Nasz obcy poeta. Adam Mickiewicz w kanonie literatury litewskiej (1883–1940) - ebook

Przedmowa

Moje zainteresowanie recepcją twórczości i postaci Adama Mickiewicza wśród Litwinów zrodziło się podczas prowadzenia badań nad kształtowaniem się koncepcji literatury narodowej w dobie powstawania nowoczesnej Litwy (koniec XIX – pierwsza połowa wieku XX). Wówczas uczestnicy ruchu narodowego, podejmujący próby opisania własnego dziedzictwa literackiego i zmierzający do wyodrębnienia postaci kanonicznych w jego obszarze, zderzyli się z nie lada wyzwaniem – jak należałoby oceniać dorobek polskojęzycznych autorów, którzy ongi mieszkali na terenach byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego (dalej: WKL) i uznawali siebie za obywateli regionu. Czy język dzieł, jakie wyszły spod ich pióra, niejako automatycznie czyni owych literatów obcymi kulturze litewskiej bądź odwrotnie – tę spuściznę literacką można przypisać zarówno dziedzictwu polskiemu, jak i litewskiemu? Walory estetyczne twórczości Mickiewicza przesądziły o tym, że stała się ona najcenniejszą i najbardziej znaną czytelnikom na Litwie częścią owego dziedzictwa.

Nieprzypadkowo więc spory co do skali podziału bądź wręcz wykluczenia z obrębu literatury litewskiej częstokroć ogniskowały się wokół ocen dorobku wymienionego poety. Ponadto wskazane czynniki sprawiły, że także współcześnie recepcja spuścizny najwybitniejszego polskiego poety w litewskiej kulturze końca XIX – pierwszej połowy XX wieku pozwala nam lepiej zrozumieć specyfikę procesu samoidentyfikacji w gronie Litwinów.

Właśnie z tak nakreślonej perspektywy – czyli zbiorowej litewskiej tożsamości – w postępowaniu badawczym analizuję argumenty i praktyki kulturowe wykorzystane przez litewskich literatów w ramach prób uzasadnienia bądź negacji przynależności Mickiewicza do kanonu literatury litewskiej. Pomimo że w mojej ojczyźnie (nie mówiąc już o Polsce) wciąż żywe jest zainteresowanie twórczością poety, faktycznie niniejsze studium stanowi pierwszą próbę konsekwentnej rekonstrukcji procesu włączenia Mickiewicza i jego dorobku w obszar litewskiego kanonu literackiego w dobie ruchu narodowego i Republiki Litewskiej (1918–1940). Przeprowadzone badania mnie osobiście pomogły w lepszym zrozumieniu złożonego procesu formowania się nowoczesnej rodzimej samoświadomości kulturowej i narodowej. Przygotowując do druku litewskie wydanie publikacji (ukazało się w roku 2021), pragnęłam zachęcić rodaków do nowego i krytycznego namysłu nad historią rozwoju literatury pięknej, literaturoznawstwa, krytyki, praktyk edukacji i komemoracji, za pomocą których w dobie wzmożonego nacjonalizmu próbowano doprowadzić do włączenia Mickiewicza do litewskiego kanonu literackiego bądź vice versa – wypchnąć poza jego obręb. W toku prowadzonej analizy starałam się unikać postawy wartościującej czy oceniającej, próbowałam w miarę możliwości bezstronnie odsłonić problematykę wewnętrznej rywalizacji dwóch, równocześnie zderzających się ze sobą wersji litewskiej kulturowej tożsamości w epoce krystalizowania się nacjonalizmu.

Pewnym zaskoczeniem – jakże miłym – stały się dla mnie opinie polskich przyjaciół, czytelników litewskojęzycznego wydania studium, iż tego rodzaju badania mogą wzbudzić zainteresowanie potencjalnych odbiorców w Polsce. Jestem wdzięczna znakomitym lituanistkom i tłumaczkom: literaturoznawczyni z Uniwersytetu Warszawskiego dr hab. Inesie Szulskiej za staranne wykonanie przekładu monografii na język polski i literaturoznawczyni dr hab. Beacie Kalębie (Uniwersytet Jagielloński) za nader profesjonalną naukową redakcję tłumaczenia do druku. Serdeczne podziękowania kieruję także pod adresem wydawnictwa Universitas i redaktora serii naukowej Biblioteka Literatury Pogranicza profesora dr. hab. Andrzeja Romanowskiego (Uniwersytet Jagielloński), jak również recenzenta studium dr. Tomasza Jędrzejewskiego (Uniwersytet Warszawski). Za udzielone wsparcie finansowe potrzebne do wydania publikacji jestem wdzięczna Instytutowi Litewskiej Literatury i Folkloru w Wilnie.Wprowadzenie

Przynależność Mickiewicza do litewskiego kanonu literackiego stała się problematyczną kwestią pod koniec XIX wieku, gdy uczestnicy ruchu narodowego zaczęli wyznaczać ramy nowoczesnego narodu litewskiego, a wraz z nimi zakres jego kulturowej samoświadomości. Jako pierwszy w kulturze europejskiej istotną rolę kultury w kształtowaniu tożsamości narodowej zdefiniował Johann Gottfried Herder (1744–1803), uznając ją za cechę integrującą członków wspólnoty i jednocześnie odróżniającą od innych. Zdaniem Herdera przynależność jednostki do konkretnej językowej kulturowej zbiorowości należy traktować jako właściwość wrodzoną i stąd naturalną, każda zaś narodowa wspólnota powinna być uznana za oryginalną i wartościową1. Argument unikatowości kulturowej obalił obowiązującą w epoce Oświecenia koncepcję powszechnej cywilizacji, na podstawie której świat postrzega się w sposób dychotomiczny: kulturalni vs. dzicy. Wspólnotom etnicznym dotąd nieuznawanym za kulturalne filozofia kultury Herdera dała możliwość legitymizacji, zasadniczo zmieniając rozumienie grup społecznych i ich tożsamości, a także proponując całkowicie nową wizję wspólnoty politycznej2. Intelektualiści i artyści XIX wieku natchnieni ideami Herdera zmierzali do ożywienia zbiorowej indywidualności europejskich wspólnot etnicznych, gromadząc i popularyzując źródła ich pochodzenia, historii, kultury, praktyk społecznych i politycznych3.

Herder nie tylko utożsamił naród ze wspólnotą językową, ale podkreślił również, że w gronie różnych wspólnot każdą z nich wyróżniają: oryginalna, jedyna w swoim rodzaju wyobraźnia i sposób myślenia, tj. Nationalcharakter, który objawia się we wszystkich obszarach działalności narodu, zarówno w obyczajach, jak i piśmiennictwie. Natomiast w poezji duch narodu podlega najmniejszym ograniczeniom, więc przejawia się najswobodniej4. W ten sposób literatura narodowa (i folklor – Herder bowiem nie czynił znaczącego rozróżnienia pomiędzy sztuką słowa mówionego i pisanego5) zdobyła status uprzywilejowany względem innych obszarów działalności narodu jako najbardziej autentyczne medium objawienia się ducha narodowego. Zainteresowanie Herdera archaiczną, niezepsutą przez cywilizację twórczością ludową Bałtów miało duży wpływ na poczucie tożsamości i samoocenę Litwinów oraz Łotyszy, przyczyniając się do powstania ruchów narodowych6. Tak więc idea filozofa o przejawach ducha narodu w języku i literaturze, mająca wyzwolić Niemców spod hegemonii języka i literatury francuskiej, w wieku XIX posłużyła też za narzędzie do wyzwolenia od zależności kulturowej dla innych narodów, które wówczas w Europie nie posiadały swojej państwowości. Herder utożsamiał język z narodem, a poezję z jego geniuszem, dostarczając w ten sposób argumentu, który narody zabiegające o uznanie mogłyby wykorzystać w walce o prawa do bytu kulturalnego i politycznego. Popularność ideologii nacjonalistycznej sprawiła, że w wieku XIX w Europie mogła istnieć literatura narodu, który nie posiadał własnego państwa.

Za sprawą niemieckich filologów, podążających za ideami Herdera, pojęcie literatury narodowej w wieku XIX rozpowszechniło się w całej Europie, radykalnie zmieniając dotychczasowe pojmowanie literatury. Do końca wieku XVIII literaturę rozumiano jako wspólny europejski korpus piśmiennictwa, nieróżnicowany narodowo7. Pascale Casanova okres w dziejach Europy pomiędzy latami 1820–1920 nazwała epoką nacjonalizacji tradycji literackiej bądź też rewolucją Herderowską. Rewolucja ta sprawiła, iż ideę podziału literatury według grup narodowych zaczęto traktować jako kwestię oczywistą8. Ponieważ to właśnie naród zaczął być rozumiany jako naturalny i nieunikniony horyzont literatury, narodowe historie literatur w wieku XIX zaczęto tworzyć w taki sposób, by stały się zamknięte i samowystarczalne, pozornie nieposiadające nic wspólnego z nacjami ościennymi9.

Opisana tendencja w przypadku historiografii literatur narodowych nie ominęła również Litwy. Chociaż jeszcze w wieku XVIII zwolennicy języka litewskiego i entuzjaści w Prusach, a od XIX wieku też na terenach litewskich pod władzą Rosji, gromadzili i ogłaszali bibliografię piśmiennictwa, początek historiografii litewskiej literatury narodowej zbiegł się z okresem agitacji ruchu narodowego. W historiografii literatury końca XIX – początku XX wieku wyraźnie widać kształtowanie się nowoczesnej litewskiej tożsamości i konkurowanie z historycznie wcześniejszą formą litewskości – szlachecką tożsamością politycznego narodu WKL. Była już mowa o tym, że Litwinom największą trudność w procesie nacjonalizowania tradycji literackiej sprawiała twórczość polskojęzycznych pisarzy historycznej Litwy (Adama Mickiewicza, Władysława Syrokomli , Józefa Ignacego Kraszewskiego). Nie można jej bowiem jednoznacznie nazwać ani własną, ani obcą10.

W wieku XIX Europą zawładnęły ruchy narodowe, które sformułowały potrzebę „odnalezienia” początków swojej nacji (w pożądanej epickiej formie). Dzięki temu pojawiła się fala zapisów autentycznych lub rzekomych mitologicznych opowieści, a twórcy aktualizujący dawne podania w kształcie poetyckim uznani zostali za poetów narodowych – na przykład Fin Elias Lönnrot (1802–1884), który napisał Kalevalę (Kalewala) (1835–1849), czy Łotysz Andrejs Pumpurs (1841–1902), twórca poematu Lāčplēsis (Laczplesis) (1888). Gorączka narodowej mitologii dosięgła Litwę na początku XIX wieku i mocno wpłynęła na pokolenie wychowanków Uniwersytetu Wileńskiego, włączając w to romantyków wileńskich z Adamem Mickiewiczem11. Zainicjowali oni poszukiwania natchnienia i materiału do twórczości w podaniach Rusinów (Białorusinów) i Litwinów, jako mieszkańców dawnego WKL, zainteresowali się mową lokalnej ludności, obyczajami, historią WKL przed przyjęciem chrześcijaństwa. Tak oto jeden po drugim powstały romantyczne eposy, oparte na historii WKL lub mitologii litewskiej – Grażyna (1823), Konrad Wallenrod (1828) Mickiewicza, Pojata, córka Lezdejki, albo Litwini w XIV wieku (1826) Feliksa Bernatowicza, Witolorauda (184012) Kraszewskiego, Margier (1855) Syrokomli i in. Wówczas na Litwie, podobnie jak w całej XIX-wiecznej Europie, pojawiła się moda na literaturę historyczną (powieści, poematy, dramaty), mającą w atrakcyjny i przystępny sposób przybliżyć wiedzę historyczną szerszemu audytorium13. Literatura pozwoliła czytelnikom na utożsamienie się z przodkami i z ich doświadczeniami. Identyfikujący się z bohaterami przeszłości czytelnicy zaczęli postrzegać siebie jako część dziejów. Tak powstała trwała narracja historii narodu, w ramach której konkretny czytelnik czuł, że ma pewną rolę do spełnienia14. Obraz średniowiecznej Litwy kreowany w wierszach i dramatach autorów wspomnianego nurtu romantyzmu wzbudzał zainteresowanie lokalnych czytelników przeszłością swojego kraju i budził dumę ze swego pochodzenia. Na przykład zdaniem Ludwika Jucewicza (Liudvikas Jucevičius) Witolorauda Kraszewskiego zastąpiła szlachcie żmudzkiej epos narodowy15.

Utwory romantyków ożywiające pamięć o państwowości Litwy rozbudzały patriotyzm zarówno szlachty, jaki i działaczy litewskiego ruchu narodowego wywodzących z chłopstwa16. Nie powinien dziwić fakt, że współpracownicy pierwszej litewskiej gazety „Auszra”17, która broniła i propagowała publiczne używanie języka litewskiego, miłości do ojczyzny nauczyli się z dzieł pisarzy polskojęzycznych. Do początku wieku XX nie było bowiem oryginalnych utworów literatury pięknej o problematyce historycznej napisanych po litewsku. Dlatego też przyszły przywódca ruchu narodowego Jonas Basanavičius (1851–1927) poznał historię Litwy i uczył się patriotyzmu z dzieł historycznych i lektury Konrada Wallenroda Mickiewicza i Margiera Syrokomli18. Jak twierdzi Timothy Snyder, Żywila (1819), Grażyna i Konrad Wallenrod Mickiewicza ubarwiły stworzone przez romantyczną historiografię opowiadanie o bohaterskim obrazie Litwy doby średniowiecza19.

W kontekście europejskim to, że zainteresowana folklorem miejscowej ludności, posługująca się innym językiem elita społeczna tworzy fundamenty ruchu narodowego, nie jest czymś wyjątkowym. Niemcy bałtyccy czy Szwedzi z Finlandii mieli spory wkład w „odnalezienie” tradycji lokalnych ludów i ich przemianę w „kultury narodowe”20. Mamy tym samym oczywistą skądinąd paralelę Mickiewicza z Walterem Scottem (1771–1832), przywołanym przez poetę w przedmowie Ballad i romansów (1822) jako jeden z bardów szkockich, którzy przyczynili się do popularyzacji twórczości ludowej swego kraju w Anglii21. W twórczości obu poetów nader wyraźny regionalizm harmonijnie koegzystuje z szerszą narodową tożsamością (w pierwszym przypadku – Wielkiej Brytanii, w drugim – tożsamością obywatela Rzeczypospolitej Obojga Narodów). Chociaż w skali globalnej uznanie innojęzycznego poety za twórcę narodowego nie jest czymś wyjątkowym (np. piszący po szwedzku Johann Ludwig Runeberg (1804–1877) został narodowym poetą fińskim22), niemniej w wieku XIX słabsze narody mieszkające w obrębie cesarstw Europy Środkowej i Wschodniej ideologię swoich ruchów narodowych budowały przede wszystkim w oparciu o język i kulturę ludową. Dlatego też w tym regionie świata za wieszczów narodowych uznano poetów tworzących w językach miejscowej ludności (np. Karel Hynek Mácha, Sándor Petöfi, Christo Botew, France Prešeren, Janka Kupała, Taras Szewczenko i in.). Zaangażowanie w literackie dopracowanie kunsztu języka lokalnego gminu, budowanie jego prestiżu należy do istotnych aspektów literackiej kanonizacji wymienionych poetów23. W tym sensie litewskie starania o włączenie Mickiewicza w obręb kształtującego się kanonu literatury litewskiej stanowią zjawisko dość unikatowe24.

Wracając do wyraźnego w gronie współtwórców „Auszry”25 zachwytu nad twórczością Mickiewicza, wspomnieć należy, że dojrzewająca w trójjęzycznej (litewsko-polsko-rosyjskiej) przestrzeni kulturowej litewska inteligencja końca XIX wieku niejako naturalnie (tzn. nie odczuwając bariery językowo-kulturowej) przejęła idee patriotyczne z twórczości Mickiewicza i powstałej po polsku literatury związanej z Litwą. Później inteligencja litewska przekształciła te idee i przeniosła je do programu ideologicznego ruchu narodowego. Co ciekawe, utworami polskojęzycznych pisarzy, romantyzujących Litwę wielkoksiążęcą, zachwycali się nie tylko współpracownicy periodyku „Auszra” pochodzący z terenów Cesarstwa Rosyjskiego czy (nominalnie samodzielnego, faktycznie zaś podległego Rosji) Królestwa Polskiego, lecz także niektórzy publicyści z Prus. Na przykład, nieznający języka polskiego Jurgis Mikšas w pierwszym numerze „Auszry” nazwał Witoloraudę przełożoną na litewski przez Andriusa Vištelisa (Andrzeja Wysztelewskiego) (1837–1912) Biblią narodu litewskiego26.

Choć, by przywołać słowa Juozasa Tumasa27, utwory literatury pięknej polskojęzycznych romantyków Litwy nauczyły pierwszych litewskich inteligentów „szanować swoją przeszłość i kochać współczesność”28, później oni mieli za zadanie rozwiązać dylemat litewskiej kultury narodowej: czy wspomniane utwory traktować jako rodzime czy obce dziedzictwo kulturowe? Właśnie dlatego, że nowoczesny litewski nacjonalizm czerpał swą symbolikę z etnicznej kultury litewskiej, którą „odkryła” litewska szlachta (oraz zagraniczni filolodzy, folkloryści itp.), inteligencja narodowa zaczęła podważać litewskość kultury tej samej szlachty – początkowo z powodu „obcego” języka29. W swoich badaniach chcę ustalić, w oparciu o jakie argumenty, przesłanki i praktyki kulturowe doszło do przypisania (bądź nieprzypisania) twórczości Mickiewicza do literatury litewskiej. Ponieważ nad tak sformułowanym pytaniem intensywnie dyskutowała inteligencja litewska od momentu ukazania się „Auszry” przez cały okres funkcjonowania pierwszej Republiki Litewskiej, ramy chronologiczne tego opracowania obejmują datę ukazania się pierwszego numeru „Auszry” (1883), w którym Basanavičius podjął namysł nad rozwiązaniem kwestii narodowości Mickiewicza (i innych polskojęzycznych pisarzy Litwy), a równocześnie w prasie litewskiej pojawiało się coraz więcej przekładów twórczości poety, aż do pierwszej okupacji sowieckiej (1940) jako cezury wyznaczającej początek kataklizmów geopolitycznych. W tym przedziale chronologicznym dodatkowo wyróżnione zostały okresy pomniejsze: lata 1883–1904 i 1905–1940.

Okres pierwszy – czas narodowej agitacji w nielegalnej prasie litewskiej – w niniejszym opracowaniu określany jest jako początek dyskusji o przynależności Mickiewicza do literatury litewskiej. W warunkach zakazu litewskiego druku (1864–1904)30 i dobie kształtowania się lokalnej inteligencji brakowało intelektualnych, instytucjonalnych i innych zasobów do prowadzenia szerzej zakrojonej dyskusji na temat formowania kanonu narodowego i przynależności doń pisarzy polskojęzycznych. Niemniej, z okazji stulecia urodzin Mickiewicza ukazały się wybrane publikacje na ten temat, a wyraźniej zarysowane interpretacje historiografii litewskiej literatury, biografii poety i jego twórczości, podobnie jak wybór dzieł do przekładu zbudowały podwaliny do skrystalizowania się XX-wiecznych tendencji w obrębie litewskiej recepcji Mickiewicza.

W świetle historycznych badań lituanistycznych okres lat 1905–1940 zwyczajowo dzieli się na pomniejsze etapy: lata 1905–1917 (czas tworzenia się partii politycznych i deklarowanych dążeń do politycznej autonomii Litwy) oraz lata 1918–1940 (jako czasy istnienia niepodległej Republiki Litewskiej). W kontekście interesującego mnie zagadnienia cezura lat 1904–1905 jest istotna także jako okres zniesienia zakazu druku czcionkami łacińskimi, legalizacji towarzystw litewskich i oświaty w języku litewskim. Założenie Litewskiego Towarzystwa Naukowego (1907) oraz potrzeba tworzenia programów nauczania języka litewskiego i literatury na użytek pierwszych litewskich gimnazjów stanowiły dodatkowy bodziec do dyskusji na temat kanonu literatury litewskiej i pozycji Mickiewicza w jego obrębie. Jeśli przeanalizujemy najbardziej kontrolowany przez państwo obszar oddziaływania literatury – programy nauczania literatury litewskiej przeznaczone dla szkół, a także inicjatywy upamiętnienia Mickiewicza na poziomie państwowym i samorządowym – rok 1918 objawi się jako swoista cezura. Z drugiej strony Mykolas Biržiška (Michał Birżyszka)31 stworzył koncepcję kilkujęzycznej literatury litewskiej (co stało się warunkiem koniecznym włączenia do niej twórczości Mickiewicza) jeszcze w pierwszej dekadzie XX wieku (szerzej o tym – w dalszych partiach tekstu). Ciągłość działania tego najważniejszego propagatora integracji Mickiewicza z kanonem literatury litewskiej od około roku 1910 do 1940 pozwoliła na rezygnację z dodatkowego podziału na etapy (przed uzyskaniem niepodległości i w dobie niezależnej Litwy).

Na wstępie należy chociażby skrótowo skomentować pojęcia stosowane tu wobec ruchu narodowego. W historiografii Litwy termin ruch narodowy używany bywa wobec trwającego sto lat procesu kształtowania się współczesnego narodu litewskiego: poczynając od tzw. etapu kulturowego (zainicjowane w latach 20. XIX wieku poszukiwanie źródeł pochodzenia narodu litewskiego, zainteresowanie się litewszczyzną i folklorem) aż do fazy politycznej (lata 1905–1917, gdy zaczęła funkcjonować Rada Litewska oficjalnie reprezentująca naród litewski i wyrażająca „podstawowe polityczne dążenia głównych litewskich sił politycznych, bezpośrednio zwrócone ku tworzeniu struktury państwowości”32). Okres przejściowy (z postaci ruchu kulturalnego do politycznego) (1883–1904), zwany często epoką „Auszry” (i „Varpasa”) odpowiada stworzonej przez Miroslava Hrocha periodyzacji ruchów narodowych jako etap B, określany mianem okresu agitacji narodowej, gdy inteligencja o zapatrywaniach patriotycznych podejmuje działania w celu przekonania członków swojej grupy etnicznej do uświadomienia sobie nowej (nowoczesnej) tożsamości narodowej33. Nazwa epoka „Auszry (i „Varpasa”), eksponująca jeden czy dwa (choć niewątpliwie czołowe) periodyki litewskiego ruchu narodowego, nie jest dokładna. Jedynie w tych przypadkach, kiedy nie wynika z kontekstu, który z etapów ruchu narodowego mam na myśli, w tej pracy okres pomiędzy latami 1883–1904 nazywam – posługując się terminem Hrocha – okresem agitacji narodowej. Odpowiednio, pierwszy legalny Zjazd Litwinów (Wielki Sejm Wileński34) zainicjował w roku 1905 polityczny etap ruchu narodowego, w periodyzacji Hrocha odpowiadający fazie C, który określany będzie w ślad za propozycją badacza terminem okres masowego rozwoju35 ruchu narodowego.

Pogląd społeczeństwa litewskiego na spuściznę literacką Mickiewicza można badać z dwóch perspektyw: jako część ogólniejszego pytania o koncepcję literatury narodowej (tj. co uważamy za literaturę litewską bądź kogo uznajemy za jej twórców) oraz jako recepcję poety i jego twórczości w analizowanym okresie na Litwie. W mojej książce zostanie podjęta próba uwzględnienia obu wymienionych aspektów, ponieważ w poddanych analizie źródłach są one ze sobą sprzęgnięte i trudne do rozdzielenia. W związku z powyższym uwzględniono dość dużo źródeł: w obszar zainteresowania trafiły historiografia literatury omawianego okresu, programy nauczania literatury litewskiej na poziomie szkolnym i akademickim, podręczniki, antologie, publikacje analityczne i okolicznościowe poświęcone Mickiewiczowi bądź jego twórczości na łamach litewskiej prasy, przekłady utworów poety na język litewski, artystyczna recepcja poety i inscenizacje dzieł, inicjatywy komemoracji Mickiewicza i in.

Materiał do badań zgromadzono głównie w oparciu o bibliograficzny wykaz przekładów dzieł Mickiewicza na język litewski i tekstów o nim36. Litewska recepcja poety została zbadana dość dokładnie. Już w wieku XIX zaczęto odnotowywać przekłady dzieł poety na litewski37, z okazji stulecia urodzin twórcy studia o litewskich tłumaczeniach dzieł Mickiewicza i recepcji poety ogłosili Vincas Mykolaitis-Putinas (na Litwie sowieckiej)38 i Vincas Maciūnas (w USA)39. Z czasem badania poprzedników znacząco wzbogacili Viktorija Daujotytė40, Mieczysław Jackiewicz41, Vytautas Kubilius42, Jonas Riškus43, Algis Kalėda44, Beata Kalęba45 i Brigita Speičytė46. Dokładną faktografię na temat szkolnej i akademickiej litewskiej recepcji Mickiewicza (do roku 1943) zgromadził Vladas Žukas47. Prace wszystkich wymienionych wyżej autorów posłużyły mi za solidną podstawę własnego rozpoznania badawczego: zebrane w nich dane empiryczne i wykonana analiza szczegółowa pozwoliły sformułować dość ambitne zadanie – dokonanie rekonstrukcji całościowego obrazu trwającej półwiecze litewskiej kanonizacji Mickiewicza. Próbując scharakteryzować proces kształtowania się recepcji poety i skalę jego oddziaływania na kanon narodowy, wykorzystałam w swoim opracowaniu publikacje historyków Egidijusa Aleksandravičiusa48 i Dariusa Staliūnasa49, gdzie dotychczas najdokładniej omówione zostało podejście do Mickiewicza w kontekście kształtowania się nowoczesnej litewskiej tożsamości. Zdaniem Staliūnasa w epoce ruchu narodowego w prasie litewskiej ujawniły się różne stanowiska co do usytuowania Mickiewicza „w litewskim panteonie narodowym”, faktycznie odpowiadające ówczesnym wersjom litewskiej tożsamości. Zgadzając się z wnioskiem historyka, skłonna jestem jednak oddzielić kwestię pytania o narodową tożsamość poety i problem przypisania jego osoby kulturze litewskiej. Jak się okaże w trakcie późniejszego wywodu, argumenty, którymi próbowano przekonać do zachowania utworów poety w obrębie litewskiego kanonu literackiego (bądź do jego wyeliminowania), jedynie w pewnej mierze związane były z pytaniem o przynależność narodową twórcy. O nowatorstwie prezentowanego niżej opracowania (a zarazem i rzuconego w ten sposób wyzwania) przesądza chęć dogłębnej analizy wielokrotnie w dziejach litewskiej kultury dyskutowanego „pytania o Mickiewicza” w ogólnym kontekście koncepcji literatury narodowej i struktury jej kanonu.

1 F. M. Barnard, Herder on Nationality, Humanity, and History, Ithaca: McGill-Queen’s University Press, 2003, s. 45–46.

2 J. Hutchinson, The Dynamics of Cultural Nationalism: The Gaelic Revival and the Creation of the Irish Nation State, London: Allen & Unwin, 1987, s. 20.

3 Tenże, Re-interpreting Cultural Nationalism, „Australian Journal of Politics and History” 1999, vol. 45, nr 3, s. 394.

4 , Briefe zur Beförderung der Humanität, Herders Werke in fünf Bänden, B. 5, 6, Auflage, Berlin, Weimar: Aufbau, 1982, s. 160.

5 Terminem Poesie Herder określał wszystkie gatunki sztuki słowa, w tym przysłowia, bajki, baśnie, mity, legendy, wszelkie odmiany dramatu, wiersze różne (pieśni, ody, ballady, eposy). Zob. J. Edwards, Language and Identity: An Introduction, Cambridge: Cambridge University Press, 2009, s. 170.

6 Tamże, s. 174.

7 J. Leerssen, Introduction: Philology and the European Construction of National Literatures, Editing the Nation’s Memory: Textual Scholarship and Nation-building in Nineteenth-century Europe, red. D. van Hulle, („European Studies”, t. 26), Amsterdam: Rodopi, 2008, s. 15; J. Leerssen, Introduction: Writing National Literary Histories in the Nineteenth Century, Nation Building and Writing Literary History, red. M. Spiering, („Yearbook of European Studies”, t. 12), Amsterdam, Atlanta: Rodopi, 1999, s. xiii.

8 P. Casanova, The World Republic of Letters, tłum. M. B. DeBevoise, Cambridge: Harvard University Press, 2004, s. 75–81, 103–108.

9 Tamże, s. 105.

10 B. Kalęba, Rozdroże. Literatura polska w kręgu litewskiego odrodzenia narodowego, Kraków: Universitas, 2016, s. 34.

11 Gorączka narodowej mitologii na historycznych ziemiach WKL trwała przez cały wiek XIX. Zainicjowało ją zainteresowanie przeszłością Litwy grona wykładowców, studentów i absolwentów Uniwersytetu Wileńskiego, które nie straciło na intensywności po zamknięciu uczelni (po powstaniu listopadowym), znajdując swoją kontynuację w działalności Tymczasowej Komisji Archeologicznej i Muzeum Starożytności (obie instytucje założono w Wilnie w 1855 r.). Sporo uwagi mitologii litewskiej i etnologii poświęcała litewska prasa związana z ruchem narodowym pod koniec XIX i na początku XX w. Szerzej zob.: E. Semenowicz, Kreacja tożsamości kulturowej Litwy w pracach Wileńskiej Komisji Archeologicznej i Muzeum Starożytności w latach 30.–70. XIX wieku, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Semper, 2012; M. Stolzman, Nigdy od ciebie miasto... Dzieje kultury wileńskiej lat międzypowstaniowych (1832–1863), Olsztyn: Wydawnictwo Pojezierze, 1987; M. Litwinowicz-Droździel, O starożytnościach litewskich. Mitologizacja historii w XIX-wiecznym piśmiennictwie byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego, Kraków: Universitas, 2008.

12 Witolorauda – pierwsza, najbardziej popularna na Litwie część trylogii poetyckiej Anafielas (1840–1845) J. I. Kraszewskiego.

13 Szerzej zob. B. O. Peterson, History, Fiction, and Germany: Writing the Nineteenth-Century Nation, Detroit: Wayne State University Press, 2005.

14 L. Jensen, Literature as Access to the Past: The Rise of Historical Genres in the Netherlands, 1800–1850, Free Access to the Past: Romanticism, Cultural Heritage and the Nation, Leiden, Boston: Brill, 2010, s. 131–132.

15 O zapatrywaniach żmudzkiej szlachty na temat Witoloraudy Kraszewskiego pisał Jucewicz we Wspomnieniach Żmudzi (1842): „jakimś dziwnym przypadkiem, zawitało tu kilka exemplarzy Witoloraudy, która wszystkich zachwyciła, nawet tych, co w ciągu życia swojego, nie więcéj nad kalendarz i książkę do modlenia się nie przeczytali. O! tu najlepiéj pojęli zamiar autora, tu ocenili godniéj ten poemat, niż wszystkie krytyki najzawołańszych estetyków naszych. Z serdecznym zapałem powitali Żmudzini Witoloraudę, jako skarbiec rodzinnych podań, w najdroższym upominku od naddziadów przekazany!”. Wspomnienia Żmudzi przez X. Ludwika Adama Jucewicza, Wilno: Nakład i druk T. Glücksberga, 1842, s. 160. Szerzej o recepcji Witoloraudy na Litwie zob. I. Szulska, Litwa Józefa Ignacego Kraszewskiego, Warszawa: Uniwersytet Warszawski, 2011, s. 408–417.

16 M. , Witolorauda, giesme isz padawimu Lietuwos, lenkiszkai per J. J. Kraszewskį suraszita, „Auszra” 1883, nr 1, s. 18; A. J. Visztalius , Apie apsireiszkima „Auszros”, „Vienybe Lietuvniku” 1903, nr 23, s. 270; , D-ro Jono Basanavičiaus autobiografija, Vilnius: Lietuvių mokslo draugijos leidinys, 1936, s. 20; St. Matulaitis, Atsiminimai ir kiti kūriniai, Vilnius: Valstybinė grožinės literatūros leidykla, 1957, s. 77–78 i in.

17 „Auszra” – pierwszy litewski miesięcznik (zwany pierwszą gazetą litewską) o charakterze świeckim. Z powodu obowiązującego w Rosji zakazu druku piśmiennictwa litewskiego czcionkami łacińskimi „Auszra” w l. 1883–1886 była wydawana w Prusach Wschodnich, jednak w większości dystrybuowana wśród Litwinów zamieszkałych na terenie Cesarstwa Rosyjskiego, trafiała również do Litwinów na zachodzie Europy i mieszkających w USA. Najważniejsze zadanie periodyku polegało na integracji Litwinów i budzeniu świadomości narodowej. Ukazanie się „Auszry” zainicjowało nowy etap w walce z uciskiem Cesarstwa Rosyjskiego i zbudowało podstawy nowoczesnego litewskiego nacjonalizmu.

18 „W trzeciej klasie udało mi się poznać poezję Mickiewicza, a później Syrokomli (Kondratowicza); melancholijne pieśni ostatniego bardzo mi się spodobały. Wielokrotnie czytałem Konrada Wallenroda, Margiera Syrokomli i prawie wszystko umiałem powtórzyć z pamięci”. , D-ro Jono Basanavičiaus autobiografija, s. 20.

19 T. Snyder, The Reconstruction of Nations: Poland, Ukraine, Lithuania, Belorus 1569–1999, New Haven, London: Yale University Press, 2003, s. 34.

20 E. J. Hobsbawm, Nations and Nationalism since 1780: Programme, Myth, Reality, Cambridge: Cambridge University Press, 1991, s. 104.

21 Poezye Adama Mickiewicza, t. 1, Wilno: drukiem Józefa Zawadzkiego, 1822, s. XL–XLI.

22 M. Dović, J. K. Helgason, National Poets, Cultural Saints: Canonization and Commemorative Cults of Writers in Europe (National Cultivation of Culture, red. J. Leerssen, vol. 12), Leiden, Boston: Brill, 2017, s. 65.

23 History of Literary Cultures of the East-Central Europe, red. M. Cornis-Pope, J. Neubauer, vol. 4, Amsterdam: Benjamins, 2010, s. 11–39, 56–85; Commemorating Writers in Nineteenth-Century Europe: Nation-Building and Centenary Fever, red. J. Leerssen, A. Rigney, London: Palgrave Macmillan, 2014, s. 224–261.

24 Twórczość poety pochodzącego z etnicznych ziem białoruskich mocno rzutowała na pisarzy białoruskich, m.in. Wincentego Dunin-Marcinkiewicza (Вiнцэнт Дунiн-Марцiнкевiч), Franciszka Bohuszewicza (Францiшак Багушэвiч), Janki Kupały (Янка Купала, właśc. Iван Луцэвiч), Jakuba Kołasa (Якуб Колас, właśc. Канстанцiн Мiцкевiч) i in. Z powodu późnego rozwoju historiografii białoruskiej literatury narodowej, w analizowanym okresie (l. 1883–1940) nie udało się określić pozycji Mickiewicza w obrębie literatury białoruskiej.

25 Grono „Auszry” – skupiona wokół „Auszry” w końcu XIX w. grupa litewskich inteligentów o poglądach patriotycznych.

26 „Czym dla Greków Odyseja z Iliadą, dla Rzymian Eneida, dla Żydów Stary Testament, dla chrześcian Nowy Testament – tym dla nas, jako Litwinów, ta pieśń Witolorauda, pierwsza część tej wielkiej epopei pod nazwą Anafielas”. M. , Witolorauda, giesme isz padawimu Lietuwos, lenkiszkai per J. J. Kraszewskį suraszita, „Auszra” 1883, nr 1, s. 18.

27 Juozas Tumas-Vaižgantas (1869–1933) – litewski pisarz, publicysta, literaturoznawca, działacz litewskiego ruchu narodowego.

28 , Doc. s. e. J. Tumo lietuvių literatūros paskaitos: Draudžiamasis laikas: Aušrininkų grupė: J. A. Vištelis, M. D.-Silvestravičius, T. Žičkus, J. Myliauskis, Kaunas: Julija Stauskaitė, 1924, s. 8.

29 Obcość polszczyzny jest wytworem ideologii ruchu narodowego. Gazety litewskie wykorzystywały argument obcości języka polskiego do kampanii na rzecz publicznego używania języka litewskiego. Zachęcały swoich czytelników, aby nie wstydzili się mówić w języku ojczystym. Chciano w ten sposób powstrzymać litewskich uczniów przed masowym przyjmowaniem języka i kultury polskiej. Język polski nie był jednak obcy ideologom ruchu narodowego, którzy osobiście doświadczyli tej asymilacji (i późniejszego powrotu do języka litewskiego).

30 Wprowadzony przez władze Rosji zakaz drukowania, importu i dystrybucji litewskich druków czcionkami łacińskimi był jednym z narzędzi rusyfikacji wprowadzonych przez carat po powstaniu styczniowym w ramach represji. Pomysł zastąpienia w litewskim piśmiennictwie czcionek łacińskich grażdanką (zmodyfikowaną wersją cyrylicy) zyskał urzędowe uzasadnienie jako metoda oddalenia etnicznych Litwinów od Polaków i tym samym zbliżenia do rosyjskiej kultury i prawosławia.

31 Mykolas Biržiška (1882–1962) – historyk literatury, publicysta, litewski działacz społeczny, sygnatariusz Aktu Niepodległości Litwy 16 lutego 1918 r.

32 R. Miknys, Lietuvos Didžiosios Kunigaikštijos valstybingumo tradicija lietuvių tautinio judėjimo politinėje programoje (teorinis ir praktinis aspektai), Lietuvos Didžiosios Kunigaikštijos tradicija ir tautiniai naratyvai, Lietuvos istorijos studijos, t. 7, Vilnius: Vilniaus universitetas, 2009, s. 119.

33 M. Hroch, Social Preconditions of National Revival in Europe: A Comparative Analysis of the Social Composition of Patriotic Groups among the Smaller European Nations, tłum. B. Fowkes, Cambridge: Cambridge University Press, 1985, s. 23–24; M. Hroch, Mažosios Europos tautos, z j. czeskiego przeł. V. Dekšnys, Vilnius: Mintis, 2012, s. 10, 40.

34 Działalność polityczna na Litwie po rewolucji 1905 roku w Rosji zyskała większą swobodę. Inteligencja litewska, próbując wykorzystać dogodniejsze okoliczności, otrzymała od władz rosyjskich zgodę na zwołanie Zjazdu Litwinów. Obrady odbyły się w dn. 4–5 grudnia 1905 r. w Wilnie, stąd z czasem nazwano je Wielkim Sejmem Wileńskim. W zgromadzeniu udział wzięło 2000 delegatów litewskich, którzy przyjęli postulaty autonomii Litwy, posługiwania się językiem litewskim w urzędach, szkołach i in.

35 M. Hroch, Social Preconditions of National Revival in Europe: A Comparative Analysis of the Social Composition of Patriotic Groups among the Smaller European Nations, s. 23; tenże, Mažosios Europos tautos, s. 10, 40.

36 Adomas Mickevičius. Bibliografinė rodyklė (Literatūra lietuvių kalba), opr. K. Šiaudinienė, J. Riškus, Vilnius: LTSR valstybinė respublikinė biblioteka, 1981.

37 , Mickiewicz w literaturze litewskiej przez Budrysa, „Kraj” 1885, nr 46, s. 30–31.

38 V. Mykolaitis-Putinas, Adomas Mickevičius ir lietuvių literatūra, Vilnius: Valstybinė grožinės literatūros leidykla, 1955.

39 V. Maciūnas, Adomas Mickevičius lietuvių literatūroje, „Aidai” 1955, nr 10, s. 413–429.

40 V. Daujotytė, Adomas Mickevičius XIX a. lietuvių kultūroje, Tautos žodžio lemtys, Vilnius: Vaga, 1990, s. 60–76.

41 M. Jackiewicz, Literatura polska na Litwie XVI–XX wieku, Olsztyn: Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Olsztynie, 1993, s. 68–159.

42 V. Kubilius, Adomas Mickevičius. Poetas ir Lietuva, Vilniaus: Lietuvos rašytojų sąjungos leidykla, 1998.

43 J. Riškus, Lietuviškieji Adomo Mickevičiaus poezijos vertimai, Vilnius: Vaga, 2002.

44 A. Kalėda, Od M do M. Szkice o literaturze polskiej i litewskiej, Warszawa: Galeria Polskiej Książki – Ex-Libris, 2005; tenże, Lietuvis lenkų literatūroje: tarp šventojo ir barbaro, „Acta Litteraria Comparativa” 2008, vol. 3, s. 148–158; tenże, Mitų ir poezijos žemė: Lietuva lenkų literatūroje, Vilnius: Lietuvių literatūros ir tautosakos institutas, 2011, s. 71–111.

45 B. Kalęba, dz. cyt.

46 B. Speičytė, Poetinės kultūros formos. WKL palikimas XIX amžiaus Lietuvos literatūroje, („Literatūra” nr 46 ), Vilnius: Vilniaus universiteto leidykla, 2004, s. 239–322; taż, Kultura pamięci: Pan Tadeusz Adama Mickiewicza, Światowa historia literatury polskiej. Interpretacje, red. M. Popiel, T. Bilczewski, St. Bill, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2020, s. 179–198.

47 Vl. Žukas, Adomas Mickevičius Lietuvos mokyklose, 1908–1943, Vilnius: Regnum fondas, 1999.

48 E. Aleksandravičius, Tożsamość Mickiewicza w świetle historiografii litewskiej, „Przegląd Wschodni” 1999, t. V, nr 4 (20), s. 725–744; tenże, Mickevičiaus identitetas lietuvių istoriografijoje, Adomo Mickevičiaus Lietuva (odbitka „Darbai ir Dienos” nr 9 ), Kaunas: Vytauto Didžiojo universitetas, 1999, s. 13–25.

49 D. Staliūnas, Adomas Mickevičius ir tautinis lietuvių panteonas (XIX amžiaus antroji pusė – XX amžiaus pradžia), Lietuvos kultūra. Romantizmo variantai, mokslinės konferencijos, skirtos Adomo Mickevičiaus 200-osioms gimimo metinėms, medžiaga, opr. A. Jurgutienė, Vilnius: Lietuvių literatūros ir tautosakos institutas, 2001, s. 65–82.Spis treści

Przedmowa

Wprowadzenie

Rozdział 1 Kanony założycielskie narodów

Pojęcie kanonu

Terminy stosowane w badaniach nad kanonem

Kulturowe funkcje kanonu

Rozdział 2 Początek dyskusji (1883–1905)

Stulecie Mickiewicza i nakreślenie granic litewskiej kultury

Miejsce Mickiewicza w projekcie literatury narodowej

Etnolingwistyczne rozumienie literatury narodowej

Pojęcie dwujęzycznej literatury narodowej

Zasady wyboru dzieł Mickiewicza do tłumaczenia

Rozdział 3 Pozycja mickiewicza w kanonie literatury litewskiej (1905–1940)

Spadkobiercy Mickiewicza w literaturze litewskiej początku XX wieku

Pojęcie kilkujęzycznej literatury narodowej

Mickiewicz w kanonie szkolnym

Lituanizacja Mickiewicza: pytanie o etniczność

Lituanizacja Mickiewicza: „odpolszczenie” przekładów

Recepcja Mickiewicza wśród Litwinów w świetle politycznego konfliktu o Wilno

Reakcja na polską recepcję

Wybór dzieł do przekładu i kanon interpretacyjny

Pan Tadeusz

Konrad Wallenrod

Grażyna i Żywila

Dziady

Komemoracja

Upamiętnienie w Wilnie w okresie międzywojennym

Upamiętnienie w Republice Litewskiej

Wnioski

Wykaz skrótów

Bibliografia

Wykaz materiałów źródłowych

Wykaz dokumentów archiwalnych

Spis ilustracji

Indeks nazwisk

Summary

Spis treści