Napoleon - ebook

SPIS ILUSTRACJI

WKŁADKI KOLOROWE

1. Andrea Appiani starszy, _Napoleon I Bonaparte_, 1796. Pinacoteca Ambrosiana, Mediolan. Domena publiczna.

2. Léonard-Alexis Daligé de Fontenay, _Casa Bonaparte w Ajaccio_, 1849. Musée national de la Maison Bonaparte. East News/ Roger Viollet

3. Karykatura Paolego i Bonapartego, pochodząca z atlasu studenta o nazwisku Vagoudy, około 1785. Archives Nationales, Paryż. Domena publiczna.

4. Louis-François Lejeune, _Bitwa pod Lodi_, około 1804. Pałac Wersalski, Wersal. Domena publiczna.

5. Baron Antoine-Jean Gros, _Napoleon na moście w Arcole_, 1796. Pałac Wersalski, Wersal. Domena publiczna.

6. Louis-François Lejeune, _Bitwa pod piramidami_, 1806. Pałac Wersalski, Wersal. Domena publiczna.

7. Baron Antoine-Jean Gros, _Napoleon odwiedza zadżumionych w Jaffie_, 1804. Luwr, Paryż. Domena publiczna.

8. I. Helman i J. Duplessi-Bertaux na podstawie rysunku Charles’a Monneta, _Zamach stanu 18 brumaire’a 1799_, opublikowane 1800. Bibliotheque Nationale, Paryż. Domena publiczna.

9. François-Xavier Fabre, portret Lucjana Bonapartego w Villa Rufinella. Museo Napoleónico, Rzym. Domena publiczna.

10. Jean-Baptiste Wicar, portret Józefa Bonapartego, króla Neapolu, 1808. Domena publiczna.

11. Baron François Gérard, portret Marii Letycji Ramolino, 1803. Domena publiczna.

12. Joseph Franque, portret Marii Anny Elizy Bonaparte, 1812. Domena publiczna.

13. Charles Howard Hodges, portret Ludwika Bonapartego, 1809. Rijksmuseum, Amsterdam. Domena publiczna.

14. Anne-Louis Girodet de Roussy-Trioson, portret Hortensji de Beauharnais, 1805–1809. Rijksmuseum, Amsterdam. Domena publiczna.

15. Robert Lefèvre, portret Pauliny Bonaparte, 1806. Pałac Wersalski, Wersal. Domena publiczna.

16. Baron François Gérard, portret Karoliny Murat, 1812. Musée Fesch, Ajaccio. Domena publiczna.

17. François Kinson, portret Hieronima Bonapartego i jego żony Katarzyny Wirtemberskiej. Domena publiczna.

18. Baron Antoine-Jean Gros, portret cesarzowej Józefiny, około 1809. Musée national des châteaux de Malmaison et de Bois-Préau. Domena publiczna.

19. Andrea Appiani starszy, portret Eugeniusza de Beauharnais, 1810. Musée national des châteaux de Malmaison et de Bois-Préau. Domena publiczna.

20. Neseser cesarzowej Józefiny, wykonany przez Félixa Remonda. Zdjęcie: © RMN-Grand Palais (musée des châteaux de Malmaison et de BoisPréau)_ Gérard Blot

21. Baron Antoine-Jean Gros, _Napoleon jako pierwszy konsul_. Domena publiczna.

22. Szkoła francuska, _Alegoria konkordatu_, 1802. Bibliotheque Nationale, Paryż. Domena publiczna.

23. Jean-Baptiste Greuze, portret Jeana-Jacques’a de Cambacéresa. Domena publiczna.

24. Andrea Appiani starszy, _Louis-Charles-Antoine Desaix odczytuje rozkaz generała Bonapartego dwóm Egipcjanom_. Pałac Wersalski, Wersal. Domena publiczna.

25. Baron François Gérard, Julie Volpelière, portret Jeana Lannes’a, 1834. Musée de l’Armée, Paryż. Domena publiczna.

26. Henri-François Riesener, portret Jeana-Baptiste’a Bessieres’a, 1805. Musée de l’Armée, Paryż. Domena publiczna.

27. Louis-Léopold Boilly, portret Gérauda Christophe’a Michela Duroca, 1806-1809. Ermitaż Państwowy, Petersburg. Domena publiczna.

28. Szkoła francuska, karykatura Williama Pitta Młodszego i króla Jerzego III, obserwujących francuską eskadrę, 1803. Musée de la Ville de Paris, Musée Carnavalet, Paryż. Domena publiczna.

29. Sporządzona przez Mudiego kopia medalu napoleońskiego, upamiętniającego planowaną inwazję na Wielką Brytanię, 1804. National Maritime Museum, Greenwich, Londyn.

30. Jean-Baptiste Debret, _Pierwsze nadanie Legii Honorowej w kościele Inwalidów, 14 lipca 1804_, 1812. Pałac Wersalski, Wersal. Domena publiczna.

31. Jacques-Louis David, szkic przedstawiający Napoleona koronującego samego siebie na cesarza, około 1804–1807. Luwr, Paryż. Domena publiczna.

32. Baron François Gérard, _Bitwa pod Austerlitz, 2 grudnia 1805_, 1808. Pałac Wersalski, Wersal. Domena publiczna.

33. Jacques Augustin Catherine Pajou, portret marszałka Louisa-Alexandre’a Berthiera, 1804. Pałac Wersalski, Wersal. Domena publiczna.

34. Flavie Renault na podstawie obrazu barona Antoine’a-Jeana Grosa, portret marszałka André Massény, 1834. Musée de l’Armée, Paryż. Domena publiczna.

35. Jérôme-Martin Langlois, portret marszałka Michela Neya, 1871. Pałac Wersalski, Wersal. Domena publiczna.

36. Louis Henri de Rudder, portret marszałka Jeana-de-Dieu Soulta. Pałac Wersalski, Wersal. Domena publiczna.

37. Tito Marzocchi de Belluchi, portret marszałka Louisa-Nicolasa Davouta, 1852. Pałac Wersalski, Wersal. Domena publiczna.

38. Raymond-Quinsac Monvoison, portret Nicolasa-Charles’a Oudinota w 1792, 1835. Pałac Wersalski, Wersal. Domena publiczna.

39. Robert Lefevre, portret marszałka Charles’a-Pierre’a-François Augereau, 1805. Pałac Wersalski, Wersal. Domena publiczna.

40. Baron Antoine-Jean Gros, portret Joachima Murata, 1812. Luwr, Paryż. Domena publiczna.

41. Edme Bovinet na podstawie obrazu Jacques’a-François Swebacha, _Bitwa pod Jeną_, 14 października 1806. East News.

42. Portret feldmarszałka księcia Gebharda Leberechta von Blüchera autorstwa nieznanego artysty (na podstawie obrazu Ernsta Gebauera). Domena publiczna.

43. Portret króla pruskiego Fryderyka Wilhelma III autorstwa nieznanego artysty (na podstawie obrazu Franza Krügera). Muzeum Narodowe w Sztokholmie. Domena publiczna.

44. Jacques-Louis David, _Napoleon I w stroju koronacyjnym_, 1805. Palais des Beaux-Arts, Lille. Domena publiczna.

45. Jean-Antoine-Siméon Fort, _Bitwa pod Pruską Iławą, 8 lutego 1807_. Pałac Wersalski, Wersal. Domena publiczna.

46. Thomas Naudet, _Bitwa pod Frydlandem, 1807_, około 1807–1812.Anne S. K. Brown Military Collection, Brown University Library, Providence, Rhode Island.

47. Adolphe Roehn, _Spotkanie Napoleona I i cara Aleksandra Iw Tylży, 25 czerwca 1807_. Pałac Wersalski, Wersal. Domena publiczna.

48. Baron François Gérard, portret cara Aleksandra I, 1817. Ermitaż Państwowy, Petersburg. Domena publiczna.

49. Baron François Gérard, portret Désirée Clary. Szwedzki dwór królewski. Domena publiczna.

50. Jean-Baptiste Isabey, portret Pauline Fourés. Luwr, Paryż. Domena publiczna.

51. Elisabeth Vigée-Lebrun, portret Giuseppiny Grassini, 1803. Musée Calvet, Awinion. Domena publiczna.

52. Portret Marguerite Weimer (Mademoiselle Georges) jako alegorii nocy przypisywany Alexandrine Delaval, 1818. Galerie La Nouvelle Athènes, Paryż. Domena publiczna.

53. Baron François Gérard, portret Marii z Łączyńskich, hrabiny Walewskiej, 1810. Pałac Wersalski, Wersal. Domena publiczna.

54. Pierre-Louis Pierson, fotografia hrabiego Aleksandra Colonna-Walewskiego podczas konferencji paryskiej, 1856. Bibliothèque nationale de France, Paryż. Domena publiczna.

55. Artysta nieznany, portret Anne Hippolyte Boutet Salvetat (Mademoiselle Mars). Musée Carnavalet, Paryż. Domena publiczna.

56. William-Adolphe Bouguereau, Hrabina de Montholon. Murauchi Art Museum, Tokio. Domena publiczna.

57. Manufaktura w Sevres, amfora należąca do Madame Mere, przedstawiająca Napoleona przekraczającego Alpy przez Przełęcz Świętego Bernarda, 1811. Zdjęcie: © RMN-Grand Palais (musée du Louvre).

58. François-Honoré-Georges Jacob-Desmalter, tron cesarski Napoleona, 1804. Zdjęcie: © Bradley Weber, CC BY 2.0 DEED.

59. Henri Auguste, model nefu cesarskiego, 1804. Zdjęcie: © RMNGrand Palais (Château de Fontainebleau) _ Jean-Pierre Lagiewski.

60. Szkoła francuska, _Budowa kolumny na placu Vendôme_, około 1803–1810. Musée National du Château de Malmaison, Rueil-Malmaison. Zdjęcie: Giraudon / Bridgeman Images.

61. Henri Courvoisier-Voisin, _Gmach giełdy_, około 1826. Musée de la Ville de Paris, Musée Carnavalet, Paryż. Domena publiczna.

62. Jean Baptiste Isabey, _Claude-François de Méneval_. Domena publiczna.

63. Lemercier, portret barona Agathona-Jeana-François Faina. Bibliotheque Nationale de France, Paryż. Domena publiczna.

64. Francisco José de Goya y Lucientes, _Wielki czyn! Z trupami!_, ilustracja z cyklu Okropności wojny, opublikowane 1863. Museo del Prado, Madryt. Domena publiczna.

65. Adolphe Roehn, _Napoleon biwakujący na polu bitwy pod Wagram w nocy z 5 na 6 lipca 1809_, 1810. Pałac Wersalski, Wersal. Domena publiczna.

66. Baron Antoine-Jean Gros, _Spotkanie Napoleona i Franciszka II po bitwie pod Austerlitz, 4 grudnia 1805_, 1812. Pałac Wersalski, Wersal. Domena publiczna.

67. Sir Thomas Lawrence, portret księcia Klemensa Metternicha, 1815. Royal Collection of the United Kingdom. Domena publiczna.

68. Sir Thomas Lawrence, portret księcia Karla Philippa Schwarzenberga, 1819. Royal Collection of the United Kingdom. Domena publiczna.

69. Baron François Gérard, portret cesarzowej Marii Ludwiki, 1810. Luwr, Paryż. Domena publiczna.

70. Baron François Gérard, _Napoleon II, król Rzymu_, 1812. Pałac Wersalski, Wersal. Domena publiczna.

71. Josef Lanzedelli starszy, portret Adama Alberta von Neipperga, około 1810. Domena publiczna.

72. Antoine Charles Horace Vernet na podstawie ilustracji Étienne’a-Alexandre’a Bardina, _Umundurowanie żołnierza piechoty liniowej i zastępcy chorążego_, ilustracja z podręcznika piechoty Bardina. Musée de l’Armée, Paryż. Domena publiczna.

73. Christian Johann Oldendorp, _Widok Kremla w czasie pożaru Moskwy, wrzesień 1812_. De Agostini/M. Seemuller/East News.

74. Faber du Faur, _Na drodze niedaleko od Pniewy, 8 listopada 1812_, ilustracja ze zbioru _Blätter aus meinem Portefeuille, im Laufe des Feldzuges 1812_, po 1830. Anne S. K. Brown Military Collection, Brown University Library, Providence, Rhode Island.

75. Victor Adam, _Przejście przez Berezynę_. Ermitaż Państwowy, Petersburg. Domena publiczna.

76. Pierre-Paul Prud’hon, portret Charles’a Maurice’a de Talleyrand-Périgord,1817. Dar pani Jayne Wrightsman ku pamięci Jacqueline Bouvier Kennedy Onassis, 1994. Numer akcesji: 1994.190. © The Metropolitan Museum of Art, Nowy Jork.

77. Szkoła francuska, Portret Josepha Fouchégo. Pałac Wersalski, Wersal. Domena publiczna.

78. Pracownia barona François Gérarda, portret Charles’a-Jeana Bernadotte’a, 1811. Pałac Wersalski, Wersal. Domena publiczna.

79. Jean-Baptiste Paulin Guérin, portret marszałka Auguste’a de Marmonta, 1834. Pałac Wersalski, Wersal. Domena publiczna.

80. Autor nieznany, _Napoleon żegnający się z armią na dziedzińcu zamku Fontainebleau, 20 kwietnia 1814_. Bibliotheque Nationale, Paryż. Domena publiczna.

81. George Cruikshank, _Bonaparte ucieka z pola bitwy pod Waterloo w asyście przewodnika_, 1816. National Army Museum, Londyn. Domena publiczna.

82. Hrabia Louis-Joseph-Narcisse Marchand, _Widok Longwood_, 1820. Domena publiczna.

83. Autor nieznany, portret Napoleona w ostatnich tygodniach życia na Świętej Helenie. © Bodleian Library, Oxford (Curzon Atlantic a1 strona 19).

84. Charles Joseph Hullmandel na podstawie szkicu kapitana FrederickaMarryata, _Ciało Napoleona Bonapartego po śmierci_, 1821. Wellcome Library, London.SPIS MAP

1. Napoleoński Paryż

2. Rewolucyjna i napoleońska Francja

3. Północne Włochy, 1796–1797

4. Europa Środkowa po pokoju w Campo Formio

5. Kampanie egipska i syryjska, 1798–1799

6. Północne Włochy, 1796–1800

7. Bitwa pod Marengo

8. Europa po traktacie z Lunéville, 1801

9. Przemarsz Wielkiej Armii znad kanału La Manche nad Ren

10. Od Ulm do Austerlitz

11. Bitwa pod Austerlitz

12. Związek Reński, 1807

13. Kampanie pruska i polska, 1806–1807

14. Kampania i bitwa pod Jeną, 1806

15. Bitwa pod Pruską Iławą

16. Bitwa pod Frydlandem

17. Hiszpania i Portugalia

18. Kampania w Bawarii, 1809

19. Bitwa pod Wagram, 1809

20. Europa w roku 1812

21. Wyprawa Napoleona na Moskwę w 1812 roku

22. Bitwa pod Borodino

23. Kampania 1813 roku

24. Bitwa pod Dreznem

25. Bitwa pod Lipskiem

26. Kampania 1814 roku

27. Powrót Napoleona, 1815

28. Kampania 1815 roku

29. Bitwa pod Waterloo, 18 VI 1815PODZIĘKOWANIA

Pisanie tej książki i poprzedzające je badania zajęły mi więcej czasu niż łączny pobyt Napoleona na Elbie i Świętej Helenie. Przez te lata zebrała się niepokojąco duża grupa ludzi, którym chciałbym podziękować za niewyczerpaną wspaniałomyślność, życzliwość, czas i pomoc: prezydentowi Nicolasowi Sarkozy’emu za wnikliwe spostrzeżenia na temat opinii o Napoleonie panujących we współczesnej Francji; Davidowi Cameronowi i Rodneyowi Melville’owi za umożliwienie mi badań nad listami Napoleona znajdującymi się w pałacu Chequers; Xavierowi Darcosowi z Academie française i Institut de France za pomoc w nawiązaniu kontaktów w Paryżu; Mervynowi Kingowi za jego opinie na temat finansowania długu publicznego przez Francuzów i Brytyjczyków podczas wojen napoleońskich; Carole Aupoix za pokazanie mi wszy, takiej jak te, które rozniosły tyfus, jaki zdziesiątkował armie Napoleona w Rosji; zmarłemu arcyksięciu Ottonowi von Habsburgowi za uwagi o „mezaliansie” Marii Ludwiki z Napoleonem; lady Mary Berry za pokazanie mi krzeseł używanych podczas kongresu wiedeńskiego; Jayne Wrightsman za pokazanie swojej kolekcji opraw książek z czasów napoleońskich; Robertowi Pirie’emu za wsparcie; zmarłej lady Alexandrze Dacre za wspomnienia o cesarzowej Eugenii; Dušanowi Frýbortowi z Austerlitz za umożliwienie mi oddania strzału z jego karabinu z czasów napoleońskich; pani Evan Lattimer za pokazanie, czym rzekomo było „ścięgno Napoleona”; Charles’owi-Henry’emu i Jeanowi-Pascalowi Traniému; Jerry’emu i Jane Del Missierom za cudowną gościnność nad Jeziorem Genewskim; Nicholasowi Steedowi za udostępnienie raportów z pobytu Napoleona na Malcie; hrabiemu i hrabinie Carnarvon za pokazanie mi krzesła Napoleona z Fontainebleau i jego biurka z Tuileries; Robinowi Birleyowi za wielką wspaniałomyślność; hrabinie Roseberry za pokazanie mi cesarskiej biblioteczki podróżnej; doktorowi Henry’emu Kissingerowi za opinie o kongresie wiedeńskim; profesorowi Charlesowi Esdaile’owi za zaproszenie na znakomitą konferencję _Napoleon w zenicie_, która odbyła się na Liverpool University w 2007 roku; Deborah Edlmann; Rurikowi Ingramowi; kuzynostwu Philipowi i Sandrze Engelenom za przenocowanie mnie w Kapsztadzie podczas mojej wyprawy na Wyspę Świętej Heleny (podróżowałem tam dwa tygodnie, głównie statkiem Poczty Królewskiej); Zakowi Gertlerowi za gościnność i wielkoduszność w Tel Awiwie; Caroline Dalmeny za użyczenie pukla włosów Napoleona, który leżał na moim biurku i inspirował mnie przez cały czas pisania książki, oraz Baudouinowi Protowi z banku BNP Paribas za umożliwienie obejrzenia pokoju, w którym Napoleon i Józefina wzięli ślub. Chciałbym również niezmiernie przeprosić Jérôme’a Tréca i pracowników pałacu Fontainebleau za trzykrotne uruchomienie alarmu antywłamaniowego w sali tronowej Napoleona.

Historyk wojskowości nieodwiedzający pól bitewnych jest niczym detektyw, który nie fatyguje się na miejsce zbrodni. W trakcie zbierania materiałów do tej książki odwiedziłem pięćdziesiąt trzy z sześćdziesięciu pól bitew Napoleona, większość z nich w towarzystwie wybitnego historyka wojskowości Johna Lee. Jedną z największych przyjemności podczas pisania książki sprawiło mi odwiedzenie wraz z Johnem takich miejsc jak: Montenotte, Mondovì, Lodi, Mantua, Arcole, Castiglione, Rivoli, Rovereto, Dego, Marengo, Ulm, Austerlitz, Jena, Pruska Iława, Frydland, Abensberg, Landshut, Eggmühl, Ratyzbona, Aspern-Essling, Wagram, Małojarosławiec, Lützen, Budziszyn, Drezno, Lipsk, Reichenbach, Brienne, La Rothière, Champaubert, Montmirail, Château-Thierry, Vauchamps, Montereau, Craonne, Lâon, Reims, Arcis-sur-Aube i Saint Dizier. Rady i opinie Johna, zawarte w istnym potoku e-maili, które wymieniliśmy, były niezrównane, jego zapiski na temat bitew toczonych w kampaniach napoleońskich okazały się bezcenne, a jego przyjaźń sprawia mi wielką radość. Nie jestem w stanie wystarczająco mu podziękować, jak również jego żonie Celii, która cierpliwie znosiła bardzo częste wypady Johna wraz ze mną na pola bitew.

W sześćdziesięciu dziewięciu archiwach, bibliotekach, muzeach i instytutach badawczych, które odwiedziłem w piętnastu krajach w czasie moich badań, spotykałem się wyłącznie z pomocą i życzliwością. W szczególności chciałbym podziękować:

_We Francji_: Sachy Topalovichowi i Florence Tarneaud z Archives Nationales w Paryżu; Y. Bamratcie i Laurence Le Bras z Bibliothèque Nationale de France, odpowiednio z filii Tolbiac i Richelieu; Annie Georgeon-Liskenne z Centre des Archives Diplomatiques w La Courneuve; Claude’owi Ponnou i Thisio Bernardowi z Service Historique de la Défense w Vincennes; Sylvii Biet i Danièle Chartier z Bibliothèque Thiers; Gérardowi Leyrisowi z Muzeum Carnavalet; brytyjskiemu ambasadorowi w Paryżu sir Peterowi Westmacottowi i jego kamerdynerowi Benowi Newickowi za oprowadzenie mnie po paryskim domu Pauliny Borghese, w którym obecnie mieści się ambasada Wielkiej Brytanii; Susanne Wasum-Rainer, niemieckiej ambasador w Paryżu, za oprowadzenie mnie po swojej placówce mieszczącej się w dawnej rezydencji rodziny Beauharnais; Léonorze Losserand z kościoła karmelitów pod wezwaniem św. Józefa; Davidowi Demangeotowi, kuratorowi dawnego pałacu Saint-Cloud; Aurorze Lacoste de Laval z École Militaire; Christopherowi Palmerowi, pierwszemu sekretarzowi ambasady amerykańskiej w Paryżu i pani Robin Smith, dyrektorce Marshall Center mieszczącego się w Hôtel Talleyrand; Angelique Duc z Muzeum Napoleona w Brienne-le-Château; Fanny de Jubecourt z Pałacu Inwalidów i Muzeum Armii; doktorowi Thierry’emu Lentzowi i profesorowi Peterowi Hicksowi za przyjazne ugoszczenie mnie w znakomitej Fondation Napoléon; Alainowi Pougetoux z zamku Malmaison; Xavierowi Cayonowi z Rady Stanu mieszczącej się w Pałacu Królewskim (dawna siedziba Trybunatu); pani Marianne Lambert z pałacu Maisons-Laffitte, należącego kiedyś do marszałka Lannes’a; państwu Benoit D’Abonville; Quentinowi Aymonierowi z Fortu Joux w górach Jury; mojemu synowi Henry’emu i córce Cassii za towarzyszenie mi w podróży po Korsyce; pracownikom Pałacu i Muzeum Legii Honorowej w Paryżu; Muzeum Prefektury Policji w Paryżu; Maison d’Education de la Légion d’Honneur w Saint-Denis; Panteonu i Muzeum Fescha, a także Muzeum Narodowego Domu Bonapartych w Ajaccio na Korsyce.

_W Rosji_: Aleksandrowi Suchanowowi i Elwirze Czulanowej z Muzeum Narodowego w Borodino za oprowadzenie mnie po polu bitwy pod Borodino; Olegowi Aleksandrowowi z biura podróży Three Whales Tours za zabranie mnie na pole bitwy pod Małojarosławcem; Maciejowi Morawskiemu z City Events za zabranie mnie na pola bitew pod Pruską Iławą i Frydlandem w rosyjskim obwodzie kaliningradzkim; Konstantinowi Nazarowowi z Muzeum Historii Wojskowości w Małojarosławcu; Aleksandrowi Panczence z Bagrationowskiego Muzeum Historycznego, w którym jest sala poświęcona bitwie pod Pruską Iławą; Waleremu Szabanowowi i Władimirowi Jurjewiczowi Kacowi z Rosyjskiego Państwowego Archiwum Wojskowo-Historycznego w Moskwie; i Marinie Zbojewskiej z Muzeum Panoramy Bitwy pod Borodino w Moskwie.

_Na Białorusi_: profesorowi Igorowi Gruco za pokazanie mi pola bitwy nad Berezyną i Natalii Stiepanownie Rachwicz z Połączonego Muzeum w Borysowie.

_W Izraelu_: doktorowi Eado Hechtowi za pokazanie mi pól bitew pod Kakoun, Jaffą i Górą Tabor oraz doktorowi Alonowi Keblanoffowi za pokazanie śladów pozostałych po oblężeniu Akki; profesorowi Azarowi Gatowi z Uniwersytetu w Tel Awiwie i Liat Margolit z Muzeum Archeologicznego Tel Dor.

_Na Wyspie Świętej Heleny_: Michelowi Dancoisne-Martineau, niezwykle pracowitemu francuskiemu konsulowi honorowemu i konserwatorowi w Longwood, za nader przyjemnie spędzone tam dni; Aronowi Leggowi za pokazanie mi gór Mount Pleasant i Diana’s Peak, zatoki Prosperous Bay, zamieszkiwanego przez Napoleona pawilonu Briars, zatoki Sandy Bay i miasteczka Jamestown; Andrew Wellsowi, byłemu pierwszemu sekretarzowi na Wyspie Świętej Heleny.

_W Belgii_: Ianowi Fletcherowi i pułkownikowi Johnowi Hughes-Wilsonowi, którzy pokazali mi Waterloo; Benoît Histace’owi, dyrektorowi Muzeum Bitwy pod Ligny, który oprowadził mnie po polu bitwy pod Ligny, a także hrabiemu François i hrabinie Susanne Cornet d’Elzius, obecnym właścicielom farmy La Haye Sainte.

_W Wielkiej Brytanii_: Lucy McCann z Rhodes House Library w Oksfordzie; Leigh McKiernanowi ze Special Collections Reading Room w Bodleian Library w Oksfordzie; profesorowi Nickowi Mayhewowi z Heberden Coin Room w Muzem Ashmolean w Oksfordzie; Allenowi Packwoodowi z Churchill Archives w Cambridge; Josephine Oxley z muzeum w Apsley House; Paulowi Robertsowi z British Museum; Katy Canales i Pipowi Doddowi z National Army Museum; Hilary Burton i Johnowi Rochesterowi z Royal Hospital w Chelsea; Richardowi Danielsowi z London College; Richardowi Tennantowi z British Commission for Military History; oraz pracownikom Royal Navy Museum w Portsmouth, British Library i London Library.

_We Włoszech_: Lario Zerbiniemu z muzeum w Rivoli; mojej córce Cassii za towarzyszenie mi na Elbie; Nello Anselmiemu z Santuario della Madonna del Monte w Marcianie na Elbie; Elisabetcie Lalatti z Fondazione Serbelloni w Pałacu Serbelloni w Mediolanie; Riccardo Biancelemu z Palazzo Ducale w Mantui; oraz pracownikom Muzeum Napoleońskiego w Rzymie, muzeum bitwy pod Marengo w Spinetta Marengo, muzeum Villa Reale w Monzy i muzeum Villa di San Martino na Elbie.

_W Czechach_: Simonie Lipovskiej z Muzeum Pomnika Pokoju na Wzgórzu Prackim i Janie Slukovej z zamku Slavkov w Austerlitz.

_W Austrii_: Helmutowi Tillerowi z muzeów w Aspern i Essling; Rupertowi Derbicowi z Muzeum w Wagram; oraz pracownikom Pałacu Schönbrunn i Muzeum Historii Wojskowości w Wiedniu.

_W Portugalii_: Markowi Crathorne’owi i Luizowi Saldanhi Lopesowi za oprowadzenie mnie po fortach numer 40, 41, 42 i 95 na linii Torres Vedras; oraz pracownikom Muzeum Wojskowego w Lizbonie.

_W Niemczech_: pracownikom Muzeum Armii Bawarskiej w Ingolstadt, Muzeum Roku 1806 w Jenie-Cospeda oraz Muzeum Torhaus w Markkleebergu na polu bitwy pod Lipskiem.

_W Stanach Zjednoczonych_: Jayowi Barksdale’owi z Allen Room i Elizabeth Denlinger z Pforzheimer Room w New York Public Library; Declanowi Kiely’emu z Pierpont Morgan Library; Kathryn James z Beinecke Library i Steve’owi Rossowi ze Sterling Memorial Library w Yale; Elaine Engst i Laurentowi Ferriemu z Gabinetu Rękopisów Carl A. Kroch Library na Cornell University; rodzinie Merrill, która była tak hojna i ufundowała mi stanowisko profesora wizytującego w Cornell; profesorowi Barry’emu i doktor Marcii Strauss z Cornell za wspaniałą gościnność i moim studentom z tej uczelni, którzy wymyślili powody inwazji Napoleona na Rosję; profesorowi Rafe’owi Blaufarbowi, dyrektorowi Instytutu Napoleona i Rewolucji Francuskiej, za uczynienie mojego pobytu na Uniwersytecie Stanowym Florydy tak przyjemnym; Ericowi Robinsonowi z New-York Historical Society Library; Katie McCormick z Robert Manning Strozier Library na Florida State University; Elisabeth Fairman z Yale Center for British Art; doktorowi Robertowi Pickeringowi, kuratorowi z Muzeum Gilcrease w Tulsie w Oklahomie, i doktorowi Williamowi J. Lademanowi, dyrektorowi Wydziału Gier Wojennych w Laboratorium Technik Walki Korpusu Piechoty Morskiej.

_W Szwecji_: Avivie Cohen-Silber za pokazanie mi komnat zajmowanych przez marszałka Bernadotte’a w Pałacu Królewskim w Sztokholmie.

_W Szwajcarii_: Paoli Gianoli Tuenie z zamku Le Coppet nad Jeziorem Genewskim.

_W Kanadzie_: Bruce’owi McNivenowi za oprowadzenie mnie po galerii napoleońskiej w Montreal Museum of Fine Arts.

Chciałbym również podziękować Joshowi Suttonowi, Charliemu Mitchellowi, Katie Russell i zwłaszcza niestrudzonemu Gilles’owi Vauclairowi za badania źródłowe. Za wykonanie tłumaczeń z języka niemieckiego dziękuję Julie di Filippo, z języka polskiego Beacie Widulińskiej, z języka hiszpańskiego Timothy’emu Chapmanowi, z języka hebrajskiego Eado Hechtowi, z języka rosyjskiego doktor Galinie Bobkowej i z języka francuskiego Annaliese Ellidge-Weaver, Helenie Fosh, Maxine Harfield-Neyrand, Gilles’owi Vauclairowi i Carole Aupoix. Maxine wspierała mnie i była szczególnie pomocna w negocjacjach z pięcioma paryskimi instytucjami badawczymi.

W czasie pisania tej książki zajmowałem się również kręceniem serialu dokumentalnego o Napoleonie dla telewizji BBC, dlatego chciałbym podziękować również Davidowi Notmanowi-Wattowi, Simonowi Shapsowi, Davidowi Barriemu, Annie Dangoor, Patrickowi Duvalowi i Tony’emu Burke’owi, dzięki którym cały proces powstawania filmu był niezwykle przyjemny i inspirujący.

Ponieważ śmierć Napoleona stała się – moim zdaniem całkowicie niepotrzebnie – kontrowersyjną kwestią, zasięgnąłem opinii medycznej na ten temat u doktora Tima Barriego, profesora Iry Jacobsena z Cornell, doktora Alberta Knappa, doktora Roberta Krasnera, doktor Archany Vats, doktora Jamesa Le Fanu, doktor Pameli Yablon, doktora Guy O’Keef i doktora Michaela Crumplina, którym również składam podziękowania. Muszę też podziękować doktorowi Frankowi Reznekowi za diagnozę problemów Napoleona z zębami, które dokuczały mu w czasie pobytu na Świętej Helenie.

Za przeczytanie maszynopisu i nieocenione wskazówki, jak ulepszyć tę książkę, chciałbym podziękować Helenie Fosh, Sudhirowi Hazareesinghowi, Johnowi Lee, Stephenowi Parkerowi, Jürgenowi Sachtowi i Gilles’owi Vauclairowi.

Moja agentka Georgina Capel z Capel & Land oraz wydawcy Stuart Proffitt i Joy de Menil z wydawnictwa Penguin byli jak zwykle uosobieniem sprawności, profesjonalizmu i uroku osobistego, podobnie jak pełni polotu redaktorzy Peter James i Charlotte Ridings. Staranna praca, jaką Stuart i Joy włożyli w tę książkę, ogromnie ją ulepszyły i naprawdę nie potrafię im odpowiednio podziękować. Jestem także bardzo wdzięczny Richardowi Duguidowi, Imogen Scott i Lisie Simmonds z wydawnictwa Penguin.

Moja cudowna żona Susan Gilchrist badała wraz ze mną ostrza gilotyny, liczyła czaszki zmasakrowanych mnichów w krypcie kościoła, w którym więziona była Józefina, przejechała ze mną trasą powrotu Napoleona z Elby i towarzyszyła mi do meczetu Al-Azhar w Kairze, bynajmniej nie wyłącznie z powodu zainteresowania architekturą czy kulturą. Udaliśmy się tam głównie dlatego, że było to miejsce, w którym w 1798 roku zaczęło się i skończyło powstanie antyfrancuskie. Nie napisałbym tej książki bez jej nieustającej miłości i wsparcia. Jest moją Józefiną, Marią Ludwiką i Marią Walewską w jednej osobie.

Tę książkę dedykuję mojemu rodzeństwu, Ashley Gurdon oraz Matthew i Eliotowi Robertsom, za to, że byli na tyle łaskawi, aby wytrzymać ze swoim wszechwiedzącym starszym bratem przez tak długi czas.

Andrew Roberts
2 rue Augereau, Paryż
www.andrew-roberts.netWSTĘP

W październiku 1944 roku, podczas wyzwalania Holandii spod nazistowskiej okupacji, wielki holenderski historyk Pieter Geyl ukończył jedną z najbardziej oryginalnych książek z wielu dziesiątków tysięcy poświęconych Napoleonowi, które ukazały się w ciągu ostatnich dwustu piętnastu lat. Książka była wyjątkowa nie dlatego, iż przedstawiała opinię Geyla o Napoleonie (chociaż autor nie ukrywał swoich poglądów), ale dlatego, że zawierała zestawienie opinii wcześniejszych historyków o cesarzu Francuzów i pokazywała kolejne etapy ewolucji tych opinii, począwszy od roku 1815 aż do chwili powstania książki. Ponieważ Napoleon był tak wielką postacią w krajobrazie politycznym i historycznym całego XIX i początku XX wieku, w równie wielkim stopniu wybielano go, jak oczerniano, opinie przytaczane przez Geyla były oczywiście diametralnie różne, a często przeciwstawne, odzwierciedlając poglądy polityczne ich autorów. Doświadczenia Europy podczas drugiej wojny światowej wpłynęły na liczne interpretacje wydarzeń rozgrywających się na kontynencie w erze napoleońskiej i nadal czasami rzucają na nie cień.

Pisząc tę książkę, starałem się nie ulegać nadmiernie wcześniejszym interpretacjom, lecz sięgać w miarę możności do słów samego Napoleona i ludzi, którzy znali go osobiście. Oczywiście również w tym zakresie widać zasadniczą niezgodność w opisie tej postaci: niemal wszystkie współczesne relacje są mocno tendencyjne, zależnie od sytuacji, w jakiej znajdowali się ich autorzy za życia Napoleona i po jego śmierci. W okresie bezpośrednio po jego abdykacji dziesiątki ludzi z obawy, że pod rządami Burbonów utracą posadę, rentę, czy nawet prawo do publikowania, pisało o nim bardzo niepochlebnie, całkowicie wyrzekając się obiektywizmu. Przykładowo, listy Claire de Rémusat do męża, jednego z dworzan Napoleona, napisane w latach 1804–1813, pełne są uwielbienia dla cesarza, tymczasem te powstałe po 1818 roku przedstawiają go jako potwora „niezdolnego do wielkoduszności”, który w dodatku miał „szatański uśmiech”. Powodem tej nagłej i nieoczekiwanej zmiany poglądów był fakt, że w tym okresie jej mąż ubiegał się u Burbonów o posadę prefekta jednego z departamentów. W 1815 roku Claire de Rémusat spaliła dotychczasowe zapiski i usiłowała wskrzesić swoje – jak to określił Chateaubriand – „wspomnienia wspomnień”.

Na to, w jaki sposób odbieramy Napoleona, w dużej mierze wpłynęły wysoce niewiarygodne wspomnienia napisane przez jego dawnego szkolnego kolegę Louisa-Antoine’a de Bourrienne’a. Mianowany prywatnym sekretarzem Napoleona w 1797 roku w trakcie negocjacji z Austrią w Leoben, Bourrienne nie mógł już zwracać się per _tu_ („ty”) do Napoleona, co uznał za „niewielkie poświęcenie” w zamian za stanowisko szefa jego prywatnego biura (_cabinet_), jednakże Napoleon musiał go dwukrotnie zwolnić za korupcję i rozstali się poróżnieni. Wielu historyków uznaje wspomnienia Bourrienne’a za na ogół obiektywne i to pomimo że w rzeczywistości zostały napisane przez kilku autorów, w tym znanego z bujnej wyobraźni Charles’a Maxime’a de Villemaresta. W 1830 roku ukazała się dwutomowa, osiemsetstronicowa książka, napisana przez ludzi dobrze znających Napoleona, między innymi jego brata Józefa, który przed sądem całkowicie obalił wiele twierdzeń Bourrienne’a. Do wspomnień Bourrienne’a podchodziłem więc sceptycznie, korzystając z nich wyłącznie w odniesieniu do wydarzeń, w których na pewno osobiście uczestniczył.

Kanon historiografii napoleońskiej pełen jest współczesnych „źródeł”, do których należy podchodzić z wielką ostrożnością. Hrabia de Montholon, dwadzieścia lat po swoim pobycie z Napoleonem na Świętej Helenie, miał napisać rzekomą „relację” z okresu spędzonego na wyspie, nie korzystając przy tym z żadnych ówcześnie sporządzonych notatek. W rzeczywistości autorem jego wspomnień był Aleksander Dumas, który napisał również wspomnienia Talmy, ulubionego aktora Napoleona. Laura d’Abrantès, którą Napoleon wygnał w 1813 roku z Paryża, wydała swoje wspomnienia w latach trzydziestych XIX wieku, gdy była już uzależniona od opium, lecz mimo to utrzymywała, że pamięta słowo w słowo długie, intymne rozmowy, które toczyła z cesarzem. Autorem widmem kilku z osiemnastu tomów jej wspomnień był Balzac, który napisał je tylko po to, żeby spłacić wierzycieli. Z kolei wspomnienia Fouchégo, szefa policji Napoleona, faktycznie zostały napisane przez nędznego pisarzynę o nazwisku Alfonse de Beauchamp. Również wspomnienia jednej z ulubionych kochanek Napoleona, Mademoiselle George, wyszły spod pióra autora widma, lecz uznała je ona za tak nudne, że dodała im pieprzu takimi historiami, jak ta, w której Napoleon wpycha jej plik banknotów za gorset.

W czasach gdy nie znano praw autorskich, ludzie mogli publikować zmyślone wspomnienia jeszcze za życia domniemanych autorów, bez ich zgody, jak to było między innymi w przypadku Józefa Bonapartego, marszałka Marmonta czy ministra spraw zagranicznych Napoleona, Armanda de Caulaincourta. W 1837 roku oszustka znana jako Charlotte de Sor wydała – jak sama twierdziła – wspomnienia Caulaincourta, które napisała na podstawie przelotnego spotkania z nim w 1826 roku (jego prawdziwe wspomnienia ukazały się dopiero w roku 1934). Z kolei powstałe w latach dwudziestych XIX wieku autentyczne wspomnienia Talleyranda z czasów napoleońskich zostały ponownie przepisane i znacznie zmienione w latach sześćdziesiątych tego samego stulecia przez antynapoleońskiego do szpiku kości Adolphe’a de Bacourta. Za wspomnieniami księcia Metternicha, które są niezwykle samochwalcze, również stoi autor widmo. Pamiętniki Paula Barrasa, który kiedyś był kochankiem Józefiny, stanowią istny pomnik złośliwości, użalania się nad sobą i żądzy zemsty na Napoleonie. Człowiek, którego Napoleon obalił podczas brumaire’a, Louis Gohier, we wstępie do swojej książki obiecuje być „bezstronnym pisarzem”, który „odda całą sprawiedliwość Napoleonowi”, jednak dwa tomy jego wspomnień to niemal wyłącznie napastliwa tyrada przeciwko cesarzowi Francuzów. Minister Lazare Carnot i marszałek Grouchy w ogóle nie napisali wspomnień, powstały one na podstawie dokumentów, które po sobie pozostawili, niektórych współczesnych, innych nie. Tak zwane wspomnienia dyplomaty Andrégo-François Miota de Melito zostały napisane przez jego zięcia ponad pół wieku po opisywanych wydarzeniach.

Niemniej jednak tak wielu ludzi pragnęło zapisać swoje wrażenia dotyczące tego niezwykłego człowieka, że istnieje też całe mnóstwo wspomnień osób z bliskiego otoczenia Napoleona, którzy zachowali notatki z czasów jego panowania i nie oczerniali go, żeby dzięki temu dostać posadę od nowego reżimu, ani nie wyolbrzymiali bliskości swoich stosunków z nim tylko po to, żeby zarobić na tym pieniądze. Wiarygodność zapisków markiza de Caulaincourta z lat 1812–1814, pamiętnika Henriego Bertranda z Wyspy Świętej Heleny czy wspomnień Cambacérèsa potwierdza to, że nie były one przeznaczone do natychmiastowej publikacji, lecz ukazały się wiele lat po swoim powstaniu, odpowiednio w latach trzydziestych, pięćdziesiątych i siedemdziesiątych XX wieku. Wspomnienia mało znanego barona Louisa de Bausseta-Roqueforta, który jako prefekt pałacu Napoleona miał z nim bliższy kontakt niż Bourrienne, zostały opublikowane pomimo cenzury obowiązującej za panowania Burbonów, co było wówczas aktem sporej odwagi. Równie wyważone wizerunki Napoleona nakreśliło dwóch prywatnych sekretarzy, pracujących dla niego po Bourriennie, a mianowicie Claude-François de Méneval i Agathon Fain. Oczywiście wszystkie informacje należy weryfikować na podstawie tego, co wiemy z innych źródeł i porównywać je ze sobą. Wówczas ukaże się nam znacznie bardziej spójny i wiarygodny obraz cesarza Francuzów niż w „czarnej legendzie” stworzonej przez wrogów i autorów widm już po jego śmierci.

Torując sobie drogę w tym istnym labiryncie, autor piszący biografię Napoleona w 2014 roku ma jedną ogromną przewagę nad poprzednikami, bo od 2004 roku Fundacja Napoleońska w Paryżu wspaniale opracowuje i publikuje 33 tysiące zachowanych listów Napoleona, spośród których aż jedna trzecia nie była dotychczas publikowana lub została w ten czy inny sposób okrojona w poprzednich edycjach z lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XIX wieku. To monumentalne nowe wydanie pozwala na nowo dokonać oceny Napoleona i stało się fundamentem mojej książki.

Dwieście lat po klęsce Napoleona pod Waterloo każdy aspekt jego życia został udokumentowany, zbadany i przedstawiony nawet w najdrobniejszych szczegółach. Przykładowo, w czwartek 19 lipca 1804 roku Napoleon zatrzymał się na filiżankę kawy z mlekiem w kuźni niedaleko Buigny-Saint-Maclou w Pikardii, gdzie zaskoczonym i zachwyconym mieszkańcom rozdał kilka złotych monet. Nawet tak mało znaczącemu wydarzeniu poświęcono piętnastostronicowy traktat. A przecież najdokładniejsze badania i lawina faktów z jego życia nie doprowadziły dotychczas do powszechnej zgody wśród badaczy odnośnie do jego osobowości, polityki, motywów działania, a nawet osiągnięć. Moja książka wpisuje się w długą tradycję sporów o Napoleona, które rozpoczęły się – jak to opisuję w rozdziale pierwszym – zanim jeszcze ukończył on trzydziestkę, gdyż to właśnie wtedy ukazała się jego pierwsza biografia. W 1817 roku szwajcarski historyk Frédéric Lullin de Châteauvieux napisał o nim: „Z mocą cyklonu zmiótł skamieniałe bariery postępu i dokonał więcej niż osiemset lat panowania Habsburgów i sześćset lat panowania Bourbonów”. W 1818 roku Madame de Staël nazwała go w wydanej pośmiertnie książce „kondotierem bez ogłady, bez ojczyzny, bez moralności, wschodnim despotą, nowym Attylą, wojownikiem, który potrafi tylko demoralizować i niszczyć”. Johann Wolfgang von Goethe, największa postać niemieckiej literatury, spotkał Napoleona w 1808 roku, aby potem określić go mianem człowieka będącego „w permanentnym stanie oświecenia”. Czy był niszczycielem, czy budowniczym? Wyzwolicielem czy tyranem? Mężem stanu czy awanturnikiem? „Spór trwa nadal” – pisał Geyl w ostatnim zdaniu swojej książki. A ja mam nadzieję, że po przeczytaniu mojej czytelnik nie będzie miał wątpliwości, dlaczego zatytułowałem ją Napoleon Wielki.