowałem pewną szczególną wizję całkiem nieźle znanej teorii doboru naturalnego, ale nie poruszyłem w nich kwestii dowodów poświadczających to, iż ewolucja rzeczywiście zachodzi. W kolejnych trzech książkach — Ślepy zegarmistrz, Rzeka genów i (mój faworyt z tej trójki) Wspinaczka na szczyt nieprawdopodobieństwa — starałem się na różne sposoby rozproszyć wątpliwości, jakie wzbudza koncepcja doboru naturalnego, choćby wyjaśniając, jaki może być pożytek z połowy oka, a jaki z połowy skrzydła oraz jak dobór naturalny może w ogóle działać, skoro większość mutacji jest szkodliwa. Znów jednak bardziej zająłem się usuwaniem przeszkód utrudniających zrozumienie ewolucji niż przedstawianiem dowodów świadczących, że nie jest ona żadną „taką sobie teorią”, lecz przyrodniczym faktem.

Najobszerniejsza z moich książek — The Ancestor’s Tale — prezentowała już pełną historię życia na Ziemi. Nadałem jej narracyjną formę wyprawy w głąb czasu, niemal Chaucerowskiej opowieści o podróży w poszukiwaniu przodków, ale i tym razem samą ewolucję uznałem za fakt niewymagający dowodzenia. W pewnym momencie uświadomiłem sobie jednak, że wciąż tak robię i że we wszystkich moich książkach ewolucja bierze się jakby znikąd. Od tej chwili narastała we mnie chęć wypełnienia tej istotnej luki, a ponieważ właśnie mamy rok 2009 i zbiegają się dwie ważne rocznice, a mianowicie mija 200 lat od urodzin Karola Darwina i 150 od ukazania się O powstawaniu gatunków, uznałem, że nadszedł odpowiedni moment, by zrealizować ten plan. Nic dziwnego, że w tak pełnym znaczących rocznic momencie na podobny pomysł wpadło wielu innych, dzięki czemu ukazało się sporo wybitnych opracowań, w tym wspaniała książka Ewolucja jest faktem Jerry’ego Coyne’a (moją entuzjastyczną z niej recenzję opublikował „Times Literary Supplement” i można ją znaleźć w Internecie: http://richarddawkins.net/article,3594,Heat-theHornet,Richard-Dawkins).

Roboczy tytuł, pod jakim mój agent literacki, niestrudzony wizjoner John Brockman, proponował planowaną książkę wydawcom, brzmiał Only a Theory , później jednak okazało się, że ten tytuł zdążył już „zająć” Kenneth Miller dla obszernej publikacji, w której opisywał i komentował jeden z licznych sądowych procesów (w tym akurat sam odegrał bardzo ważną rolę), w którym ewolucja znów musiała bronić swego miejsca w programach amerykańskich szkół. Nie zmartwiłem się zbytnio, bo od początku nie byłem przekonany, czy ten tytuł na pewno pasuje do przygotowywanej książki. Zmiana przyszła mi tym łatwiej, że w pewnym momencie odkryłem w dość nieoczekiwanym miejscu sformułowanie, które moim zdaniem pasowało znacznie bardziej. Otóż parę lat temu jakiś anonimowy sympatyk przysłał mi T-shirt z wielkim napisem: „Evolution, the Greatest Show on Earth, the Only Game in Town”^() („Ewolucja — najwspanialsze widowisko świata, jedyna rozrywka w mieście”. Od czasu do czasu zakładałem ten T-shirt, zwłaszcza, kiedy prowadziłem wykład tak właśnie zatytułowany, i w pewnym momencie uświadomiłem sobie, że to również świetny tytuł dla książki, trzeba go tylko trochę skrócić. I tak właśnie narodziło się Najwspanialsze widowisko świata, a „Tylko teoria” — tyle że ze znakiem zapytania, niezbędnym z racji kreacjonistycznych skłonności do cytowania sformułowań wyrwanych z kontekstu — stało się tytułem Rozdziału I.

Pomogło mi w pracy nad książką — i to na różne sposoby — bardzo wiele osób, w tym: Michael Yudkin, Richard Lenski, George Oster, Caroline Pond, Henri D. Grissino-Mayer, Jonathan Hodgkin, Matt Ridley, Peter Holland, Walter Joyce, Yan Wong, Will Atkinson, Latha Menon, Christopher Graham, Paula Kirby, Lisa Bauer, Owen Selly, Victor Flynn, Karen Owens, John Endler, Iain Douglas-Hamilton, Sheila Lee, Phil Lord, Christine DeBlase i Rand Russell.

Sally Gaminara oraz Hilary Redmon i ich (odpowiednio brytyjski i amerykański) zespoły okazali mi wyjątkowe wsparcie. Trzykrotnie podczas — wydawałoby się — końcowych etapów pracy nad książką w prasie naukowej pojawiały się informacje o nowych, ważnych odkryciach i trzykrotnie na moje nieśmiałe pytanie, czy w tak zaawansowanym stadium prac wydawniczych da się w ogóle coś jeszcze zrobić, żeby uwzględnić te najnowsze dowody, zamiast typowych dla większości wydawców narzekań i marudzenia z racji konieczności wprowadzania zmian w ostatniej chwili, usłyszałem zgodę. Nie przesadzę dużo, mówiąc, iż Sally i Hilary gotowe były góry dla mnie poruszyć. Nie mniej pomocny (i cierpliwy) był Gillian Somerscales, który nadzorował skład i kolacjonował książkę z prawdziwie literacką wrażliwością.

Po raz kolejny towarzyszyła mi w pracy moja żona Lalla — stylistycznie książka ta bardzo wiele jej zawdzięcza.

Pomysł książki i jej początki nałożyły się na ostatnie miesiące mojej pracy w katedrze noszącej imię Charlesa Simonyiego. Rozstając się z dumnie brzmiącym tytułem „Simonyi Professor for Public Understanding of Science”, czternaście lat i siedem książek po naszym pierwszym spotkaniu, raz jeszcze chciałbym wyrazić olbrzymią wdzięczność dla Charlesa. Lalla przyłącza się do tych podziękowań i tak jak ja ma nadzieję, że nasza przyjaźń będzie trwała jeszcze długo.

Zadedykowałem tę książkę Joshowi Timonenowi, chcąc w ten sposób zrewanżować się jemu i nielicznej grupce zapaleńców, którym powstanie zawdzięcza moja witryna, RichardDawkins.net. Internet zna Josha przede wszystkim jako wspaniałego i inspirującego projektanta stron, ale — wierzcie mi — to naprawdę tylko wierzchołek góry lodowej, choć może w jego wypadku nie jest to najtrafniejsza metafora, gdyż nie oddaje ona pełnej skali jego rozlicznych talentów, wielkiego wkładu w nasze wspólne przedsięwzięcie, ani wreszcie ciepła i poczucia humoru, które nigdy go nie opuszczają.ROZDZIAŁ I TYLKO TEORIA?

Wyobraź sobie, że jesteś wykładowcą historii Rzymu i nauczycielem łaciny i to, czego najbardziej pragniesz, to zarazić innych swoją miłością do antyku i podzielić się fascynacją, jaką w tobie wzbudzają elegie Owidiusza, poematy Wergilego, ascetyczna oszczędność łacińskiej gramatyki, tak wspaniale widoczna w mowach Cycerona, strategiczne niuanse wojen punickich, wodzowskie talenty Juliusza Cezara i erotyczne ekscesy późniejszych cesarzy… W każdym razie czeka cię trudne zadanie, które wymaga czasu, skupienia i poświęcenia. Jesteś na to przygotowany, lecz im bardziej się angażujesz, tym bardziej masz wrażenie, że większość twoich wysiłków idzie na marne, bo uwagę studentów wciąż stara się odciągnąć głośno ujadająca sfora żałosnych ignorantów (jako miłośnik łaciny określisz ich raczej mianem „ignoramus”, wiedząc, że tak powinna brzmieć liczba mnoga^()). Otóż te „szczekające kundelki” z nieprawdopodobnym wręcz zapałem (a przy okazji ze sporym wsparciem politycznym i jeszcze pokaźniejszym finansowym) próbują wmówić twoim nieszczęsnym studentom, że tak naprawdę Rzymianie nigdy nie istnieli. Ich przekaz jest prosty — nie było żadnego Imperium Rzymskiego, a cały nasz świat powstał na krótko przed nami. Hiszpański, włoski, francuski, portugalski, kataloński, okcytański (czyli prowansalski), romansz i wszystkie dialekty zaliczane do tej grupy językowej powstały niezależnie, rozprzestrzeniły się spontanicznie i nie mają żadnych wspólnych korzeni, jakiejś tam łaciny chociażby. W rezultacie ty, zamiast z pełnym zaangażowaniem realizować swoje szlachetne powołanie wykładowcy, uczonego i klasycysty, musisz marnować czas i energię na przekonywanie słuchaczy, że Rzymianie jednak istnieli. W innych okolicznościach nad taką głupotą i ignorancją, z jaką przyszło ci walczyć, mógłbyś tylko zapłakać, teraz jednak zbyt wiele czasu zajmuje ci zwalczanie tych bredni…

No, dobrze — jeśli moja opowieść o profesorze latynistyki wydaje się komuś zbyt wydumana, oto przykład bardziej realistyczny. Tym razem pomyśl, że wykładasz całkiem współczesną historię, ale twoje seminarium poświęcone dziejom Europy w XX wieku jest nie dość że bojkotowane przez niektórych studentów, to pojawiają się też na nim nieproszeni goście, którzy, wrzeszcząc i wszczynając burdy, usiłują zakłócić jego przebieg. Przy czym gołym okiem widać, że twoi oponenci reprezentują środowisko sprawnie zorganizowane, zamożne i dysponujące silnym politycznym zapleczem. Nietrudno się domyślić, że mówię o ludziach, którzy zaprzeczają historyczności Holocaustu, czyli tzw. negacjonistach. Różnica polega na tym, że jakkolwiek w rzeczywistości nikt (chyba?) nie przeczy istnieniu Rzymu, to negacjoniści istnieją naprawdę i stanowią jak najbardziej realną polityczną siłę — są przy tym dość hałaśliwi, a zarazem (z pozoru przynajmniej) wystarczająco plastyczni, by nawet się uczyć. Warto dodać, że publicznie popiera ich co najmniej jeden przywódca wielkiego kraju, a w swych szeregach mają przynajmniej jednego katolickiego biskupa. Teraz wyobraź sobie, że jako wykładowca historii współczesnej nieustannie spotykasz się z nachalnymi żądaniami, by w trakcie zajęć „nauczać o kontrowersji” i dawać „równe szanse” „alternatywnej teorii”^(), zgodnie z którą nie było Zagłady, a cały Holokaust to syjonistyczny wymysł. W pewnym sensie zresztą takie pomysły wspiera wciąż jeszcze modny w kręgach intelektualnych relatywizm, głoszący iż obiektywna prawda nie istnieje — jeśli by tak było, to istotnie kwestia historyczności Shoah stanowiłaby wyłącznie problem indywidualnych przekonań, można w istnienie obozów koncentracyjnych wierzyć, albo nie, a wszystkie punkty widzenia są równie sensowne i równie „godne szacunku”.

Tymczasem — proszę mi wierzyć — los bardzo wielu nauczycieli nauk przyrodniczych wcale nie jest dziś lepszy niż mojego wyimaginowanego historyka. Kiedy ci ludzie starają się objaśnić podstawową zasadę biologii, kiedy próbują ukazać świat ożywiony w jego historycznym kontekście, czyli z perspektywy ewolucyjnej, kiedy wreszcie badają i wyjaśniają naturę życia, są nękani i poddawani mobbingowi, rzuca im się kłody pod nogi i próbuje zastraszać, a szantażowanie utratą pracy nie należy do rzadkości. Strata czasu, z jaką się to wszystko wiąże, to może nie tak wielki problem, ale listy z pogróżkami od rodziców i drwiące uśmieszki biednych odmóżdżonych dzieciaków na pewno nie są przyjemne. W tym samym czasie innym nauczycielom w Stanach Zjednoczonych nakazuje się korzystanie z zaaprobowanych przez odpowiednie komisje stanowe podręczników, z których słowo „ewolucja” zostało starannie wyrugowane, albo też jakiś domorosły cenzor podmienił je na „zmiana w czasie”. Do tej pory podśmiewaliśmy się z tego, sądząc, że to wyłącznie amerykańska specjalność, obecnie jednak podobne problemy dotarły już i na Stary Kontynent — po części oczywiście (zwłaszcza w Wielkiej Brytanii) dzieje się tak wpływem naszych zaatlantyckich sąsiadów, ale znacznie istotniejszym czynnikiem jest coraz liczniejsza grupa uczniów wyznających islam: jak wiadomo, tzw. multikulturalizm jest oficjalnie promowaną doktryną, a poza tym nikt nie chce być uznany za rasistę.

Mówi się — skądinąd w pełni zasadnie — że teologowie i wyższej rangi duchowni nie mają żadnego problemu z teorią ewolucji i często nawet wspierają naukowców w walce z obskurantyzmem. Sam zresztą mogę poświadczyć, że tak jest — dwukrotnie miałem okazję do owocnej współpracy z ówczesnym biskupem Oksfordu (dzisiejszym lordem Harriesem). W roku 2004 wspólnie napisaliśmy do „Sunday Timesa” artykuł, którego konkluzja brzmiała: „Dziś nie ma już nad czym «debatować». Ewolucja jest faktem i z chrześcijańskiej perspektywy jest jednym z najwspanialszych dzieł bożych”. To akurat zdanie wyszło spod pióra biskupa Harriesa, ale co do całej reszty artykułu w pełni się ze sobą zgadzaliśmy. Dwa lata później wspólnie z biskupem Harriesem byliśmy inicjatorami listu otwartego do ówczesnego premiera Wielkiej Brytanii Tony’ego Blaira:

Szanowny Panie Premierze

W tym wspólnym wystąpieniu grupy naukowców i biskupów chcielibyśmy wyrazić głęboką troskę, jaką budzi w nas formuła programowa nauk przyrodniczych w Emmanuel City Technology College w Gateshead.

Ewolucjonizm jest teorią naukową o olbrzymiej mocy eksplanacyjnej i znajduje zastosowanie przy wyjaśnianiu bardzo wielu różnorodnych zjawisk w bardzo licznych dyscyplinach naukowych. Teoria ta oczywiście może być rozwijana, weryfikowana, a nawet istotnie modyfikowana w wyniku konfrontacji ze świadectwami empirycznymi. Nie jest ona natomiast, jak wyraził się rzecznik college’u, jedynie „przedmiotem wiary” na tej samej zasadzie, co biblijna koncepcja stworzenia, która wszak spełniać ma inne funkcje i służyć innym celom.

Chodzi nam zresztą o problem znacznie szerszy niż sytuacja w tej jednej szkole — otóż poważny niepokój budzi to, czego się naucza i jak się tego naucza praktycznie we wszystkich nowo powstałych szkołach wyznaniowych. Naszym zdaniem programy nauczania we wszystkich tych placówkach (oczywiście również w Emmanuel City Technology College) powinny być ściśle nadzorowane, aby zapewnić właściwy rozdział nauki i religii.

Z wyrazami szacunku

Rt Revd Richard Harries, biskup Oxfordu; Sir David Attenborough FRS; Rt Revd Christopher Herbert, biskup St Albans; Lord May of Oxford, Przewodniczący Royal Society; Profesor John Enderby FRS, Physical Secretary, Royal Society; Rt Revd John Oliver, biskup Hereford; Rt Revd Mark Santer, Bishop of Birmingham; Sir Neil Chalmers, dyrektor Natural History Museum; Rt Revd Thomas Butler, biskup Southwark; Sir Martin Rees FRS, Astronomer Royal; Rt Revd Kenneth Stevenson, biskup Portsmouth; Profesor Patrick Bateson FRS, Biological Secretary, Royal Society; Rt Revd Crispian Hollis, biskup Portsmouth (Kościół rzymskokatolicki); Sir Richard Southwood FRS; Sir Francis Graham-Smith FRS, były Physical Secretary, Royal Society; Profesor Richard Dawkins FRS^()

Przygotowaliśmy ten list z biskupem Harriesem w pewnym pośpiechu, ale — przynajmniej o ile pamiętam — nikt spośród tych, do których zwróciliśmy się z prośbą o jego podpisanie, nie odmówił; ani żaden naukowiec, ani żaden biskup.

Zresztą również arcybiskup Canterbury nie ma żadnych problemów z ewolucją, podobnie jak papież (pominąwszy pewien intrygujący i subtelny problem, a mianowicie paleontologiczne datowanie powstania duszy), a także wszyscy wykształceni księża czy profesorowie teologii. Miedzy innymi z tego powodu chcę w tej książce przedstawić najrozmaitsze świadectwa dowodzące realności ewolucji, tego, iż jest ona faktem, a nie hipotezą. W każdym razie nie jest to książka wymierzona przeciw jakiejkolwiek religii (taką już zresztą napisałem, a nie ma po co wchodzić dwa razy do tej samej rzeki). Doświadczenie wskazuje, że biskupi i teologowie, którzy poznali dowody przemawiające na rzecz teorii Darwina, zaprzestali walki z nią. Niektórzy, co prawda, z pewnymi oporami, inni jednak, jak choćby biskup Harries, z wielkim entuzjazmem, w sumie jednak wszyscy (poza, rzecz jasna, tymi, którzy z pełną determinacją wolą pozostać niedoinformowani) muszą zaakceptować fakt ewolucji. Być może pomaga w tym przyjęcie, że Bóg jedynie zainicjował ten proces, a później nie kontrolował dokładnie całego jego przebiegu. Zapewne dla osób wierzących oznacza to, iż Bóg najpierw w jakiś sposób „uruchomił” Wszechświat, a jego narodziny uczcił, nadając mu w pełni zharmonizowany zespół praw i stałych fizycznych, dobranych tak, by zrealizować jakiś dla nas tajemniczy plan, w którym jednak my, ludzie, mamy do odegrania swoją rolę. W każdym razie jest tak, że z większym lub mniejszym entuzjazmem ludzie Kościoła (a przynamniej sporej części Kościołów chrześcijańskich) uznają dziś dowody przemawiające na rzecz ewolucji.

Jednak jeśli nawet co lepiej wykształceni hierarchowie i duchowni nie mają problemów z ewolucją, nie powinniśmy popadać w samozadowolenie i przyjmować, iż podobnie rzecz się ma również z ich „owieczkami”. Niestety jest przeciwnie — a świadczą o tym między innymi wyniki badań opinii publicznej, które zamieszczam w Dodatku. Na przykład nadal ponad czterdzieści procent Amerykanów nie zgadza się z twierdzeniem, że człowiek wyewoluował z innych zwierząt, i przyjmuje, że my (a również całe życie na Ziemi) zostaliśmy stworzeni przez Boga z grubsza dziesięć tysięcy lat temu.

Ja nadal uważam, że to tylko teoria.

W Wielkiej Brytanii proporcja zwolenników takiego poglądu jest nieco niższa, ale i tak pozostaje niepokojąco wysoka, to zaś powinno martwić tak samo Kościoły, jak i naukowców. Między innymi i z tego powodu uznałem, że niezbędna jest książka taka jak ta. I dlatego też w dalszych jej partiach posługiwał się będę terminem „ewolucyjni (historyczni) negacjoniści” jako określeniem tych wszystkich, którzy wciąż wierzą, że historię świata mierzyć należy w tysiącach, a nie w miliardach lat, a ludzie spacerowali sobie wśród dinozaurów. Przypominam — tak sądzi ponad dwie piąte mieszkańców Stanów Zjednoczonych, a choć wyniki badań opinii publicznej nieco się różnią w różnych krajach, to nie odbiegają zbytnio od tej proporcji. Czasem więc zamiast o historycznych negacjonistach będę więc mówił o „czterdziestoprocentowych”.

Skoro zaś już tyle było mowy o oświeconych biskupach i teologach, dodam jeszcze, iż byłoby bardzo miłe z ich strony, gdyby nieco bardziej zaangażowali się w zwalczanie antynaukowych nonsensów, które sami wszak odrzucają. Wciąż jeszcze bowiem zbyt wielu kapłanów — wśród nich tacy, którzy doskonale wiedzą, że Adam i Ewa nigdy nie istnieli — znalazłszy się na kazalnicy, bez zastanowienia zaczyna snuć różne moralne i teologiczne rozważania z tą parą w roli głównej i nie przyjdzie im nawet do głowy, by jasno stwierdzić, że w rzeczywistości nie było żadnych „prarodziców”! Oczywiście gdy spytamy, dlaczego to robią, natychmiast usłyszymy, że przecież chodzi o czysto symboliczne znaczenie tych postaci, a naprawdę istotna jest dopiero kwestia grzechu pierworodnego albo też pochwała cnoty niewinności. Poza tym — coś takiego też zdarzało mi się usłyszeć — nikt przecież nie może być na tyle głupi, by wierzyć w te bajki. Czy jednak można oczekiwać tego od wiernych? Czy istotnie każdy, kto zasiada w kościelnych ławach (bądź klęczy na modlitewnym dywaniku), dysponuje tak świetną znajomością Pisma, by wiedzieć, które jego ustępy odczytywać dosłownie, a w których szukać jedynie znaczeń symbolicznych? Czy to naprawdę tak łatwe dla zwykle nienajlepiej wykształconego parafianina? Jasne, że nie, i doprawdy trudno mieć pretensje, gdy któryś z nich temu wyzwaniu nie sprosta (jeśli ktoś uzna to twierdzenie za gołosłowne, niech zerknie do Dodatku). Zatem proszę was, biskupi, księża i duchowni wszelkich wyznań — bądźcie ostrożni! Igracie z ogniem i niebezpieczeństwo czyha tuż za progiem (choć niektórzy sądzą, iż dawno już próg ten przekroczyło). Przecież Pismo jasno mówi, „niech mowa wasza będzie tak, tak — nie, nie”. Aby więc „tak” nie wiodło ku potępieniu, czyż nie powinniście z większą odwagą zwalczać wciąż powszechnie pokutujących fałszywych przekonań (choć może mówmy raczej o ignorancji) i starać się przynajmniej budzić w waszych słuchaczach chęć aktywnego wspierania nauki i nauczycieli?

Historyczni negacjoniści, jak ich tu nazywam, również należą do grupy czytelników, do których adresuję swoją książkę, ale chyba bardziej zależy mi na tym, by dotrzeć do ludzi, którzy sami nie mają takich problemów, lecz, stykając się z nimi w najbliższym otoczeniu — w rodzinie czy kościele — nie czują się wystarczająco dobrze zaopatrzeni w argumenty, by bronić swoich przekonań. Na dalszych stronach na pewno znajdą dość amunicji.

Powtórzmy zatem — ewolucja jest faktem i nie ma żadnych, najmniejszych nawet, sensownych powodów, by fakt ten negować. Dowody świadczące o tym, że ewolucja „działa”, są równie mocne, jak świadectwa Holocaustu czy zbrodni stalinowskich, nawet jeśli uwzględnimy, że o XX-wiecznych tragediach wciąż jeszcze możemy usłyszeć od naocznych świadków. Tak więc to prawda — jesteśmy kuzynami szympansów! Nieco odleglejsze pokrewieństwo łączy nas z innymi małpami Starego Świata, jeszcze dalsze z mrównikami i manatami… Ba!, nasze drzewo genealogiczne obejmuje też banany i brukiew, a tę listę każdy może kontynuować niemal tak długo, jak zapragnie. Tak, wiem — to nie jest „oczywista oczywistość”, odległe pokrewieństwo nie rzuca się w oczy i dlatego jeszcze niedawno większość ludzi, również wykształconych, nie sądziła, że taka jest prawda. Niemniej coś, co niegdyś miało status hipotezy, dziś już nie podlega dyskusji. Nie musiało tak być, ale tak jest, a wiemy to za sprawą niezliczonych świadectw i dowodów przemawiających na rzecz teorii ewolucji. Ewolucja jest faktem, a ta książka ma to wykazać. Żaden szanujący się naukowiec nie podważa dziś ewolucji i, podobnie, żaden myślący i pozbawiony uprzedzeń czytelnik, doczytawszy do ostatniej strony, nie będzie w nią powątpiewał.

Jeśli tak jest, dlaczego wciąż mówimy o darwinowskiej teorii ewolucji. Wszak takie sformułowanie tylko ułatwia życie różnej maści kreacjonistom (historycznym negacjonistom, czterdziestoprocentowcom etc.), którzy przyjmują, że słowo „teoria” to wyraz kompromisu, ustępstwo sprzyjające ich przyszłemu zwycięstwu.

CO TO JEST TEORIA? CO TO JEST FAKT?

Tylko teoria? Rozważmy zatem, co to znaczy „teoria”. Słownik języka polskiego PWN podaje (miedzy innymi) następujące trzy znaczenia tego słowa:

1. «całościowa koncepcja zawierająca opis i wyjaśnienie określonych zjawisk i zagadnień »

2. «dział nauki o literaturze, kulturze, sztuce itp. zajmujący się systematyzowaniem pojęć i twierdzeń leżących u podstaw tych dziedzin»

3. «teza jeszcze nieudowodniona lub nieznajdująca potwierdzenia w praktyce»^().

Łatwo zauważyć, że znaczenia te bardzo istotnie się od siebie różnią, i łatwo też odpowiedzieć, dlaczego „teoria ewolucji”: naukowcy posługują się znaczeniem 1., kreacjoniści zaś — czasem ze szczerego przekonania, czasem z czystej złośliwości — przyjmują, że chodzi tu o znaczenie 3. Dobrym przykładem teorii w znaczeniu 1. jest teoria heliocentryczna opisująca orbitalny ruch Ziemi i pozostałych planet Układu Słonecznego wokół Słońca. Teoria ewolucji równie doskonale spełnia warunki określone w tej definicji, jest bowiem „całościową koncepcją zawierającą opis i wyjaśnienie określonych zjawisk i zagadnień”, a przy tym równocześnie (to już ze znaczenia 2.) „działem nauki zajmującym się systematyzowaniem pojęć i twierdzeń leżących u podstaw ”. Zarazem (tu już sięgam do encyklopedycznej, a nie słownikowej definicji pojęcia „teoria”) teoria ewolucji jest „systemem pojęć, definicji, aksjomatów i twierdzeń ustalających relacje między tymi pojęciami i aksjomatami, tworzącym spójny system pojęciowy opisujący jakąś wybraną fizyczną lub abstrakcyjną dziedzinę”^(1). Ewolucja miała niegdyś status hipotezy, ale — tu znów odwołuję się do wiedzy encyklopedycznej — została uznana za naukową teorię, gdy potwierdziły ją świadectwa empiryczne. W każdym razie na pewno nie można o teorii ewolucji powiedzieć, iż jest „tylko teorią” w słownikowym znaczeniu 3., czyli „tezą jeszcze nieudowodnioną lub nieznajdującą potwierdzenia w praktyce”, ani też „ koncepcją na określony temat” (to też ze Słownika języka polskiego). W każdym razie naukowcy i kreacjoniści słowo „teoria” rozumieją odmiennie. Tymczasem ewolucja jest teorią w takim samym sensie jak teoria heliocentryczna. Nie ma najmniejszych powodów, by uważać ją za „tylko teorię”.

Przejdźmy teraz do zarzutu, iż ewolucja nigdy nie została „udowodniona”. Ten argument o rzekomym braku dowodów miałby stanowić dla naukowców przypomnienie, że może im grozić utrata społecznego zaufania. Wciąż zresztą niektórzy bardzo wpływowi filozofowie twierdzą, że nauka niczego nie jest w stanie tak naprawdę „dowieść”. Matematycy mogą, co prawda, coś udowodnić — zgodnie z pewnymi krańcowymi poglądami tylko oni — ale reprezentantom nauk przyrodniczych i ścisłych pozostaje tylko satysfakcja z tego, że nie potrafią obalić jakiegoś twierdzenia, choćby się najusilniej starali. Zresztą nawet tak oczywiste stwierdzenie jak to, że Księżyc jest mniejszy od Słońca, nie może być (znów, powtarzam, według niektórych szkół filozoficznych) dowiedzione w takim znaczeniu, jak choćby twierdzenie Pitagorasa. Oczywiście za trafnością tej astronomicznej obserwacji przemawia tak wiele dowodów, że twierdzenie, iż pozostaje ona nadal nieudowodnioną hipotezą, i odmawianie jej statusu „faktu”, jest krańcowym idiotyzmem dla wszystkich oprócz garstki metodologicznych pedantów. Dokładnie tak samo jest w przypadku ewolucji. Można by powiedzieć, że to nie teoria tylko fakt, taki sam jak to, że Paryż leży na półkuli północnej. Choć „topór logiki rządzi w tym mieście”^(2), gdy teorie nie dają żadnego pola wątpliwościom, wtedy zaczynamy nazywać je faktami. Im intensywniej jakaś teoria jest atakowana, tym — rzecz jasna jeśli zdoła ataki te przetrwać — bardziej zbliża się do tego, co zdrowy rozsądek każe nam uznać właśnie za niekwestionowalny fakt.

Mógłbym oczywiście kontynuować te rozważania, posługując się wciąż określeniami „teoria w znaczeniu 1.” i „teoria w znaczeniu 2.”, zdaję sobie jednak sprawę, że numerki czasem trudno zapamiętać i dlatego chciałbym zaproponować odmienną terminologię. Jeśli chodzi o znaczenie 3., nie ma wielkiego problemu — „hipoteza” to bardzo wygodne pojęcie. Wszyscy wiedzą, że hipoteza to pomysł, idea, która dopiero oczekuje na weryfikację — potwierdzenie lub falsyfikację. W przypadku ewolucji tak właśnie było w czasach Darwina, dziś jednak ten etap mamy już za sobą. Z „teorią w znaczeniu 1.” jest nieco trudniej. Najprościej (i najmilej) byłoby oczywiście nadal posługiwać się tym terminem, tak jakby inne znaczenia nie istniały (w sumie zresztą czyż nie powinny nie istnieć, wszak mamy już „hipotezę”, „pomysł” etc.), uniknęlibyśmy w ten sposób wielu nieporozumień. Niemniej słowo „teoria” w znaczeniu „hipoteza” jest powszechnie używane i nie mamy możliwości, by tego zakazać. Dlatego też zdecydowałem się na, być może, kosztowny (ale, mam nadzieję, wybaczalny) zabieg, a mianowicie postanowiłem pożyczyć od matematyków termin „teoremat”. Ponieważ i to nie jest pojęcie do końca odpowiadające moim potrzebom — acz nadal pożytki przewyższają zagrożenia — a dodatkowo jeszcze matematycy mogliby poczuć się znieważeni (czego za wszelka cenę chciałbym uniknąć) zdecydowałem się dokonać jeszcze drobnej modyfikacji i wprowadzić zgrabny, jak mniemam, neologizm „teorum”^(). Może jednak najpierw wyjaśnię, co oznacza teoremat w matematyce (a przy okazji wyjaśnię, co miałem na myśli, mówiąc, iż w zasadzie tylko matematycy mogą rzeczywiście coś udowodnić — żeby nie było wątpliwości: prawnicy, mimo iż roszczą sobie takie pretensje, są w tej konkurencji bez szans).

Dla matematyka dowód twierdzenia polega na logicznym wykazaniu, że wniosek (czyli twierdzenie) wypływa z przyjętych przesłanek (aksjomatów). Na przykład twierdzenie („teoremat”) Pitagorasa jest bezwzględnie prawdziwe, o ile tylko rozpatrujemy je w ramach geometrii euklidesowej, której jednym z aksjomatów jest to, iż dwie linie równoległe nigdy się nie przetną. Można zmierzyć tysiące trójkątów prostokątnych z intencją obalenia twierdzenia Pitagorasa, ale, wierzcie mi, to marnowanie czasu. Pitagoras przeprowadził dowód swojego twierdzenia, który każdy może sprawdzić — dzięki temu wiemy, że to twierdzenie jest po prostu prawdziwe. I już. Właśnie tym jest dowód dla matematyka: to coś, co pozwala odróżnić hipotezę od twierdzenia (teorematu), czyli uniknąć semantycznego zamieszania z pojęciem „teoria”. Warto zresztą w tym momencie raz jeszcze sięgnąć do słownika, by się dowiedzieć, co dokładnie znaczy teoremat — otóż zgodnie z formalną, logiczną definicją jest to: „twierdzenie pochodne, występujące w obrębie systemu dedukcyjnego, wyprowadzone za pomocą wnioskowania dedukcyjnego z aksjomatów tego systemu”. Hipoteza może nawet wyglądać bardzo prawdopodobnie, ale takiego „wyprowadzenia” się (dotychczas) nie doczekała. W matematyce mamy wiele takich przypadków, jednym z najsłynniejszych jest tzw. hipoteza Goldbacha, głosząca, że każda parzysta liczba naturalna może zostać przedstawiona jako suma dwóch liczb pierwszych. Jak na razie matematykom nie udało się tej hipotezy obalić, przynajmniej dla liczb mniejszych od 300 tysięcy milionów milionów milionów. Kierując się zdrowym rozsądkiem, powinniśmy już zatem w zasadzie mówić „fakt Goldbacha”. Tak jednak nie jest, bo jak dotąd hipotezy Goldbacha nie udało się nikomu udowodnić, mimo że na szczęśliwca, który taki dowód przedstawi, czekają bardzo hojne nagrody. Ponieważ jednak wciąż go nie ma, matematycy nadal — i słusznie — mówią tylko o hipotezie, konsekwentnie odmawiając możliwości „awansu” na szczebel twierdzenia, ten bowiem może nastąpić dopiero, gdy wymagany dowód zostanie przedstawiony. I wówczas będziemy już mieli twierdzenie (teoremat) Goldbacha, a może raczej „teoremat Iksińskiego”, od nazwiska tego, który wreszcie rozwiąże ten liczący sobie już ponad dwieście pięćdziesiąt lat problem teorii liczb.

Hipotezę Goldbacha wykorzystał kiedyś (skądinąd z właściwym dla siebie sarkazmem) Carl Sagan, komentując dość liczne przypadki osobników twierdzących, że zostali porwani przez obcych:

Zdarza się, że otrzymuję list od człowieka, który twierdzi, że „jest w kontakcie” z przedstawicielami pozaziemskiej cywilizacji i pisze, iż „mogę zadać im dowolne pytanie”. Przez lata przygotowałem już sobie sporą liczbę takich pytań. Przybysze muszą być, co oczywiste, przedstawicielami bardzo rozwiniętej cywilizacji. Proszę ich zatem, by podali „krótki dowód wielkiego twierdzenia Fermata albo hipotezy Goldbacha” I jakoś na takie pytania nigdy nie dostaję odpowiedzi. Natomiast gdy chcę, by wyjaśnili, „czy powinniśmy być dobrzy?”, odpowiedź przychodzi praktycznie zawsze. W kwestiach mętnych, niejednoznacznych, a zwłaszcza w sferze konwencjonalnej moralności, Obcy okazują się ekspertami i z najwyższą radością odpowiadają, gdy o coś takiego ich się pyta. Ilekroć jednak zadaję bardziej szczegółowe pytania, kiedy chcę się przekonać, czy wiedzą coś, czego my, ludzie, jeszcze nie wiemy, odpowiedzią jest milczenie…

Wielkie twierdzenie Fermata opisuje pewne właściwości liczb naturalnych. Podobnie jak w przypadku hipotezy Goldbacha przez kilkaset lat (a dokładnie od roku 1637, kiedy to Pierre de Fermat zanotował je na marginesie pewnego matematycznego dzieła i opatrzył następującą uwagą: „Znalazłem zaiste zadziwiający dowód tego twierdzenia. Niestety, margines jest zbyt mały, by go pomieścić”) nikomu nie udało się podać warunków, w jakich opisana w nim przez Fermata właściwość nie byłaby spełniona, i przez z górą trzy wieki wielkie twierdzenie Fermata było jednym ze świętych Graali matematyki. Ostatecznie dowód przedstawił dopiero w roku 1995 angielski matematyk Andrew Wiles, nim jednak to nastąpiło, część przedstawicieli tej dyscypliny twardo obstawała, by mówić o „hipotezie Fermata” i nie używać nazwy „wielkie twierdzenie”. Tak przy okazji — dowód Wilesa zajmuje ponad dwieście stron i opiera się na najnowszych odkryciach i zaawansowanych technikach dwudziestowiecznej nauki, nic dziwnego więc, iż większość matematyków uważa, że Pierre de Fermat (nie ujmując nic szczerości jego intencji) pomylił się, sądząc, że znalazł dowód swojego twierdzenia. Z naszego punktu widzenia cała ta opowieść jest o tyle istotna, że stanowi bardzo dobrą ilustrację różnicy między twierdzeniem a hipotezą.

Jak już mówiłem, postanowiłem pożyczyć od matematyków termin „teoremat” i posługiwać się nim, nieco go, co prawda, zmodyfikowawszy (do „teorum”, przez analogię do „decorum”, gdyby ktoś zapomniał), żeby uniknąć skojarzeń z logiką i matematyką. Mamy zatem odtąd „teorum ewolucji”, „teorum heliocentryczne”, czyli różne naukowe teorie spełniające i słownikową (w znaczeniu 1.), i encyklopedyczną definicję pojęcia „teoria”, są bowiem „całościowymi koncepcjami zawierającymi opis i wyjaśnienie określonych zjawisk i zagadnień”.

Oczywiście, jak już wyżej wyjaśniałem, teorum naukowe niejako z definicji nie jest (i nie może być) udowodnione w takim sensie, jak teoremat (twierdzenie) w matematyce. Na co dzień uznajemy jednak, iż takie teora są po prostu faktami, tak jak faktem jest to, że Ziemia jest kulista, nie płaska, a rośliny zielone uzyskują energię ze światła słonecznego. Oba powyższe stwierdzenia to przykłady naukowych teorów — poparte są nieprzebraną ilością świadectw empirycznych (dowodów) oraz powszechnie zaakceptowane przez obserwatorów, czyli niekwestionowalne. W języku potocznym nazywamy je faktami. A jak to z faktami bywa, każdy pedant może się przyczepić, że jest możliwe (a przynajmniej nie sposób wykluczyć), iż zarówno instrumenty pomiarowe, którymi się posługujemy, jak i narządy zmysłów pozwalające odczytać wyniki pomiarów, dają się na jakiś wielce przemyślny sposób łudzić. Bertrand Russell stwierdził kiedyś na przykład: „No, cóż — może istotnie każdy z nas znalazł się na tym świecie zaledwie pięć minut temu, tyle że z całkiem gotowymi wspomnieniami, a również już w dziurawych skarpetkach i z fryzurą, która wręcz woła o fryzjera. Wziąwszy pod uwagę dowody na rzecz ewolucji, jakie już są nam dostępne, przyjęcie, iż jest ona czymkolwiek innym niż po prostu faktem, wymagałoby równie wielkiej ekwilibrystyki, jak wiara w scenariusz wyżej opisany. W takie oszustwo ze strony stwórcy mało kto chyba, nawet spośród najgorliwszych jego wyznawców, byłby gotów uwierzyć”.

Przyjrzyjmy się może teraz, co — według słowników i encyklopedii — znaczy fakt. Znów sięgamy do słownika (SJP PWN) i (znów) znajdujemy kilka znaczeń, z których w tym momencie interesujące są dla nas dwa:

1. «to, co zaszło lub zachodzi w rzeczywistości»

2. fakt naukowy «stwierdzenie konkretnego stanu rzeczy lub zdarzenia w określonym czasie i przestrzeni».

Proszę zauważyć, że podobnie jak teorum, tak i fakt nie ma w tym ujęciu równie rygorystycznego statusu, jak (udowodnione na mocy definicji) twierdzenie matematyczne (teoremat), które jest nieuchronną konsekwencją przyjętych założeń (aksjomatów). Przede wszystkim „stwierdzenie konkretnego stanu rzeczy lub zdarzenia” może być po prostu błędne, i to głęboko błędne. Dość często niestety o czymś takim zapomina się na sali sądowej. Tymczasem zwłaszcza prawnicy, nierzadko przeceniający „zeznania naocznych świadków”, powinni z pokorą przyswoić lekcję, jakiej udzielają nam psychologowie. Jest na przykład taki wspaniały eksperyment zaprojektowany przez profesora Daniela J. Simonsa z University of Illinois. Otóż mamy (jako uczestnicy eksperymentu) obserwować uważnie dwudziestopięciosekundowy filmik, na którym kilkoro młodych ludzi, ustawionych w kółko, rzuca do siebie dwiema piłkami do koszykówki. Gracze ciągle się przemieszczają i zamieniają miejscami, my zaś — tak brzmi instrukcja eksperymentatora — mamy dokładnie policzyć, ile rzutów zostało wykonanych. Nie jest to zatem proste zadanie. Wreszcie nagranie się kończy i psycholog starannie zapisuje wyniki podawane mu przez kolejnych badanych. I nadal nikt z tego grona jeszcze nie wie, że tak naprawdę w eksperymencie chodzi o coś zupełnie innego. Sensacja wybucha dopiero po zakończeniu projekcji i po przepytaniu wszystkich po kolei o liczbę oddanych rzutów. Wówczas bowiem pada pytanie: „A kto widział goryla?”. W tym momencie zwykle niemal wszyscy dębieją i zapada głucha cisza. Wtedy prowadzący eksperyment ponownie puszcza kasetę, ale najpierw uprzedza, by uważnie oglądać, co się dzieje, zamiast liczyć wymieniane piłki. I raptem okazuje się, że w dziewiątej sekundzie filmu w środek kółka utworzonego przez graczy z pełną nonszalancją wmaszerowuje osobnik w stroju goryla, przystaje i, gapiąc się prosto w kamerę, wali się w piersi, jakby złośliwie drwił sobie w ten sposób z naocznych świadków. Po chwili, równie niefrasobliwie jak wszedł, spokojnie wychodzi przez drzwi po przeciwległej stronie sali (zdjęcia z eksperymentu można obejrzeć na 8 stronie kolorowej wkładki). Goryl obecny jest na ekranie równo dziewięć sekund, to więcej niż jedna trzecia nagrania, a mimo to zdecydowana większość uczestników eksperymentu po prostu go nie zauważa. Ba — wszyscy ci ludzie przed każdym sądem gotowi byliby przysiąc, że żadnego przebierańca w stroju wielkiej małpy nie widzieli, a przecież samo zadanie (liczenie piłek) wymagało od nich wielkiej koncentracji, więc film oglądali w należytą uwagą. Eksperyment Simonsa powtarzali w wielu wariantach liczni badacze i wyniki za każdym razem były zbliżone. Bardzo podobne były również reakcje pełnych niedowierzania badanych, gdy eksperymentator tłumaczył im, co się stało. Jak więc widać, nawet na „naocznych świadkach” opisujących „to, co zaszło w rzeczywistości”, na podstawie zaobserwowanych „w określonym czasie i przestrzeni” zdarzeń, nie zawsze można polegać; takie relacje nieraz są, a na pewno mogą być, kompletnie niewiarogodne. Tę ludzką przypadłość i zawodność naszych zmysłów świetnie potrafią wykorzystywać prestidigitatorzy, stosując bardzo wyrafinowane sztuczki mające rozpraszać uwagę widzów.

Niektóre słownikowe definicje faktu mówią o „realnych zdarzeniach” i „konkretnym stanie rzeczy”, przeciwstawiając te jego właściwości czemuś, co może zostać jedynie wywnioskowane. Zapewne ma to brzmieć pejoratywnie, ale czy rzeczywiście ma to sens. Przecież — choć to nieco sprzeczne z potoczną intuicją — staranne wnioskowanie może być znacznie lepszym narzędziem poznania rzeczywistości niż „naoczna obserwacja”. Sam dosłownie osłupiałem, kiedy przeprowadzono na mnie „test Simonsa”. Nie dość, że nie zobaczyłem goryla, to jeszcze absolutnie nie chciałem uwierzyć, że on tam był. Od tego momentu jednak nauczyłem się nie ulegać pokusie (a nawet wręcz automatyzmowi) zawierzenia świadectwu zmysłów, jeśli można posłużyć się naukowym wnioskowaniem. Sądzę też, że filmik Simonsa z gorylem powinno się pokazywać każdej ławie przysięgłych, zanim rozpocznie naradę nad werdyktem. Sędziom zresztą też.

Oczywiście w ostatniej instancji wszelkie wnioskowanie opiera się na świadectwie zmysłów. Na przykład musimy posłużyć się oczami, by obejrzeć wydruk z maszyny sekwencjonującej DNA (albo z Wielkiego Zderzacza Hadronów). Ale — i to właśnie jest sprzeczne z potoczną intuicją — bezpośrednia obserwacja jakiegoś domniemanego zdarzenia (na przykład morderstwa), nawet samego momentu zbrodni, niekoniecznie musi być świadectwem bardziej wiarogodnym niż zdecydowanie już niebezpośrednia obserwacja pewnych jego konsekwencji, na przykład wyników analizy DNA pobranego z plam krwi, włączonych jako element łańcucha dowodowego. Błędna identyfikacja sprawcy jest bardziej prawdopodobna, kiedy sąd kieruje się „bezpośrednimi” świadectwami (relacjami naocznych świadków), niż gdy dokonuje jej na podstawie „niebezpośrednich” dowodów, takich jak ślady DNA. Tak przy okazji — bardzo długa lista osób, które zostały niesłusznie skazane na podstawie zeznań świadków, a potem, często dopiero po wielu latach, uniewinnione, właśnie w oparciu o badania DNA, to wyjątkowo przygnębiająca lektura. Tylko w Teksasie udało się doprowadzić do rewizji trzydziestu pięciu wyroków, od kiedy sądy zaczęły wreszcie dopuszczać dowód z DNA. A pamiętajmy, że mówimy o tych, którzy szczęśliwie dożyli, wziąwszy zaś pod uwagę, jak chętnie w tym stanie wykonuje się egzekucje (George W. Bush, kiedy przez sześć kolejnych lat był gubernatorem Teksasu, podpisywał wyrok śmierci średnio co dwa tygodnie), wielu tej szansy nie dano. Bardzo wiele jednak wskazuje, że znacząca liczba skazanych pozostałaby przy życiu, gdyby w ich sprawach można było wykorzystać dowód z DNA.

W każdym razie w mojej książce wnioskowanie traktować będę bardzo poważnie; oczywiście mam tu na myśli rzetelne i spełniające kryteria naukowe wyciąganie wniosków. Właśnie to potężne i niezawodne narzędzie posłuży mi do wykazania, że ewolucja jest faktem. Dlaczego tak należy postąpić? Chociażby z tego powodu, że olbrzymia większość ewolucyjnych zmian jest niedostrzegalna gołym okiem. Co więcej, niemal wszystkie zaszły, nim jeszcze ktokolwiek z nas się urodził, a nawet te, które zachodzą teraz, zachodzą zbyt wolno, by dało się je zaobserwować w czasie jednego ludzkiego życia. Nie inaczej jest z oddalaniem się kontynentów — Afryki i Ameryki Południowej. Jak przekonamy się w Rozdziale IX, jest to proces zdecydowanie zbyt powolny, by dało się go „po prostu” dostrzec. W tym sensie z ewolucją jest podobnie jak z dryfem kontynentalnym — wnioskowanie po fakcie to jedyne, co możemy czynić, choćby z tego oczywistego powodu, że wcześniej, nim dany proces się rozpoczął, nie istnieliśmy. To jednak nie oznacza, że choć na (nano)sekundę wolno nam zwątpić w moc wnioskowania. Oddalanie się kontynentów jest dziś powszechnie uznawane za bezdyskusyjny, niepodważalny fakt (w potocznym rozumieniu słowa fakt). Faktem jest również, że mamy wspólnych przodków z jeżozwierzem i granatowcem.

Wyobraźmy sobie teraz, że jesteśmy detektywami na miejscu zbrodni. Morderca dawno już zbiegł i nie mamy żadnych szans, by na własne oczy zobaczyć, co się naprawdę zdarzyło. (Zresztą eksperyment z gorylem i wiele innych, podobnych, nauczyły nas, by zbytnio nie dowierzać własnym zmysłom). Co zatem może zrobić detektyw? Otóż ma do dyspozycji liczne ślady, które pozostawił sprawca, a im naprawdę można zaufać — to ślady stóp, odciski palców (a dziś również tzw. genetyczny odcisk palca), plamy krwi, listy, notatki… Świat wygląda dziś tak, jak wygląda i jak powinien wyglądać, mając taką, a nie inną historię.

Dwóch omawianych wyżej słownikowych znaczeń pojęcia „teoria” nie dzieli aż tak wielka przepaść, czego dowodzi wiele historycznych przykładów. Również dzieje nauki dostarczają licznych ilustracji, gdy dzisiejsze teorum zaczynało jako „tylko” hipoteza. Tak było z teorią dryfu kontynentalnego, którą z początku niemal powszechnie wyśmiewano i długo trwało, nim zyskała status niekwestionowanego naukowego faktu (teorum). W zasadzie zresztą nietrudno coś takiego wyjaśnić. Podobnie jak procesów przeciwnych. To jednak, iż niektóre przekonania, niegdyś powszechnie podzielane, z czasem okazały się błędne, nie oznacza, byśmy musieli się obawiać, że za sprawą świadectw, które pojawią się w nieokreślonej przyszłości, ten sam los nieuchronnie czeka prawdy uznawane dzisiaj. Jak poważne jest to niebezpieczeństwo, zależy (między innymi) od tego, na ile silne są dowody, na które powołujemy się w danym momencie. Niegdyś ludzie myśleli, że Słońce jest mniejsze od Ziemi, ponieważ nie dysponowali odpowiednimi świadectwami. Dziś mamy dowody, które naszym przodkom były niedostępne, i możemy być też pewni, że tych dowodów nikt nigdy nie zakwestionuje. W tej sferze przynajmniej nie mówimy o hipotezach, które — tylko jak dotąd — przetrwały próby obalenia. Oczywiście w innych obszarach w wielu kwestiach możemy błądzić, ale jesteśmy też w stanie sporządzić listę „faktów”, co do których mamy absolutną pewność. Ewolucja i teoria heliocentryczna kiedyś na takiej liście by się nie znalazły, ale dziś ich obecność na niej jest bezdyskusyjna.

Biolodzy dość często odwołują się do różnicy między faktem ewolucji (wszystkie żywe organizmy są spokrewnione), a teorią, wyjaśniającą dlaczego tak jest (najczęściej oznacza to dobór naturalny, jako że ta teoria podaje wyjaśnienia mniej sprzeczne niż jej rywalki, takie jak lamarkizm, odwołujący się do mechanizmu „zaniku narządów nieużywanych” i „dziedziczenia cech nabytych”). Sam Darwin dopuszczał oba te rozumowania jako alternatywne, hipotetyczne wyjaśnienia, a to z tego powodu, że w jego czasach nie było jeszcze tak przekonujących dowodów i poważni uczeni mogli poważnie debatować nad ewolucją i tym, czy jej narzędziem rzeczywiście jest dobór naturalny. Dziś sama ewolucja nie może być kwestionowana, z czasem bowiem zyskała status faktu, ale oczywiście nadal można rozważać, czy istotnie dobór naturalny jest tym mechanizmem, który ją napędza.

W autobiografii Karol Darwin wspomina, jak w roku 1838 „dla rozrywki” zabrał się za lekturę dzieła Malthusa Prawo ludności (Matt Ridley podejrzewa, że lekturę te podsunęła Darwinowi Harriet Martineau, obdarzona wybitną inteligencją przyjaciółka jego brata Erazma) i właśnie rozważania Malthusa stały się dla niego inspiracją przy formułowaniu teorii doboru naturalnego. „Wreszcie trafiłem na teorię, z którą mogłem pracować” — pisał Darwin. Dobór naturalny był dla niego z początku tylko hipotezą, może prawdziwą, może nie. Podobnie zresztą myślał o samej ewolucji. Nim dwadzieścia jeden lat później (w 1859) Darwin zdecydował się na publikację O powstawaniu gatunków, zebrał dość świadectw empirycznych, by nabrać pewności co do samej ewolucji, ale nadal jeszcze nie mógł być pewien prawdziwości koncepcji doboru naturalnego, jeszcze wiele bowiem było trzeba, by ta hipoteza również uzyskała status faktu. W pewnym sensie całe główne dzieło Darwina jest próbą przeniesienia doboru naturalnego ze sfery hipotez do sfery faktów. Ta próba trwała aż do momentu, gdy — a tak jest obecnie — nikt poważny nie ma już żadnych wątpliwości, a sami naukowcy (przynajmniej w mniej formalnym kontekście) uznają ewolucję za fakt. Wszyscy poważni biolodzy zgadzają się też dziś, że dobór naturalny jest jednym z najważniejszych mechanizmów napędowych ewolucji, aczkolwiek — i tu już przedstawiciele tej dyscypliny spierają się co do szczegółów — nie jedynym. Nawet jednak jeśli istotnie są jeszcze inne mechanizmy, jakoś nie udało mi się do tej pory spotkać poważnego biologa, który potrafiłby wskazać sensowną alternatywę dla doboru naturalnego jako siły napędowej ewolucji w znaczeniu adaptacyjnym: ewolucji owocującej rosnącym dostosowaniem.

W każdym razie kolejne rozdziały tej książki chciałbym poświęcić wykazaniu, że ewolucja po prostu jest faktem, a również opisaniu jej niewyobrażalnej potęgi, piękna i prostoty. Ewolucja jest w nas, wokół nas i między nami, a jej dokonania przetrwały przez eony utrwalone w skałach. A ponieważ, jak już pisałem, ludzkie życie nie trwa niestety dość długo, byśmy mogli obserwować przebieg ewolucji własnymi oczami^(), posłużę się przywoływaną już metaforą detektywa, który post factum pojawia się na miejscu zbrodni i musi dopiero wydedukować, co tam zaszło. W naszym przypadku owe ślady i dowody, które ma do dyspozycji detektyw, są o wiele liczniejsze, bardziej przekonujące i bardziej niepodważalne niż cokolwiek, co kiedykolwiek zademonstrowano przed jakimkolwiek sądem, niezależnie nawet od liczby naocznych świadków. Mamy zatem niepodważalne dowody; niepodważalne przynajmniej, jeśli ktoś kieruje się rozumem. Czy jednak przeciwnicy ewolucji istotnie odwołują się do rozumu i czy ich wątpliwości są uzasadnione? Cóż — przekonajmy się!