Nowe Historie Literatury - ebook

(Nowe) historie literatury po roku 1989

Historiografia literatury jest dyscypliną wciąż żywą.

Gatunki wykorzystywane w obrębie historiografii literatury zależne są od zmian w całym systemie komunikacji – literackiej i nieliterackiej. Wpływ na to, jak próbuje się przekazać wiedzę o przeszłości, wywierają różne praktyki kulturowe, mechanizmy porozumiewania się, przekaźniki i technologie. Aktualne przekształcenia zależne są m.in. od sankcjonowania odpowiednich dyskursów przez edukację akademicką lub szkolną, funkcji społecznych nowych mediów oraz towarzyszących im procesów (wypierania porządku tekstualnego przez wizualny, rosnącego znaczenia kultury uczestnictwa, sztuk performatywnych etc.) czy roli zjawisk popkulturowych. Stąd wynika np. aspekt ludyczny wielu nowych form w obrębie historiografii literatury, a także problematyka wytwarzania i dystrybucji poszczególnych publikacji historycznoliterackich. Nie bez znaczenia dla konstruowania historii literatury pozostaje sposób definiowania samego jej przedmiotu – literatury, a także konkurencyjność innych sposobów komunikacji.

Na historię literatury oddziałują w równej mierze zmiany w samym literaturoznawstwie oraz w obrębie jego metodologii (vide cultural turns, nowa humanistyka), a także sposób postrzegania dyscyplin historii oraz historiografii. Kwestionowanie tradycyjnych modeli uprawiania dziejów literatury – takich jak narodowy, estetetyczno-formalistyczny czy pozytywistyczno-strukturalny1 – wiąże się również z problematyką końca historii, rozwojem badań nad pamięcią oraz innymi – alternatywnymi wobec grands récits – sposobami opowiadania o przeszłości.

Trudno podawać w wątpliwość zależność nowej historii literatury od polityki. Polityczność – pojmowana w szerokim sensie – uwikłana jest, jak wszystkie dyskursy, w wybrane ideologie i cele poszczególnych wspólnot; gdy rozumieć ją wąsko – przekształcenia w obrębie polskiej historiografii literatury można rozpatrywać również jako wynik przełomu demokratycznego w Polsce roku 1989. Zmiany w zarządzaniu nauką, które sprawiły, że w badaniach nad literaturą lat minionych funkcjonować zaczęło jednocześnie wiele paradygmatów, wynikają m.in. z transformacji ustrojowych, wprowadzenia wolnego rynku (wydawniczego), likwidacji urzędu cenzorskiego, otwarcia granic etc. Przemiany związane z literaturoznawczą świadomością metodologiczną powiązane są na polskim gruncie z instytucjonalnymi przeobrażeniami humanistyki i kultury naukowej, z pluralizacją, demokratyzacją i wolnością badań oraz tym, co nazywamy „otwarciem się na Zachód”2. Stąd wybór cezury o znaczeniu symbolicznym, roku 1989 i decyzja o śledzeniu wyłącznie prac, które ukazały się drukiem od tego momentu.

W prezentowanej książce rozważam sposoby uprawiania wiedzy o przeszłości literatury, śledzę ich zróżnicowanie genologiczne i potencjał w obiegu zarówno popularyzującym, jak i akademickim oraz eksperckim.

Zamiast formy niemożliwej formy możliwe

Zmiany w systemie komunikacji społecznej, nowe metodologie i kulturowa perspektywa badań literackich, a także przełomy polityczne stają się impulsem, pod wpływem którego pojawiają się odmienne niż dotychczas projekty historii literatury. Refleksja na temat możliwości, sposobów, celowości oraz form jej uprawiania ma swoją tradycję w literaturoznawstwie polskim i światowym co najmniej od lat 70., a w naukach historycznych nieraz już ogłaszano kryzys podstaw poznania oraz konstatowano niemożność pisania obiektywnej historii (także literatury).

Skutkiem tych przekształceń okazuje się brak zgody na uprawomocnienie „takich intelektualnych konstrukcji, które obejmowałyby rozległy horyzont dziejów literatury”3. W historiografii literatury przestają dominować konstrukcje totalizujące, proponujące obiektywizującą perspektywę, m.in. z tego względu, że w okresie PRL syntezę historycznoliteracką próbowano instytucjonalizować, czynić z jej realizacji obowiązujący, oficjalny obraz przeszłości literackiej. Po roku 1989 miejsce syntezy stopniowo zajmują inne historie – lokalne, dowartościowujące perspektywę mikro lub osobistą. Historia literatury musiała (i nadal musi) mierzyć się z problemem zmian temporalnych w kategoriach procesu, z pojęciem ciągłości i zmiany zdarzeń literackich, ideą długiego trwania i faktów jednostkowych, rozumieniem podmiotu oraz zależnością literatury i jej historii od innych dziedzin kultury i życia zbiorowego4. Charakterystyczne dla nowych – pozostających wciąż w niegotowości (przebudowie) – modeli historii literatury wydaje się: „ przesunięcie centrum zainteresowań z badania historii na zgłębianie historyczności”5, traktowanie studiów literackich oraz rozpraw historycznych jako form ekspresji podmiotowości badacza. Ponadto znaczące są: programowa fragmentaryczność poszczególnych ujęć, eseizacja dyskursu, odrzucanie wywodów syntetyzujących na rzecz analogii i kontekstualizacji poszukiwań lub też przekrojowości badań albo analiz opartych na case study, a także zainteresowanie zjawiskami pogranicznymi, reinterpretacją pojęć związanych z dotychczasową historią literatury; inter- lub transdyscyplinarność badań6.

Nowe sposoby uprawiania wiedzy o przeszłości literatury wymagały opisania oraz sproblematyzowania. Wraz ze zmianą paradygmatu badań literackich, jak zaznaczyłam, zmienił się sposób ich formatowania pod względem genologicznym. Sfery historii i historiografii okazały się ze sobą na tyle powiązane, że gdy synteza historycznoliteracka znalazła się w kryzysie, ogłoszono impas w całej dyscyplinie7. Odchodzenie od formy nazwanej przez Katarzynę Kasztenną niemożliwą jest jednym ze znamiennych zjawisk towarzyszących przesileniu historii literatury. Nie oznacza to, że syntez nie pisze się już wcale, ale trzeba zaznaczyć, że pełnią one inne funkcje – czy lepiej – funkcjonują w innych obszarach, mają inne zadania niż dwadzieścia czy trzydzieści lat temu. Historię literatury nadal się uprawia, zmieniła jednak swoje miejsce w systemie wiedzy oraz znaczenie społeczno-kulturowe. Nowa historia literatury nie jest już jedną z tzw. wielkich narracji, ale sytuuje się w obrębie dyskursów uzasadniających przekonania i interesy poszczególnych wspólnot8.

Tradycyjną syntezę historycznoliteracką wypierają liczne ujęcia porządkujące materiał niechronologicznie, szukające innych rozwiązań niż układ przyczynowo-skutkowy (np. model problematyczno-tematyczny). W historiografii literatury widoczne jest duże zróżnicowanie formalne. Część publikacji ciąży ku poetyce encyklopedii, zbiera przede wszystkim materiał faktograficzny, części interpretujące dzieła literackie ogranicza zaś do minimum. Wracają obecne od zarania historii literatury słowniki, kompendia, leksykony, jednak w obszar ten wkraczają również formy dotąd nieobecne, takie jak rozmowa czy spacer literacki.

O uwagę doprasza się multimedialność wielu publikacji, a także sposób, w jaki poszczególne wydawnictwa łączą obraz ze słowem. Odmienne przekaźniki uzupełniają się w opowiadaniu historii literatury. Wśród nowych ujęć pojawiają się też pozycje hybrydyczne, wielogatunkowe, zbierające różne formy mówienia. Pomiędzy poszczególnymi gatunkami trudno postawić wyraźną granicę, gatunki literaturoznawcze funkcjonują bowiem w paśmie9.

Nowe historie literatury proponują wieloaspektowe studium współczesnej polskiej historiografii literatury, która wydaje się mieścić w obrębie badań określanych dziś mianem nowej humanistyki. Ta nie stanowi jednej dyscypliny, nie legitymizuje się wspólnymi założeniami metodologicznymi, scala jednak zróżnicowane projekty badawcze, jest propozycją pewnej integralnej perspektywy, nie zaś totalizującego, całościowego paradygmatu. Przemysław Czapliński zauważa trzy wspólne dla obszarów nowej humanistyki sploty: założenie o niemożliwości oddzielenia podmiotu od poznawanego przedmiotu, łączenie różnych metod i perspektyw badań (unidyscyplinarność) oraz wytwarzanie wspólnych pryzmatycznych, interdyscyplinarnych pojęć10. Ryszard Nycz zwraca uwagę na wspólne dla omawianych badań: cyfrowość, zaangażowanie, związki z przyrodoznawstwem, wymiar posthumanistyczny oraz wykorzystywanie narzędzi i praktyk artystycznych11. Nowe historie literatury poszukują narracji odmiennych od dotychczasowych (przede wszystkim akademickich) historiografii literatury, opowiadają się przeciw dominującym dyskursom, szukają lokalnie uwarunkowanych i uprawomocniających się miejscowo projektów. Zacierają granice pomiędzy nauką a opowieścią, wiedzą akademicką a obszarem popularnonaukowym. Nowe historiografie literatury ze względu na różnorodność form i gatunków nie próbują wypracować wspólnych narzędzi metodologicznych. Moja refleksja dotycząca możliwości i form uprawiania dziś historii literatury inspirowana jest sformułowanym przez Marcina Cieńskiego postulatem, by nowa humanistyka podejmowała odpowiedzialność za ciągłość tradycji literackiej i kulturowej12. Stąd przyglądanie się nowym sposobom mówienia o dziejach literatury wyrasta bezpośrednio z refleksji nad korzeniami historiografii literatury oraz jej dziewiętnasto- i dwudziestowiecznymi modelami.

Studia przypadków

Celem książki jest charakterystyka nowych polskich historii literatury, określenie ich możliwych form – skoro przeszłości literackiej nie usiłuje się już zamknąć jedynie w próbach stworzenia formy niemożliwej – syntezy historycznoliterackiej. Badam miejsce i rolę poszczególnych przypadków w polskim i nierodzimym literaturoznawstwie. Analizowany materiał zawęziłam do przykładów profesjonalnej historiografii oraz form popularnych, przeznaczonych dla niezawodowych czytelników, które sięgają po rozwiązania nowomedialne w sposobie reprezentacji przeszłości. Wykluczyłam, co chcę podkreślić, z obszaru moich zainteresowań podręczniki i pomoce szkolne13. Stworzony rejestr pozwala na zarysowanie odpowiedzi na pytanie o możliwe genologiczne modele historii literatury, o proponowane przez nie sposoby mówienia, projektowanych odbiorców; pomaga również wskazać przyczyny i funkcje wytwarzania poszczególnych gatunków, tj. określić ich rolę, udział w aktualnym tworzeniu – także przekształcaniu, redefiniowaniu, rewizji – instytucji historii literatury.

Tradycyjną jej formę (reprezentowaną przez syntezę historycznoliteracką) zastąpiły zróżnicowane pod względem gatunkowym nowe historie literatury. Pluralizm form i rozstrzygnięć metodologicznych w historiografii literatury odzwierciedla przeobrażenia polskiej rzeczywistości: naukowe, literaturoznawcze, polityczne, kulturowe, społeczne. Historia literatury jako instytucja wiedzy podlega przekształceniom. Zmieniają się jej role, odmienne bywają jej zadania epistemologiczne.

Analizowanie nowych form genologicznych we wskazanym obszarze uznaję za efektywny sposób opisania przemian w historiografii literatury oraz szerzej – w całej dyscyplinie literaturoznawczej. Dlatego w książce tej przyglądam się przede wszystkim założeniom metodologicznym i ideologicznym poszczególnych projektów nowych historii literatury.

Omawiane w ramach pracy przypadki zostały przeze mnie wybrane jako zjawiska reprezentatywne dla szerszego kręgu historiografii literackiej, nie typizuję zjawisk pod kątem ilościowym (np. nie omawiam statystycznej obecności poszczególnych gatunków na rynku książki). Analiza pojedynczych przykładów pozwala przyglądać się panoramie form historiograficznych pod kątem różnorodności zjawisk oraz w ich kontekście społeczno-kulturowym. Interesują mnie przypadki, które wprowadzają novum do myślenia o tym, jak można uprawiać historię literatury. Próbuję wskazać, jak zróżnicowany jest obszar polskiej historiografii literatury, jak odmienne zjawiska bywają przez nią rozumiane, zależało mi również na nazwaniu dominant formalnych. W tej wielopłaszczyznowej analizie wykorzystuję kulturowe narzędzia genologii, staram się wskazać pole – metodologicznych, ideologicznych, społecznych, kulturowych, literackich – odniesień analizowanych form, by określić przyczyny socjokulturowe tak dużego zróżnicowania gatunkowego wśród nowych historii literatury. Zwracam również szczególną uwagę na konstrukcję gatunków.

Ze względu na zróżnicowanie poszczególnych form nie strukturalizuję w żaden sposób elementów poddawanych analizie. Staram się wskazać w każdym analizowanym przypadku to, co dla niego charakterystyczne, oraz pokazać, z jakimi teoriami lub metodologiami literackimi wchodzi w relacje, z jakich założeń wynika. Dlatego metoda mojego działania jest eklektyczna, w kolejnych rozdziałach stosuję odmienne języki, a poszczególne części rozprawy to klasyczne case study.

Posługując się terminem gatunek, nie używam go w badaniach kategorialnie czy też w celu klasyfikowania jakiegoś materiału. Służy mi on do uwydatnienia podstawowych cech strukturalnych tekstu czy jego pragmatycznych uwikłań. Nadawanie tożsamości gatunkowej ma również swój charakter instytucjonalny i społeczny – śledzenie życia tekstu w obiegu czytelniczym, w komunikacji literaturoznawczej, służy jego kulturowej identyfikacji. Interesuje mnie, w jaki sposób gatunki nowej historii literatury rozwijają się na drodze abstrahowania z określonych obyczajów i nawyków zrodzonych poprzez dane potrzeby społeczne i kulturowe14. Gatunek traktuję bowiem jako społecznie nacechowany subkod kultury, wyposażony we własną ideologię oraz siłę i zakres oddziaływania15. Forma opowieści o literackiej przeszłości stanowi nie tylko rezerwuar danych o kulturze literackiej wybranego obszaru czy konkretnej grupy, ale funkcjonuje również jako przekaz nie wprost16. Znaczenie tekstu kodowane jest na różnych poziomach, nie tylko na poziomie treści – dlatego istotna dla odczytania sensów wybranych historii literatury okazuje się ich budowa. Przypadki śledzę w ich uwikłaniach formalnych, zależnościach społecznych oraz jako sposoby reprezentacji i konstrukcji określonych konceptów, idei. Skupiam się na badaniu form reprezentujących wiedzę, na ich epistemologicznych funkcjach oraz literackich i nieliterackich strategiach dyskursywnych. Dostrzegam również, że współcześnie indeks gatunkowy nie musi oznaczać hipertekstu, odwołanie do określonego modelu genologicznego może stanowić aluzję tematyczną lub konstrukcyjną. Taksonomia wszak nie definiuje dziś wyłącznie obszaru paradygmatyki tekstu, ale przeniosła się w rejony jego hermeneutyki17.

Za rozwiązaniami formalnymi wybranego sposobu mówienia kryją się określone procesy społeczno-kulturowe, dlatego analiza gatunków historiograficznych stanowi rodzaj socjologii wybranych modeli historii literatury. Socjologia form genologicznych nowej historii literatury polskiej pozostaje obszarem, który nie został omówiony w nauce o literaturze, a domaga się tego ze względu na swoje znaczenie. Historia literatury jako instytucja społeczna ma znaczenie niebagatelne, gdyż używa się jej jako narzędzia dydaktycznego na każdym etapie edukacji. Wiedza na temat literackiej przeszłości przedstawiana jest przez ekspertów dziedziny (historyków i historyczki literatury) za pomocą określonych nacechowanych ideologicznie gatunków; następnie formy te służą przekazywaniu wiadomości adeptom literaturoznawczych i humanistycznych studiów, jak również szeroko zdefiniowanym miłośnikom kultury i literatury. Grupy te z kolei przez działalność popularyzatorską lub przez szkolnictwo reprodukują wskazane formy wiedzy, poprzez nie przekazują ją nie-specjalistom lub młodszym pokoleniom. W tak zarysowym systemie próbuję opisać gatunki nowych historii literatury – jako instytucję życia społecznego, element systemu edukacji, sposób działalności środowiska akademickiego i literacko-kulturalnego oraz wskazać pozycje tych tekstów na rynku wydawniczym. Formy historiografii literatury stanowią rodzaj kulturowej ekspresji wiedzy, są konsekwencją zorganizowanego porządku wiedzy, ale zarazem zależą od osobistych i społecznych sytuacji piszących (historyków i historyczek literatury).

W książce analizie poszczególnych genologicznych przypadków nowej historii polskiej literatury towarzyszy refleksja na temat możliwości, sposobów oraz celowości uprawiania dyscypliny. Przykłady wiążę z teoretycznymi rozważaniami poświęconymi współczesnym modelom oraz problemom uprawiania historiografii literatury.

Niezbędny dla prowadzonych przeze mnie badań pozostaje kontekst komparatystyczny ze względu na fakt, że zmiany w sposobie uprawiania wiedzy o przeszłości literatury nie ograniczają się jako zjawisko do polskiego literaturoznawstwa. Rozwiązania metodologiczne oraz poszczególne formy nowych polskich historii literatury rozpatruję także w kontekście podobnych fenomenów charakterystycznych dla historii literatur europejskich i światowych; staram się nie zapominać o zjawiskach kulturowego importu i transferu poszczególnych gatunków. Nieodzowne staje się osadzenie polskich przemian w kontekście zmian historii literatury zachodzących w innych obszarach językowych. Wyniki moich badań zestawiam przede wszystkim z niemiecko- i anglojęzycznymi przypadkami. Przywołuję nierodzime dyskursy dotyczące genologii form historiografii literatury po to, by stały się asumptem do rozważań teoretycznych na temat polskiej sytuacji. Potrzeba porównawczej perspektywy wynika z konieczności badania, jak w innych przestrzeniach kulturowych (a więc w innych warunkach społecznych, politycznych, wobec odmiennego dziedzictwa wartości etc.) działają aktualnie mechanizmy genologiczne w obszarze historiografii literatury.

Wynikiem analiz jest propozycja panoramy gatunków wykorzystywanych w pisaniu nowej historii literatury w Polsce po roku 1989 – przynosi ona odpowiedź na pytanie o aktualne znaczenie tej współcześnie funkcjonującej niejednorodnie instytucji społecznej. Publikacja wskazuje również, jak zostało przeorganizowane instrumentarium badawcze historyków literatury, określa znaczenie tych zmian, systematyzuje gatunki występujących dziś w obszarze historiografii polskiej literatury; część wniosków zmierza również do określania nowej poetyki pisarstwa historycznoliterackiego.

Rozdział Historia literatury jako gatunek akademicki poświęciłam syntezie historycznoliterackiej – dominującemu w przeszłości sposobowi mówienia w historii literatury; gatunkowi, który pozostaje do dziś punktem odniesienia i wyznacza to, co określa się jako tradycyjny paradygmat historycznoliterackich badań. Rozdział Bieguny nowych historii literatury? omawia szczegółowo wyróżnione formy genologiczne historii literatury funkcjonujące w Polsce po roku 1989; wskazuje ich miejsce oraz zadania w przestrzeni kulturowo-społecznej. Poszczególne gatunki omawiam w osobnych częściach jako historie enumeracyjne (wśród nich encyklopedię, leksykon, słownik, alfabet, antologię, listę), historie podmiotowe (m.in. esej, dziennik, rozmowę), historie performatywne (turystyczny przewodnik literacki i muzeum multimedialne) oraz inne możliwe, m.in. kalendarium, przewodnik, spacer, film, serial, przypadki fikcjonalizowane (np. esej literaturoznawczy), wizualne historie oraz hybrydy. Listę tę można z pewnością rozszerzyć o kolejne przykłady. Omówione formy mają w przeważającym stopniu chrakter case study. W zakończeniu wspominam również o współczesnej syntezie historycznoliterackiej i jej aktualnych zadaniach naukowych. W rozdziale Nowe historie i ich (nie)akademickie gatunki zebrane zostały konkluzje i wnioski płynące z analiz.

1 R. Nycz, Możliwa historia literatury, „Teksty Drugie” 2010, nr 5, s. 167–168.

2 Vide: Debaty po roku 1989. Literatura w procesach komunikacji. W stronę nowej syntezy, red. M. Hopfinger, Z. Ziątek, T. Żukowski, Warszawa 2017.

3 T. Walas, Historia literatury w przebudowie, w: Polonistyka w przebudowie. Literaturoznawstwo – wiedza o języku – wiedza o kulturze – edukacja. Zjazd Polonistów, Kraków, 22–25 września 2004, red. M. Czermińska, t. 2, Kraków 2005, s. 134.

4 „Historyczność jest jak powietrze”. O badaniach historycznoliterackich z Włodzimierzem Boleckim rozmawiają Żaneta Nalewajk i Tomasz Mackiewicz, „Tekstualia” 2010, nr 3, s. 5–6.

5 Ibidem, s. 5.

6 Część rozpoznań referuję za Włodzimierzem Boleckim – ibidem, s. 5–18.

7 K. Kasztenna, Z dziejów formy niemożliwej. Wybrane problemy historii i poetyki polskiej powojennej syntezy historycznoliterackiej, Wrocław 1995.

8 Dla przykładu: historie literatury pisane z punktu widzenia wspólnot lokalnych czy wykluczanych grup społecznych, nieuwzględnianych dotąd w oficjalnej historii (np. historia literatury wybranej mniejszości etnicznej) stanowią podstawę kulturowej identyfikacji członków, wyraz i uzasadnienie trwałości historycznej tychże wspólnot, przejawów ich zmiennej w czasie aktywności kulturalnej. Formy genologiczne zbierające taką historię literatury nie są neutralne, a nacechowane ideologicznie oraz zależne od kontekstu społecznego.

9 Vide: H. Markiewicz, O terminologii gatunkowej literaturoznastwa polskiego, w: W kręgu historii i teorii literatury. Księga ku czci profesora Jana Trznadlowskiego, red. B. Zakrzewski, A. Bazan, Wrocław 1987.

10 P. Czapliński, Sploty, „Teksty Drugie” 2017, nr 1, s. 15–16.

11 R. Nycz, Nowa humanistyka w Polsce: kilka bardzo subiektywnych obserwacji, koniektur, refutacji, „Teksty Drugie” 2017, nr 1, s. 23–30.

12 M. Cieński, Nowa Humanistyka i odpowiedzialność za ciągłość (dawnej) tradycji, „Teksty Drugie” 2017, nr 1, s. 235–243.

13 Zdarza się, że odwołuję się do historii literatury, które mogą być wykorzystywane również w edukacji szkolnej, jednak nie są to podręczniki oświatowe, a raczej formy służące popularyzacji wiedzy, projektowane dla szerokiego grona odbiorców, przede wszystkim skierowane do czytelnika-amatora / czytelnika-miłośnika.

14 B. Croce, La poesia – Introduzione alla critica e storia della poesia e della letteratura, Bari 1936, cit. per R. Sendyka, W stronę kulturowej teorii gatunku, w: Kulturowa teoria literatury. Główne pojęcia i problemy, red. M.P. Markowski, R. Nycz, Kraków 2010, s. 274.

15 S. Greenblatt, Murdering Peasants. Status, Genre, and The Representation of Rebellion, w: Representing the English Renaissance, ed. S. Greenblatt, Berkeley 1988, cit. per ibidem, s. 277.

16 Ibidem, s. 276.

17 S. Balbus, Zagłada gatunków, w: Polska genologia literacka, red. nauk. D. Ostaszewska, R. Cudak, Warszawa 2007.