Neron. Koniec dynastii - ebook

LISTA ILUSTRACJI

Zdjęcia na stronach 169-176

1 Rzeźba młodego Nerona (Musée du Louvre)

2 Popiersie Nerona w Terme Museum, Rzym (Deutsches Archaeologisches Institut, Rzym)

3 Późne popiersie Nerona (Worcester Art Museum, Massachusetts)

4 Seneka, z podwójnej hermy z Seneką i Sokratesem (Staatliche Museen, Berlin)

5 Popiersie Domicjusza Korbulona w Museo Capitolino, Rzym (Mansell Collection)

6 Fresk przedstawiający zamieszki w amfiteatrze w Pompejach w 59 r. z Museo Nazionale, Neapol (Mansell Collection)

7 Fresk z Sala degli Uccelletti w Domus Aurea (Fototeca Unione)

8 Korytarz Domus Aurea (Fototeca Unione)

9 Kopuła i otwory wpuszczające światło do ośmiokątnej sali w Domus Aurea (Fototeca Unione)

10 Ośmiokątna, zwieńczona kopułą sala w centrum Domus Aurea (Fototeca Unione)

11 Wschodnia część północnych skarp tarasu świątynnego, Świątynia Divusa Claudiusa (Fototeca Unione)

12 Wschodnia część nimfeum przedzielonego przez bazową ścianę Domus Aurea (Fototeca Unione)

13-22 Monety: aurei i denarii (Ashmolean Museum, Oxford)

23-27 Monety: sestertii (Ashmolean Museum, Oxford)

28-32 Monety: dupondii, as i semis (Ashmolean Museum, Oxford)

Rysunki

Tablice genealogiczne, s. 16-17

Mapa Rzymu, s. 18

1 Dolne piętro Domus Aurea (Analecta Romana Istituti Danici, suppl. X), s. 182-183

2 Wyższe piętro Domus Aurea (Analecta Romana Istituti Danici, suppl. X), s. 184PRZEDMOWA

Usprawiedliwiając monotonię swej narracji, która koncentruje się na cesarskiej zbrodni i okrucieństwie, historyk Tacyt dowodzi, że być mądrym w polityce znaczy zrozumieć tych, którzy dzierżą władzę zgodnie z porządkiem danego czasu: w jego własnych czasach – jak twierdzi – oznacza to studiowanie natury princepsa. Jak gdyby dla potwierdzenia jego opinii, gatunek biografii cesarzy miał być zapoczątkowany w języku łacińskim przez współczesnego mu, lecz młodszego od niego Swetoniusza, i miał długo pozostać w modzie.

Trudno zakwestionować te starożytne słowa broniące gatunku biografii cesarzy. Jednak nie nakładają one obowiązku przepisywania prac starożytnych historyków i biografów, które są dostępne w świetnych przekładach nawet dla zwykłego czytelnika. Faktycznie obecna nauka skłania się ku krytycznemu spoglądaniu na układanie prac o żywotach cesarzy, zamiast tego wybierając prace naświetlające strukturę systemu Cesarstwa i długi proces, który wyjaśnia rozwój państwa. Lecz nawet z tego punktu widzenia niekiedy jest istotne, że konkretny człowiek został princepsem w konkretnym czasie. Można dowodzić, że Neron jako princeps wpłynął na procesy kulturowe, mianowicie na historię sztuk wizualnych i literaturę łacińską, oraz że ponosząc porażkę również jako princeps, ukazał zarazem strukturalną słabość, jak i praktyczną potrzebę istnienia systemu augustowskiego.

Niniejsze studium w założeniu ma być hybrydą: dziełem biograficznym, gdy koncentruje się na osobowości i problemach cesarza, oraz historycznym, gdy analizuje jego upadek z perspektywy interakcji tej osobowości z systemem politycznym. Panowanie Nerona badane jest tu w dwóch aspektach: po pierwsze, jego własnych skłonności i sposobu, w jaki na ich wyraz wpływały konkretne okoliczności oraz rady innych osób; następnie nacisków „naturalnych” dla pryncypatu – nacisków, które musiały warunkować postępowanie każdego władcy, nawet jeśli nie był on ich stale świadomy. Zgodnie z tym ostatnim punktem, przy badaniu wspaniałego początku jego panowania szuka się oznak presji, jakie pojawiają się w jego relacjach z senatem i w jego postępowaniu z własnymi wyzwolonymi sekretarzami (Rozdział VI), podczas gdy druga katastrofalna faza prowadzi do poszerzonego badania „pośmiertnego” (Rozdziały XI-XV) obejmującego problem sukcesji, finansowe obowiązki cesarza i dwie kwestie wpływające na właściwy wizerunek princepsa: pokusę filhellenizmu i potrzebę chwały wojennej.

Są także inne problemy i aspekty cesarskiego wizerunku, które można byłoby z korzyścią rozważyć, gdyby pozwalało na to miejsce – lecz mam nadzieję, że przynajmniej zasugerują one, dlaczego tak trudno było osiągnąć sukces jako princeps. Jeśli zasadny jest pogląd, że dobry system polityczny może przyzwoicie funkcjonować w rękach ludzi przeciętnych, to pryncypat poniesie klęskę, ponieważ wymaga, aby na jego czele stali ludzie o wyjątkowych i różnorodnych talentach. Nie potrzeba usprawiedliwiać ostatniego przedstawiciela dynastii julijsko-klaudyjskiej lub szaleństwa i brutalności innych cesarzy, aby się przekonać, że straszliwy brak stabilności, który miał ukazać novus status augusta, miał w dużej mierze swoje źródło w jego oryginalnym modelu.

Częstym losem książek, które mają na celu odpowiadać potrzebom różnych typów czytelnika – od szerokiego kręgu odbiorców po naukowców – jest to, że nie zadowalają żadnego z nich. Lecz tutaj podjęto taki wysiłek i należy powiedzieć o jego konsekwencjach. Cytaty tylko sporadycznie pozostawia się bez tłumaczenia; co do bibliografii, ponieważ została ograniczona ze względu na przestrzeń, zdecydowałam się, biorąc pod uwagę interes studentów i nauczycieli, przywołać więcej źródeł starożytnych, a mniej prac współczesnych. Przepraszam tych, z których pracy korzystałam, a nie podałam jej w wyraźny sposób w źródłach. Pozostaje mi dodać, że zbieranie materiałów zostało zakończone wiosną 1983 roku.

W trakcie lat, które minęły od rozpoczęcia projektu, zaciągnęłam wiele długów wdzięczności. Korzystałam z uprzejmości świata naukowego, w szczególności przy pracy nad Rozdziałem VIII. Jeśli chodzi o monety, dr Cathy King nie tylko przeczytała i skomentowała moją pracę, lecz pomogła mi także wybrać egzemplarze do fotografii. Dzięki jej pomocy dr C. H. V. Sutherland uprzejmie użyczył mi odbitek drugiego wydania I tomu Roman Imperial Coinage. Dawno temu zaś dr D. MacDowall wysłał mi materiały z Western Coinages of Nero na długo przed jej publikacją. Jeśli chodzi o część dotyczącą architektury, najpierw świętej pamięci Martin Frederiksen, a następnie pan Nicholas Purcell zasugerowali bibliografię i komentowali wersje robocze. Ostatni z nich nie tylko podzielił się ze mną nowymi koncepcjami w kwestii Domus Aurea, lecz użyczył mi także przybliżonego szkicu mapy Rzymu. Dottoressa Laura Fabbrini życzliwie odpowiedziała na prośby o wyjaśnienie jej nowych prac wykopaliskowych i wydała pozwolenie na wykorzystanie jej planów Domus Aurea. Jestem także wdzięczna British Academy, która w 1980 roku przyznała mi grant w ramach Small Grants Research Fund w dziedzinie nauk humanistycznych, co umożliwiło mi badanie na miejscu Domus Aurea i malowideł z Domus Transitoria, obejrzenie pozostałości willi Nerona i portu w Anzio, a następnie korzystanie z bezcennej biblioteki British School w Rzymie.

Dr Gillian Clark i dr Tessa Rajak bezustannie „atakowały pytaniami” logikę moich wywodów z korzyścią dla mnie – równą tej z okresu, kiedy były moimi podopiecznymi; inni koledzy, jak dr Simon Hornblower, dostarczyli mi inskrypcji i zachęty. Sir Ronald Syme jak zwykle pomógł mi we własnej osobie – i w druku. Dedykacja być może sugeruje w pewnym stopniu, jak długotrwałe cierpienie musiała znosić moja rodzina, lecz w stopniu zupełnie niedostatecznym, jak wielka była ich pomoc dla mnie w obliczu ogarniającego mnie pesymizmu i ciężkich prób.

Somerville College

Oxford

Miriam T. Griffin

lato 1984PRZEDMOWA DO DRUGIEGO WYDANIA

W ciągu dwunastu lat od czasu, gdy ta książka została po raz pierwszy wydana, cesarz Neron stał się bardziej interesujący dla uczonych, a jednocześnie nie zanikła fascynacja nim ze strony zwykłego czytelnika. Powodów nie trzeba szukać daleko. Historycy starożytności, jak i historycy w ogóle, poświęcają więcej uwagi architekturze, urbanistyce, sztukom wizualnym i widowiskom publicznym, które obecnie postrzegane są jako zagadnienia kluczowe dla etosu społeczeństwa i ideologii politycznej, natomiast badacze literatury zwrócili się ku studiom nad sztukami scenicznymi i przedstawieniami, aby zrozumieć literaturę dramatyczną i jej wpływ na inne gatunki literackie.

Żaden rzymski władca nie interesował się sztukami wizualnymi i dramatycznymi w równym stopniu co Neron i żaden nie wywarł na nich większego wpływu, dlatego nie jest zaskakujące, że zainspirował on wielu obecnych nowatorskich badaczy. W roku 1987, gdy Neron: koniec dynastii został ponownie wydany w miękkiej oprawie, mogłam dokonać kilku drobnych poprawek w tekście i przypisach, a także dodać spis inskrypcji, papirusów i monet, jednakże bibliografia pozostała niemal niezmieniona. Ten dodruk stworzył sposobność naprawy sytuacji.

Jestem wdzięczna wydawnictwu Batsford nie tylko za umożliwienie mi wprowadzenia większej liczby poprawek w tekście i przypisach, lecz także za przekazanie czytelnikom tej uzupełniającej bibliografii. Nie jest ona w żadnym wypadku kompletna, lecz mam nadzieję, że jest reprezentatywna, jeśli „chodzi o ostatnie i aktualne badania.

Miriam T. Griffin

luty 1996BIBLIOGRAFIA UZUPEŁNIAJĄCA

Bradley K.R., „Seneca and Slavery”, Classica et Mediaevalia 37 (1986), s. 161 i n.

Brenk Fr.E., „From Rex to Rana: Plutarch’s treatment of Nero”, Il Protagonismo nella Storiografia classica, Genoa 1987.

Brunt P.A., „Did Emperors Ever Suspend the Law of ‹‹Maiestas››”, Sodalitas. Scritti in Onore di Antonio Guarino, Bibl. Labeo 8, Neapol 1984), s. 469 i n.

Camodeca G., „I consoli del 55-56 e un nuovo collega di Seneca nel consolato, P. Cornelius Dolabella (TP. 74 + 135)”, ZPE 63 (1986), s. 201 i n.

Chaumartin F.-R., „Autour de Sénèque (Attitudes morales et action politique)”, Revue des Études Latines 62 (1984), s. 26 i n.

Chaumartin F.-R., „Quarante ans de recherche sur les oeuvres philosophiques de Sénèque (Bibliographie 1945-1985)”, ANRW II.36.3 (1989), s. 1545 i n.

Cizek E., Neron, Paris 1985.

Conole P. i Milns R.D., „Neronian Frontier Policy in the Balkans: The career of Ti. Plautius Silvanus”, Historia 32 (1983), s. 82 i n.

Eck W., Statthalter der Germanischen Provinzen vom 1.-3. Jahrhundert, Kolonia 1985.

Edeu P.T., Seneca: Apocolocyntosis, Cambridge 1984.

Eilers C., „Cn. Domitius and Samos: A new extortion trial (IGR 4, 968)”, ZPE 89 (1991), s. 167 i n.

Elsner J. i Masters J. (red.), Reflections of Nero, London 1994.

Fabbrini L., „I corpi edilizi che condizionarono la realizzazione del progetto del Palazzo esquilino di Nerone”, Rendiconti della Pontificia Accademia Romana di Archeologia 58 (1985-1986), s. 129 i n.

Griffin M.T., „Philosophy for Statesmen: Cicero and Seneca”, Gymnasium Beiheite 9 (1987), s. 133 i n.

Griffin M.T., „Claudius in the Judgement of the Next Half-Century”, Die Regierungszeit des Kaisers Claudius (41-54 n.Chr.): Umbruch oder Episode?, Mainz 1994, s. 307 i n.

Hemsoll, D., „Reconstructing the Octagonal Dining Room of Nero’s Golden House”, Architectural History 32 (1989), s. 1 i n.

Howell P., A Commentary on Book One of the Epigrams of Martial, London 1980.

Howgego C.J., „Greek Legends and Roman Types: A Neronian enigma”, Gazette numismatique suisse 35 (1985), s. 88 i n.

Howgego C.J., „After the Colt has Bolted: A review of Amandry on Roman Corinth”, NC 1989, s. 199 i n.

Humphrey J., „The Three Daughters of Agrippina Maior”, AJAH 4 (1979), s. 125 i n.

Jones C.P., „Dinner Theater”, Dining in a Classical Context, red. W.J. Slater, Michigan 1991, s. 185 i n.

Levick B.M., „Nero’s Quinquennium”, Studies in Latin Literature and Roman History III, red. C. Deroux, Brussels 1983, s. 211 i n.

Lindsay H., „A Fertile Marriage: Agrippina and the chronology of her children by Germanicus”, Latomus 54 (1995), s. 3 i n.

Manning C.E., „Stoicism and Slavery in the Roman Empire”, ANRW II.36.3 (1989), s. 1518 i n.

Mayer R., „What Caused Poppaea’s Death?”, Historia 31 (1982), s. 248-249.

Morford M.P.O., „Tacitus’ Historical Methods in the Neronian Books of the Annals”, ANRW II.33,2, s. 1582 i n.

Mourgues J.-L., „Néron et les monarchies héllenistiques: le cas des Augustians”, Neronia IV: Alejandro Magno modelo de los emperadores romanos, red. J.M. Croisille, Brussels 1990, s. 196 i n.

Mortureux B., „Les idéaux Stoïciens et les premières responsabilités politiques: le ‹‹De clementia››”, ANRW II.36.3, s. 1639 i n.

Nauta R.R., „Seneca’s Apocolocyntosis as Saturnalian Literature”, Mnemosyne 40 (1987), s. 70 i n.

Neronia 1977. Actes du 2e colloque internationale d’études Néronienses (1982).

Perrin Y., „Les résidences de Néron”, L’information Historique 57 (1995), s. 5 i n.

Purcell N., „Town in Country and Country in Town”, Ancient Roman Villa Gardens, Washington D.C. 1987, s. 187 i n.

Reynolds J., „Senators Originating in the Provinces of Egypt and of Crete and Cyrene”, Tituli 5 (1982), s. 671 i n.

Steinby E.M. (red.), „Domus Aurea”, Lexicon Topographicum urbis Romae, t. II, Rome 1995, s. 49 i n.

Sullivan J.P., Literature and Politics in the Age of Nero, Ithaca, New York, 1985.

Vasily R., Political Dissidence under Nero, London-New York 1993.

Voisin J.-L., „Exoriente sole (Suétone, Ner. 6). D’Alexandrie à la Domus Aurea”, L’Urbs: espace urbain et histoire (Ier siècle av. J.-C. – IIIe siècle ap. J.-C.). Collection de l’école française de Rome 98, Roma 1987, s. 509 i n.

Wallace-Hadrill A., „Image and Authority in the Coinage of Augustus”, JRS 76 (1986), s. 66 i n.

Woodman A.J., „Amateur Dramatics at the Court of Nero: Annals 15.48-74”, Tacitus and the Tacitean Tradition, red. T.J. Luce i A.J. Woodman, Princeton 1993, s. 104 i n.

ROZDZIAŁ I
WPROWADZENIE

Komentując jednomyślność opinii o cesarzu Neronie, która przeważa w źródłach starożytnych, historyk Charles Merivale napisał: Uwzględniając jedynie pewną dozę przesady w koloryzowaniu faktów, generalnie musimy przyjąć autentyczność obrazu, jaki nam pozostawili co do osoby tego arcytyrana, ostatniego i najbardziej wstrętnego z rodziny cezaryjskiej¹. Choć byli historycy, którzy za życia Nerona pisali pochwalne relacje na jego temat, ich werdykt całkowicie zmienił się po jego śmierci, a ich dzieła nie przetrwały². Nie mogło być inaczej, ponieważ Neron był pierwszym princepsem, który został uznany przez senat za wroga publicznego. Co więcej, jego porażka jako princepsa doprowadziła do serii krwawych wojen domowych przypominających męki przedśmiertne republiki, które wciąż prześladowały rzymską wyobraźnię.

Pierwsi historycy Nerona pisali za nowej dynastii Flawiuszów i potwierdzali oficjalny pogląd, że Neron zhańbił Augusta i resztę linii julijsko-klaudyjskiej. To oni jako pierwsi we wspomniany przesadny sposób koloryzowali dzieje jego tyranii, co znane jest z zachowanych źródeł. Tak więc Pliniusz Starszy opisał Nerona jako niszczyciela rodzaju ludzkiego i truciznę dla świata³. Dla pogańskiej tradycji łacińskiej historiografii Neron stanie się jednym z kanonicznych tyranów wraz z Gajuszem Kaligulą i Domicjanem, choć jego projekty budowlane wciąż wywoływały podziw i choć nadal utrzymywała się tradycja, że w swych początkach jego panowanie było porządne⁴.

Żydzi, którzy wszczęli rebelię przeciwko okrucieństwu jego prokuratorów, i chrześcijanie, cierpiący z powodu niezasłużonej kary za wielki pożar Rzymu, mieli własne powody, by nienawidzić Nerona. Umyślnie przekręcając nadzieję wyrażaną przez Greków, że filhelleński cesarz powróci, ukazywali go jako mściwego ducha, który uczyni to, aby ukarać prześladującą ich władzę. W żydowskich przepowiedniach sybillińskich napisanych wkrótce po zburzeniu Jerozolimy w 70 r. Neron jest wygnańcem z Rzymu, wielkim królem i zbrodniarzem, który uciekł do Partów i ma przekroczyć Eufrat z dziesiątkami tysięcy ludzi, aby zniszczyć Rzym i cały świat⁵. W porównywalnych wynurzeniach chrześcijan Neron jest z kolei antychrystem, a jego prześladowanie wyznawców tej wiary zwiastuje zniszczenie Rzymu. Postrzeganie jego osoby jako antychrysta będzie podtrzymywane przez Ojców Kościoła i późniejszych chrześcijańskich pisarzy⁶. Obraz Nerona jako uosobienia zła zatriumfował gdy zatriumfowało chrześcijaństwo.

W literaturze europejskiej Neron służył jako typowy przykład nienaturalnego okrucieństwa: matkobójca w Hamlecie Szekspira, bratobójca w Brytaniku Racine’a. Bohater markiza de Sade’a fascynował dekadenckich pisarzy jako incredibilium cupitor, pragnący przekroczyć ludzkie ograniczenia, osiągając najwyższy stopień luksusu, okrucieństwa i zepsucia⁷. Tu i ówdzie można jednak znaleźć uprzejme słowo na jego temat. Napoleon jakoby powiedział, iż ludzie kochali Nerona, ponieważ uciskał wielkich, ale nigdy nie obciążał małych⁸. Lecz generalnie we Francji, w Niemczech i w Anglii obraz jest taki sam. Z pewnością żadnego poważnego historyka nie kusiło, aby wybielić tyrana.

Jednak w ostatnim stuleciu w badaniach nad panowaniem Nerona nastąpiła zmiana, jeśli chodzi o punkt ciężkości. Wyrażona w elokwentny sposób przez Merivale’a aprobata dla osądu starożytnych wobec osoby cesarza ukazała się w 1858 r., jako przedmowa do relacji o jego wadach i upokorzeniach jego poddanych. Czternaście lat później opublikowano w Niemczech dzieło, które może być nazywane pierwszą współczesną książką o Neronie: Geschichte der röm. Kaiserzeit unter der Regierung des Nero. W tej pracy, zadedykowanej Theodorowi Mommsenowi i napisanej zgodnie z jego wezwaniem o rygorystyczne sprawdzanie źródeł literackich i poważne zwracanie uwagi na inne typy źródeł (szczególnie na monety i inskrypcje), Hermann Schiller opisał raczej stan rzymskiego świata w tym okresie niż błazeństwa cesarza i jego dworzan. To doprowadziło go do gruntownej analizy rewolty w prowincjach, która przyniosła panowaniu Nerona chaotyczny koniec.

Obraz, jaki tworzy Schiller, jest w większości taki jak w The Life and Principate of the Emperor Nero Bernarda Hendersona: zachowanie Nerona pogorszyło się, lecz jedyna realna opozycja wobec niego wychodzi z klasy rządzącej w Rzymie. Jego obalenie było wynikiem „nacjonalistycznego” powstania Galów przeciwko Rzymowi, którego nie sprowokowały ani jego zbrodnie „domowe”, ani te przedsięwzięte w interesie senatorów w Rzymie. Dzieło Hendersona, które ukazało się w roku 1903, wciąż jest najbardziej obszerną relacją w języku angielskim. Praca Momigliano w The Cambridge Ancient History (tom X), opublikowana w 1934 r., kładzie większy nacisk na utratę przez Nerona prestiżu w armii, lecz przedstawia podobny pogląd na galijskie powstanie. Obecnie jednak porzucono tę diagnozę upadku Nerona. Numizmatycy wykazali, a historycy potwierdzili, że Windeks działał nie jako Gal-patriota, lecz jako rozczarowany rzymski senator, który poderwał galijskie klasy wyższe do rewolty przeciwko niegodnemu władcy, którego chciwości już doświadczyły. Najnowsze angielskie badania wracają do poglądu, który przeważa wśród starożytnych autorów: mianowicie, że to wady Nerona zraziły jego poddanych z wyższych klas i spowodowały jego obalenie. Warmington w Nero: Reality and Legend (1969) kładzie nacisk na jego brak powagi i nieudolność, zaś Grant w Nero (1970) twierdzi, że winne było jego paranoiczne okrucieństwo.

Cokolwiek myślimy teraz o konkluzji Schillera, że zbrodnie Nerona nie były przyczyną jego obalenia, praca tego autora stanowi cenne dzieło. Znaczenie panowania Nerona dla historyka badającego Cesarstwo Rzymskie – w przeciwieństwie do osoby piszącej o literaturze lub badającej moralność – nie zawiera się wyłącznie w jego charakterze. Dla historyka najważniejszym wydarzeniem z czasów panowania tego władcy był jego upadek. Przecięta została dynastyczna łączność z tym, który zapoczątkował pryncypat, a jego system znalazł się w niebezpieczeństwie. Ponieważ jednak przetrwał i przestał być dziedzictwem tylko jednej rodziny, dojrzał też do tego, by zostać jaśniej zdefiniowanym jako instytucja. Z drugiej strony zademonstrowane zostało teraz to, czego się często obawiano: novus status, stworzony i przyjęty dla ochrony przed wojną domową, nie mógł zagwarantować takiego rezultatu jedynie przez samo swoje istnienie. Dla ostatecznego następcy Nerona były to praktyczne problemy do rozwiązania. Dla późniejszego historyka jest to natomiast zaproszenie, aby wykorzystał pożytki płynące z obserwacji po fakcie i badał, w jaki sposób doszło do kryzysu oraz jak dalece sam system polityczny przyczynił się do porażki Nerona.

Istnieje także praktyczna korzyść związana z przyjęciem tego zaproszenia. Pamiętając o potrzebie wyjaśnienia, dlaczego Neron upadł, możemy uniknąć dwóch głównych pułapek, które napotyka każdy piszący o cesarzu i jego panowaniu. Pierwsza to skupienie się wyłącznie na materiale biograficznym, który w tym przypadku może po prostu skutkować przepisaniem najlepszych relacji zawartych u Swetoniusza i Tacyta – jest to zadanie równie zbyteczne, co bezczelne. Druga to tendencja do tego, by postrzegać jako swe zadanie relacjonowanie wszystkich istotnych wydarzeń, jakie zaszły w pewnych ramach chronologicznych. Niestety, najlepszego zrozumienia relacji między Rzymem a Judeą czy też rozwoju wypadków w Brytanii nie zapewnia rozpatrywanie okresu, w którym na tronie zasiadała konkretna osoba, ponieważ – z uwagi na problemy typowe dla któregoś z obszarów Cesarstwa Rzymskiego – zachodzące na tymże obszarze wydarzenia mogą stać się zrozumiałe tylko jeśli weźmie się pod uwagę dłuższy okres czasu. Podobnie rozwoju cesarskiej administracji i systemów finansowych nie da się dobrze naświetlić, gdy bada się je za panowania kolejnych władców, osobno. Lepszym podejściem jest skoncentrowanie się na decyzjach i inicjatywach Nerona oraz na tych aspektach zachowania cesarza, które wpłynęły na stabilność jego pozycji. W ten sposób możemy ukazać nie tylko jego umiejętności jako princepsa, lecz także trudności, jakie stwarzał sam pryncypat.

Czy rola, jaką Neron tak dobrze odgrywał na początku, wyraża konflikty, które ostatecznie uznał on za niemożliwe do rozwiązania? Czy system oferował szczególne pokusy dla człowieka o jego temperamencie? Czy odnoszący więcej sukcesów Wespazjan był jedynie empereur de bon sens, czy też był on mniej niż Neron wystawiony na pewne cechy pryncypatu lub bardziej świadomy, ze względu na niedawną przeszłość, potrzeby zmiany innych?ROZDZIAŁ II
DROGA DO WŁADZY

August raz wyraził w jednym z edyktów życzenie, by nazywano go twórcą najlepszego typu rządu i aby do końca zachowano oczekiwanie, że fundamenty, które położył pod państwo, będą trzymać się niewzruszenie⁹. Lecz pryncypat nie był formą rządów stworzoną w jednym momencie. Raczej ewoluowała ona w miarę tego, jak August naprawiał przeszłe błędy i stawiał czoła nowym problemom. Pierwszy większy krok dokonał się w styczniu 27 r. przed Chr., gdy Oktawian otrzymał różne zaszczyty, w tym tytuł augusta, za wykonanie pewnych ruchów, których efekt opisał w ten sposób: Przekazałem państwo spod mojej władzy pod kontrolę senatu i ludu rzymskiego. Po tym nie miałem jej więcej niż moi współkonsulowie, lecz prześcigałem wszystkich pod względem autorytetu (auctoritas). Auctoritas oznacza w tym miejscu zdolność osiągnięcia tego, czego się chce; polityczną przewagę zapewnioną przez siłę osobowości i wyjątkowość osiągnięć.

Nawet po ustanowieniu dyktatury Juliusza Cezara w 49 r. przed Chr. stare republikańskie instytucje wciąż zapewniały formy i procedury dla sprawowania rządów: senat nadal wydawał ustawy, zgromadzenia zatwierdzały prawa i wybierały magistratów. Lecz moc podejmowania decyzji należała w pierwszej kolejności do Cezara, a następnie, po krótkiej przerwie, do triumwirów, spośród których tylko jeden pozostał przy władzy po bitwie pod Akcjum w sierpniu 31 r. przed Chr. Gdy Oktawian zrzekł się tej władzy w 27 r. przed Chr. i poprosił senat, aby z powrotem wziął na siebie odpowiedzialność za armię, prawa i prowincje, ta instytucja natychmiast zaoferowała mu z powrotem kontrolę nad prowincjami, która pociągała za sobą dowództwo nad armią. Oktawian przyjął tylko niektóre prowincje wojskowe i na ograniczony czas dziesięciu lat. W dodatku był wybierany na konsula co roku¹⁰. Dla Augusta to była definicja jego pozycji, która najlepiej zgadzała się z jego twierdzeniem, że sprawuje on pewne tradycyjne funkcje, powierzone mu przez suwerenny SPQR. Być może z tego powodu jego zacytowane powyżej oświadczenie pozostawiono w pierwotnym, rzucającym się w oczy miejscu, na zakończenie jego relacji o jego osiągnięciach, pomimo późniejszych zmian w definicji jego władzy.

Konsulat długo był najwyższym magistratem w Rzymie. Władza triumwirów została opisana jako równa tej posiadanej przez konsulów, zaś Oktawian po Akcjum dzierżył ten urząd co roku. Choć taki układ pokazywał wrażliwość na rzymską tradycję, było to niezręczne pod innymi względami. Trudno było princepsowi uczynić wiarygodnym jego twierdzenie, że jedyna różnica między nim a jego kolegami to auctoritas, zwłaszcza że w Rzymie przysługiwała mu eskorta oddziałów, co stanowiło tradycyjny przywilej rzymskich wyższych dowódców za granicą. Następnie – ambicje synów wielkich rodzin dotyczące zostania konsulami były znacząco hamowane przez fakt, że princeps dzierżył tu połowę dostępnych pozycji. Wreszcie zaś – kadencja na corocznie wybieranym urzędzie nie była stałym i zarazem zbywalnym stanowiskiem, gdyż zależała w rzeczywistości od osobistej przewagi konkretnej jednostki. Wydarzenia roku 23 przed Chr. pokazały owe wady z niewątpliwą jasnością. August poważnie się rozchorował i omal nie umarł; wszedł w konflikt ze swym konsularnym kolegą, który – choć spowinowacony przez małżeństwo z bliskim współpracownikiem Augusta, Mecenasem – później dołączył do spisku przeciwko princepsowi. W rezultacie August zrzekł się konsulatu i powrócił na stanowisko później tylko dwa razy, i to za każdym razem tylko na pół roku¹¹. Senat i lud przydzielili mu nowe uprawnienia: dożywotnio – tribunicia potestas, która umożliwiła mu przyjęcie stanowiska obrońcy niższych warstw społecznych i, poprzez veto trybuńskie, mówienie nie, przy jednoczesnym zachowaniu pozoru, że jest człowiekiem łaskawym, a nie autokratą; a także imperium na poziomie konsularnym, które mogło być sprawowane w Rzymie i własnych prowincjach Augusta, nie potrzebowało odnawiania i mogło być używane do wydawania rozkazów namiestnikom prowincji, które nie były przydzielone princepsowi. To imperium, które w końcu zaczęło być nazywane imperium proconsulare, oraz władza trybuńska, umocniona przywilejami pierwszeństwa w senacie, stały się prawną podstawą pryncypatu. Były to uprawnienia tradycyjne z pozoru, lecz w rzeczywistości nietypowe. August miał dość czasu, aby przedstawić ich własną interpretację na przestrzeni 36 lat, gdy je dzierżył.

Do czasu śmierci princepsa w 14 r. po Chr. było już ustanowione, że wśród prowincji, którymi zarządzali wybierani przez niego legaci, znajdowały się wszystkie prowincje wojskowe, choć prokonsul Afryki zachował kontrolę nad jednym legionem do czasu panowania Gajusza (Kaliguli). Wszystkie triumfy należały do princepsa, choć inni mogli otrzymywać triumfalne insygnia, i po panowaniu Tyberiusza żaden wódz spoza dynastii nie mógł być okrzyknięty imperatorem¹². To oznaczało, że teraz wszystkie łupy przypadały cesarzowi, którego prywatny majątek był w rzeczywistości niezbędny do zarządzania państwem. Wojskowe i finansowe zasoby princepsa były tym, co czyniło z niego monarchę – pod każdym względem poza nazwą. Nie jest zaskakujące, że prawo rejestrujące uprawnienia dane Wespazjanowi powołuje się na słowa Augusta jako de facto poprzednika tego przesadnego nadania: Aby miał prawną władzę, by czynić to, co uważa za zgodne z korzyścią państwa i majestatu spraw boskich oraz ludzkich, publicznych oraz prywatnych¹³.

August żył wystarczająco długo, żeby przyzwyczaić ludzi do idei dynastycznej sukcesji bez potrzeby przyznawania, że jest królem. Nie była to idea, którą klasa rządząca mogła przyjąć z łatwością: w 23 r. przed Chr. odczytał swoją wolę, by pokazać, że nie zawarł w niej żadnego żądania nadania specjalnej pozycji jego młodemu siostrzeńcowi Marcellusowi. Ani jego siostrzeniec, ani wnukowie nie przeżyli Augusta. Lecz on sam do czasu swej śmierci zapewnił sukcesję bezpośrednio swemu pasierbowi Tyberiuszowi Klaudiuszowi Neronowi, a w końcu swym własnym potomkom, dzieciom swej wnuczki Agrypiny¹⁴. W ten sposób zapoczątkował dynastię julijsko-klaudyjską.

Pragnienia Augusta zostały spełnione tak dalece, że najstarszy syn Agrypiny, Gajusz, ostatecznie został princepsem. Gdy został zamordowany wraz ze swą żoną i córką niecałe cztery lata później, zanim pewni członkowie senatu uznali, że nadeszła sposobność, aby porzucić stworzony przez Augusta system rządzenia. Jednak gwardia pretoriańska miała interes w tym systemie. Zmusiła ona senat, by uznał jako princepsa żyjącego męskiego krewnego Gajusza: jego wuja Klaudiusza. Siostry Gajusza również przeżyły jego zabójstwo. Jedną z nich była Agrypina Młodsza, prawnuczka Augusta i matka przyszłego cesarza Nerona.

OJCOWSKI RÓD NERONA

Lucjusza Domicjusza Ahenobarbusa – jak nazwano Nerona w chwili narodzin – więzy krwi łączyły z Augustem również ze strony ojca. Siostra Augusta, Oktawia, wydała na świat dwie córki z małżeństwa z Antoniuszem, a dziadek Nerona, Lucjusz, został wybrany na męża dla starszej, Antonii. Jego syn Gnejusz – imię występujące naprzemiennie z Lucjuszem z racji rodzinnej tradycji – został wybrany przez następcę Augusta, Tyberiusza, jako mąż dla młodszej Julii Agrypiny, a przyszły cesarz był jedynym dzieckiem z tego małżeństwa.

Rodzina Domicjusza Ahenobarbusa należała do republikańskich nobilów. Mogła poszczycić się linią konsulów, która rozciągała się wstecz na ponad dwieście lat, a legenda rodzinna wywodziła ich sławę od samych początków republiki rzymskiej. Mówiono, że Kastor i Polluks przepowiedzieli rzymskie zwycięstwo nad Latynami nad jeziorem Regillus Lucjuszowi Domicjuszowi, dostarczając dowodów na boskość jego rodu, gładząc go po policzkach i dając mu ową „brązową” brodę, od której powstał rodowy cognomen. Dowcipny republikański mówca uznał nazwę za szczególnie dobrze pasującą do konsula z roku 96 przed Chr.: Nie jest zaskakujące – oznajmił – że ma on brodę z brązu, ponieważ jego męstwo jest jak z żelaza, a jego serce to ołów. Sukcesom militarnym rodu dorównywała bowiem jego tendencja do arogancji i brutalności. Konsul roku 122 przed Chr. bez zgody senatu odbył rodzaj prywatnego triumfu, jeżdżąc na słoniu po południowej Galii po odniesionych tam zwycięstwach. Współczesny Cyceronowi L. Domicjusz, opisany przez niego jako wyznaczony na konsula już w kołysce, wszczął zażartą walkę, gdy Pompejusz i Krassus połączyli siły, by pozbawić go jego przyrodzonego prawa. Jego syn, uznany przez Swetoniusza za najlepszego z rodziny, miał szczęście znaleźć ujście dla swej agresji i swych zdolności w wojnach domowych, zmieniając strony w sposób honorowy, lecz i w sprzyjających momentach.

Autor biografii Nerona, Swetoniusz, przedkłada tezę, że jego bohater wyrodził się, jeśli spojrzeć na zalety jego przodków, lecz wady każdego z nich zachował, jak gdyby w spadku! Swetoniusz przekazuje drastyczny obraz cech antenatów Nerona, w którego osobie rodowa brutalność i duma wyostrzyły się w okrucieństwo i ekshibicjonizm. Jego dziadek organizował walki zwierząt w Rzymie oraz Circus Maximus i otrzymał reprymendę, za którą poszedł prawny zakaz samego Augusta, spowodowany okrucieństwem jego widowisk gladiatorskich. O ojcu Nerona mówiono, że zabił jednego ze swych wyzwoleńców za to, iż ten wypił mniej, niż mu nakazano, i że kazał celowo przejechać po chłopcu swym rydwanem. Mniej drastyczne informacje o tych bezpośrednich przodkach sugerują pewne własne zamiłowania Nerona: obydwaj ci mężczyźni byli umiejętnymi i zapalonymi woźnicami rydwanów, obydwaj otrzymywali zaszczyty od miast na greckim Wschodzie, a jego dziadek wystawił farsę, w której na scenie pojawili się rzymscy ekwici i szanowane kobiety¹⁵.

Ten właśnie Lucjusz Domicjusz Ahenobarbus, konsul w 16 r. przed Chr., także podtrzymał rodzinne tradycje wojskowe, uzyskując insygnia triumfalne za robiące wrażenie sukcesy w Germanii. Otrzymał od Augusta status patrycjuszy dla swej rodziny, a dla samego siebie prestiż, ponieważ w testamencie cesarza został wyznaczony jako jego wykonawca. Nie wiadomo o żadnym porównywalnym osiągnięciu, które świadczyłoby na korzyść ojca Nerona, Gnejusza. Epitet wybitny nadany mu przez współczesnego historyka Wellejusza Paterkulusa jest wyraźnie hołdem wyłącznie dla jego potomka, podobnie jak arystokratyczna uczciwość (nobilissima simplicitas), którą ten sam autor przypisuje zarówno ojcu, jak i synowi¹⁶. Gnejusz Domicjusz Ahenobarbus mógł zostać konsulem dopiero w 32 r. po Chr. i później niewiele wiadomo o nim, oprócz opinii, że był skłonny do próżniactwa i miał spóźnione zamiłowanie do deklamacji¹⁷. W ostatnim roku panowania Tyberiusza został powołany do komisji składającej się z mężów wnuczek tego ostatniego i powierzono mu zadanie zapewniania pomocy tym, których dobytek spłonął w pożarze. Następnie oskarżono go o cudzołóstwo i zdradę, lecz ocaliła go śmierć cesarza w marcu 37 r.¹⁸ Dziewięć miesięcy później, 15 grudnia 37 r., uznał swego syna, jedyne dziecko z małżeństwa z Agrypiną, które trwało wtedy już 10 lat¹⁹.

Ciąża, w którą Agrypina zaszła bezpośrednio po śmierci tyrana, była rezultatem planowania, nie przypadku – co sugeruje rodzinna tradycja posiadania jedynych synów, która umożliwiła Domicjuszom zachowanie zarówno pozycji, jak i majątku²⁰. Ponieważ Rzymianie nie uznawali praw wynikających z primogenitury, ograniczenie liczebności rodziny było jedynym sposobem na utrzymanie koncentracji własności, podczas gdy cesarski system miał tendencję do przekierowywania tradycyjnych źródeł majątku senatorów (łupów, spadków, zysków z wymuszeń) w ręce princepsa, co stwarzało trudności dla wielkich rodzin. Rodzinne zasoby, które umożliwiły prapradziadkowi Nerona wystawić w wojnie domowej oddziały na rzecz Pompejusza w zamian za zaproponowanie im ziemi z jego własnych posiadłości, wciąż istniały w czasach ojca Nerona. Kiedy bowiem wszedł on w prawny spór o pieniądze ze swoją siostrą Domicją, jej mąż w trakcie przedstawiania jej sprawy zauważył: Niczego nie potrzebujecie mniej niż tego, o co się spieracie²¹. Oboje, siostra i brat, mieli reputację osób skąpych i kłótliwych. O nim mówiono, że oszukiwał bankierów i że zatrzymał dla siebie pieniądze przeznaczone na nagrodę za sukcesy wojenne, a dopiero kpiny ze strony siostry, Domicji, poruszyły go. Ona z kolei ponoć narzekała, gdy pewien Junius Bassus oskarżył ją, że sprzedała swe stare buty. Jego odpowiedź brzmiała: Nie powiedziałem nigdy, że sprzedała stare: powiedziałem, że je kupiła²².

Rodzina zarówno przetrwała, jak i zachowała bogactwo: to właśnie bliskie więzy z domem cesarskim przyniosły jej najpierw purpurę – a później wymarcie. Neron miał zachować mocne poczucie identyfikacji z rodem ojcowskim już po tym, jak zaadoptowanie go przez Klaudiusza przeniosło go do klaudyjskiej gens. Postawienie przez niego pomnika na cześć ojca w momencie wstąpienia na tron można naturalnie wyjaśnić jedynie jako wyraz pietas, wartości, która była niezwykle ceniona przez rzymską klasę rządzącą. To samo można powiedzieć o ofiarach, które na rozkaz Nerona były składane przez arwalskich kapłanów co roku 11 grudnia, w urodziny jego ojca, przed Domus Domitiana²³. Lecz dopiero w 63 r., gdy Neron przestał troszczyć się o szacunek do tradycyjnego przywiązania, postanowił upamiętnić narodziny swej córki Klaudii poprzez igrzyska cyrkowe w Ancjum na cześć gentes klaudyjskiej i domicjańskiej²⁴. Jeszcze po 64 r. można zauważyć inny hołd, jaki składał swym przodkom – w postaci brody, która figuruje na niektórych jego portretach na monetach (ilustracja nr 19, 22). Neron zgolił swą pierwszą brodę w 59 r. i nie jest prawdopodobne, aby faktycznie miał ją w tamtym czasie, ponieważ niektóre z jego monet z tego samego okresu wcale jej nie ukazują – i tak samo jest z jego przedstawieniami w rzeźbie. Co więcej, chociaż broda wciąż pojawia się na monetach z lat 66-67, pewien starożytny pisarz konkretnie zaświadcza, że cesarz był ogolony na gładko. W tych ostatnich latach Neron miał skłonność do ozdabiania swych portretów na monetach różnymi atrybutami. Być może skorzystał ze sposobności, by przywołać nazwisko swej rodziny, podobnie jak wcześniej upamiętnił je jego pradziadek, antoniński dowódca, który ozdabiał swe monety wizerunkami brodatych przodków²⁵.

Nawet w ostatnich latach życia Nerona, gdy przywódca rebelii przeciwko jego panowaniu zwrócił się do niego publicznie jako do Ahenobarbusa, ten wyzywająco zadeklarował, że odrzuci przybrany przydomek i powróci do pochodzącego od jego własnej rodziny. Podejście cesarza może wyjaśnić, dlaczego Lukan w swym epickim poemacie o wojnie domowej wybrał właśnie heroizm Lucjusza Domicjusza Ahenobarbusa, pompejańskiego przodka Nerona, by długo go wysławiać²⁶. Jednak po śmierci Nerona używano jego właściwego imienia w obraźliwy sposób, by podać w wątpliwość jego dynastyczne prawo do tronu. W istocie jego własna kariera doprowadziła do tego, że został przez Juwenalisa uznany za niegodnego Domicjuszy, i za sprawą gorzkiej ironii rzuciła hańbę na tego przodka, którego uczcił Lukan²⁷.

Dla zrozumienia osobowości Nerona istotne jest, by pamiętać, że odczuwał on szacunek wobec rodziny swego ojca i że Rzymianie tradycyjnie uznawali za obowiązek żyć tak, by sprostać osiągnięciom swych przodków. Prawdopodobne jest, że Neron czuł ciężar oczekiwań nałożonych na niego przez chwałę wojskową Domicjuszy – ciężar, który zwiększył się po otrzymaniu przez niego purpury. Z drugiej strony, rodzinna tradycja mogła przeciwdziałać wszelkim potencjalnym zahamowaniom, których odczuwanie rozwijano u Nerona względem jego pasji do rydwanów i teatru.

Zachował on także uczucie lojalności wobec miejsca swego urodzenia. Ancjum było nadmorską miejscowością blisko Rzymu, odwiedzaną przez bogatych urzędników i polityków, a opisaną przez Cycerona jako najcichsze, dające najwięcej chłodu, najprzyjemniejsze miejsce na ziemi. Cesarscy poprzednicy Nerona uciekali tam na krótkie wakacje od stresów stolicy. On sam założył tam kolonię dla uprzywilejowanych weteranów i wybudował wielkim kosztem port oraz wspaniałą willę nad morzem, gdzie urodziło się jego jedyne dziecko²⁸. Jego wuj Gajusz, który także urodził się w Ancjum i szczególnie lubił to miejsce, mógł przebywać tam w czasie narodzin Nerona. Świadczy o tym to, że w czasie ceremonii oczyszczenia, około dziewięć dni później, miał zasugerować imię dla niemowlęcia – imię jego własnego wuja, Klaudiusza, nieatrakcyjnego pedanta i pośmiewiska dla rodziny. Ten żart później uznawano za zły znak towarzyszący narodzinom. Kolejnym była odpowiedź ojca udzielona składającemu życzenia: Nic, co zrodzone ze mnie i Agrypiny, nie może być inne, jak tylko odrażające i katastrofalne dla państwa²⁹.¹ C. Merivale, History of the Romans under the Empire, t. 6, London 1858, s. 311.

² Tacyt, Annales 1. 1, 2; Józef Flawiusz, Antiquitates Iudaicae 20. 154.

³ Naturalis historia 7. 45; 22. 92.

⁴ Neron jest w ten sposób zestawiany z Kaligulą lub Domicjanem albo z obydwoma przez Herodiana (I pref 3. 4) i w Historia Augusta (np. Marcus 28. 10; Avidius Cassius 8. 4; Commodus 18). O Quinquennium Neronis u Aureliusza Wiktora i w Epitome de Caesaribus, patrz s. 45 i 107 niniejszej pracy.

⁵ Wyrocznie sybillińskie 4. 119-124; 138-139; 5. 137-152; 362 i nast. O fałszywych Neronach na Wschodzie, patrz s. 296.

⁶ Wyrocznie sybillińskie 8. 70 i n.; 88-90; Tertulian, Apologia 5; Laktancjusz, De mortibus persecutorum 2; św. Augustyn, Civitas Dei 20. 19; św. Hieronim, Dial. 21. 4; Święta historia 2. 29. O legendzie o Neronie, patrz B. Henderson, Life and Principate of the Emperor Nero, London 1903, s. 415 i nast.; B. Walter, Nero, Paris 1955; tłum. angielskie 1957, Appendices II-V.

⁷ M. Praz, The Romantic Agony, Oxford, 1933, zwłaszcza s. 208-209. Godnymi uwagi zwolennikami kultu Nerona byli Flaubert, Gautier i Lorrain.

⁸ Relacja generała Bertranda o rozmowie z Napoleonem na wyspie św. Heleny, cytowana przez Georges-Roux, Neron, Paris 1962, s. 77: Le peuple aime Neron. Neron lui inspire attachement et respect. Il y a une cause à cela. Tacite ne la fait pas connaître. Qu’il opprime les grands et ne pèse jamais sur les petits, on entrevoit une raison de ce sentiment populaire. Mais Tacite n’en dit rien. Il parle de crimes. Il en parle avec passion. Dès lors, on le sent prevenu; il n’inspire plus la même confiance; on est porté a croire qu’il exagère; il n’explique rien, il semble ne chercher qu’à faire des tableaux.

⁹ Swetoniusz, Augustus 28.

¹⁰ Res Gestae Divi Augusti 34; Kasjusz Dion 53. 11-13.

¹¹ Fakt, że w 23 r. przed Chr. dwóch ludzi ostentacyjnie prezentujących poglądy republikańskie (Tacyt, Annales 2. 43, 2; Kasjusz Dion 53, 32) zastąpiło spiskowca Murenę i jego samego na stanowisku, pokazuje, iż rezygnacja Augusta z konsulatu miała przede wszystkim służyć pojednaniu.

¹² Tacyt, Annales 3. 74.

¹³ ILS 244, wers 16 i nn.

¹⁴ O dynastycznych planach Augusta, patrz s. 261-263.

¹⁵ Swetoniusz, Nero 1-4; C. Eilers, ZPE 89 (1991), s. 167 i nn.

¹⁶ Tacyt, Annales 4. 44; Wellejusz Paterkulus 2. 72, 3 (także w: Tacyt, Annales 6. 47); 2.102.

¹⁷ Ponieważ jego matka, Antonia Starsza, urodziła się ok. 39 r., mógł on urodzić się w przedostatniej dekadzie I w. przed Chr. i dzięki temu miał dostatecznie dużo lat, by towarzyszyć Gajuszowi Cezarowi na Wschodzie w 1 r. przed Chr. Jednak zwykle sądzi się, że Swetoniusz (Nero 5.1) pomylił Gajusza z Germanikiem, który podążył tam w 17 r. po Chr. (PIR² D 128), lub tegoż Domicjusza z jego starszym bratem, identyfikowanym również z dzieckiem na fryzie Ara Pacis, i zmarłym młodo (R. Syme, AJA 88 (1984) s. 583 i n.). O jego zainteresowaniu deklamacją, patrz Seneka Starszy, Controversiae 9. 4, 18.

¹⁸ Tacyt, Annales 6. 45; 47-48; Swetoniusz, Nero 5. 2 (gdzie wspomniane są także zarzuty o kazirodztwo z siostrą Domicją Lepidą).

¹⁹ Data ta zostaje poświadczona w Aktach Bractwa Arwalskiego z 58 r. (Smallwood, Documents illustrating the Principates of Gaius, Claudius and Nero, Cambridge 1967, nr 21). Wszystkie główne źródła zaprzeczają sobie wzajemnie, jeśli chodzi o rok, lecz najbardziej wyraźne stwierdzenia wskazują, że był to 37 (Swetoniusz, Nero 6. 1, por. 8 i 57. 1; Kasjusz Dion 63. 29, 3; por. 61. 3, 1; Tacyt, Annales 13. 6, 2, por. 12. 58). Patrz P. Gallivan, Historia, 23 (1974), s. 300-301.

²⁰ Wellejusz Paterkulus 2.10, 2, choć z czasów republiki znane są przypadki, kiedy to w tym samym pokoleniu było dwóch synów; patrz przyp. 9 powyżej co do możliwości, że ojciec Nerona miał starszego brata; patrz także Eilers (zob. przypis 7 powyżej), s. 173.

²¹ Cezar, De bello civili 1. 17, 3; Kasjusz Dion 41. 11. 1, o którym patrz także P.A. Brunt, Latomus 34 (1975), s. 619 i nn.; Kwintylian 6. 1, 50.

²² Swetoniusz, Nero 5. 2; Kwintylian 6. 3, 74.

²³ Tacyt, Annales 13. 10; Swetoniusz, Nero 9. Pietas była jedną z cnót prezentowanych na honorowej tarczy podarowanej Augustowi w 27 r. przed Chr. (Res Gestae 34.2). Brak uroczystości z powodu urodzin jego adopcyjnego ojca Divusa Klaudiusza, ustalony na podstawie Akt Bractwa Arwalskiego, nie może być uznawany za znaczący, ponieważ nie zachowały się żadne sesje z danego miesiąca (sierpnia).

²⁴ Tacyt, Annales 15. 23.

²⁵ O zgoleniu brody: Kasjusz Dion 61. 19, 1; Swetoniusz, Nero 12; o goleniu się na gładko w trakcie podróży po Grecji w latach 66-67: Kasjusz Dion 63. 9, 1. Broda pojawia się na złotych i srebrnych monetach z l. 64-68 (BMC Imp. Nero, nr 52ff) i na aes (brązowych) monetach z l. 64-66 (np. BMC Imp. 1 Nero, nr 122; 196-197) i z l. 66-67 (np. BMC Imp. 1 Nero, nr 116; RIC2, nr 354). Przykładami wizerunków, na których wyraźnie nie ma on brody, są BMC Imp. 1 Nero, (nr 111; 135; 159; 120) – choć za to, że jej nie widać, może czasem odpowiadać stopień ich zużycia. Na popiersiu z Worcester (nr 3), które datowane jest na okres po 64 r., Neron jest bez brody (patrz U. Hiesinger, AJA 79 (1975), s. 119 i n.). Denarii Gn. Domicjusza Ahenobarbusa z brodatymi przodkami są datowane na 41 r. przed Chr. w M.H. Crawford, Roman Republican Coinage, Cambridge 1974, s. 527.

²⁶ Swetoniusz, Nero 41. 1; Lukan 2. 508-525; 7. 219-220; 7. 597-616.

²⁷ Pliniusz Starszy często nazywa go Domicjuszem Neronem (Naturalis historia 2. 92; 4. 10; 7. 45; 11. 238), a w Octavii (patrz s. 129) jest Nero insitivus, Domitio genitus patre (w. 248). Juwenalis 8. 224-230. Kompromitująca wersja relacji o zachowaniu Lucjusza Domicjusza Ahenobarbusa w Corfinium pojawia się dopiero u Pliniusza (Naturalis historia 7. 186); Plutarch, Caesar 34 i Swetoniusz, Nero 2.

²⁸ Strabon 5. 232C; Cyceron, Ad Atticum 4. 8, 1; Swetoniusz, Nero 6. 1; 9; Tacyt, Annales 14. 27; 15. 23; 15. 39. M.E. Blake, Roman Construction in Italy from Tiberius through the Flavians, Washington D.C., 1959, s. 40, przypuszcza, że okazała willa powstała dzięki przebudowie domu, w którym Neron się urodził.

²⁹ Swetoniusz, Gaius 8; Kasjusz Dion 58. 25, 2; Swetoniusz, Nero 6. 2; Kasjusz Dion 61. 2, 3.