Nowe podejście do analizy progu rentowności - ebook

Wstęp

Poznawczą rolę analizy dostrzegł już Rene Descartes, który w swym dziele pt. Rozprawa o metodzie właściwego kierowania rozumem i poszukiwania prawdy w naukach podał cztery „prawidła” (zasady) wymagające respektowania przy badaniach problemów, a są to :

1) reguła pewności – nie uznawać za prawdę niczego, czego nie pozna się w sposób oczywisty,

2) reguła analizy – dzielić poznawany przedmiot na części składowe,

3) reguła syntezy – zaczynać zawsze od rzeczy najprostszych i najłatwiejszych do poznania, a stopniowo przechodzić do wiadomości bardziej złożonych, zakładając, że jest związek między tymi, które pozornie nie są ze sobą powiązane,

4) reguła kontroli – wyliczać zawsze wszystko tak dokładnie bądź ujmować tak ogólnie, by być pewnym, że niczego się nie pominęło.

Deterministyczne związki między zjawiskami ekonomicznymi mają specyficzny charakter. Każde zjawisko ekonomiczne jest powiązane z wieloma innymi zjawiskami, co nie może być w pełni uwzględnione przez badacza. Dlatego wszelkie funkcjonalne przedstawienie wzajemnych powiązań zjawisk ekonomicznych zawsze będzie stanowić pewne przybliżenie rzeczywistości, ujęte w postaci tzw. modelu.

Pojęcie „model” zrobiło w ostatnich latach przysłowiową karierę. Spotkać je można w publikacjach z zakresu wielu nauk, różniących się zarówno przedmiotem badań, jak i zadaniami badawczymi. Nietrudno domyśleć się, że słowo to jest różnie definiowane przez przedstawicieli poszczególnych dyscyplin naukowych.

Zbigniew Czerwiński uważa, że modele są jak gdyby substytutami teorii, o ile wiedza w pewnej dziedzinie nie dojrzała jeszcze do tego, by zasłużyć sobie na to miano. Autor ten twierdzi, że model jest obrazem rzeczywistości mniej trwałym od teorii, a ponadto różne modele mogą istnieć obok siebie, bo nie są pełnymi i dokładnymi obrazami badanej rzeczywistości, zaś z dwóch różnych teorii przyrodniczych czy społecznych jedna wypiera drugą (tak jak teoria Kopernika wyparła teorię Ptolemeusza).

Współczesne modele finansowe są z reguły modelami symulacyjnymi, czyli takimi, które odpowiadają na pytanie: „co by było, gdyby”, i za ich pomocą rozważa się skutki różnych decyzji podejmowanych w firmie oraz zmian uwarunkowań zewnętrznych, w których musi działać firma. Symulacja oznacza wykonywanie pewnych zabiegów na modelu, umożliwiających określenie, jak w pewnych sytuacjach zachowałby się obiekt, którego obrazem jest dany model. Zakłada się przy tym, że model „dostatecznie dobrze” obrazuje zachowanie tegoż obiektu – bez tego założenia taka symulacja byłaby bowiem bezużyteczna.

Zarządzanie przedsiębiorstwem to przede wszystkim podejmowanie różnorodnych decyzji, które mają charakter zarówno strategiczny, jak i operacyjny. Głównym celem tych decyzji jest zapewnienie rentowności prowadzonej działalności, co oznacza osiąganie przez przedsiębiorstwo zysku. W konsekwencji konieczna jest ciągła ocena relacji między przychodami, kosztami i zyskiem, zaś narzędziem, które umożliwia dokonanie takiej oceny, jest analiza progu rentowności. Podstawowym pojęciem występującym na gruncie analizy progu rentowności jest próg rentowności, zwany czasem punktem krytycznym. Podstawowych informacji, niezbędnych do przeprowadzenia analizy progu rentowności, dostarcza rachunek kosztów, przy czym szczególnie istotne są informacje dotyczące kosztów stałych oraz jednostkowych kosztów zmiennych.

Analiza progu rentowności jest przeprowadzana przy założeniu ceteris paribus czynników niewziętych pod uwagę w tej analizie, co nie umniejsza jednak ani jej wartości poznawczej, ani decyzyjnej. Dodać należy, że analiza progu rentowności jest typowym przykładem analizy prospektywnej, a zatem stanowi narzędzie umożliwiające ocenę, czy założenia planistyczne pozwolą osiągnąć oczekiwany zysk.

Studia literaturowe wskazują, że najwięcej miejsca poświęca się analizie progu rentowności produkcji jednoasortymentowej, gdyż stosowny model finansowy jest bardzo prosty i umożliwia analizę jego wrażliwości. Z produkcją wieloasortymentową wiąże się bardziej złożony model finansowy, co utrudnia jego analizę. W efekcie większość polskich ekonomistów zadowala się podaniem gotowych formuł obliczeniowych, nie starając się wnikać w ich istotę. Duży wkład w pogłębianie analizy progu rentowności produkcji wieloasortymentowej mają m.in. Anna Ćwiąkała-Małys i Wioletta Nowak oraz Jarosław Mielcarek .

Ogólnie biorąc, głównym celem pracy jest próba nowoczesnego ujęcia teorii analizy progu rentowności. Cel ten realizowany jest poprzez:

- nowatorskie ujęcie problematyki analizy zmienności kosztów,
- uogólnienie metody analizy zmian ilościowych miar ekonomicznych przyjmujących dowolne wartości,
- kompleksowe opracowanie podstaw teoretycznych metod analizy progu rentowności produkcji wieloasortymentowej,
- zaproponowanie nowej koncepcji analizy progu rentowności, opartej na rachunku macierzowym, o istotnej wartości poznawczej i aplikacyjnej.

Rozważania teoretyczne są ilustrowane przykładami liczbowymi i choć wykorzystane w nich dane nie pochodzą z konkretnych przedsiębiorstw, to jednak prawidłowo charakteryzują zjawiska gospodarcze, które mogą w nich występować. Autor tej książki podziela pogląd Jarosława Mielcarka, który uważa, że przykłady liczbowe mogą być tak konstruowane, „aby można było je uznać za odpowiedniki eksperymentów w fizyce przeprowadzanych w kontrolowanych warunkach w tym sensie, że sterowanych daną teorią” .

Celowi pracy podporządkowana jest koncepcja przedmiotowa książki, która składa się – pomijając wstęp i zakończenie – z pięciu rozdziałów.

W rozdziale pierwszym została przedstawiona istota rachunku kosztów całkowitych i kosztów zmiennych oraz różnice między tymi kategoriami. Następnie przedstawiono matematyczne ujęcie zmienności kosztów, proponując dwojaką interpretację wskaźników elastyczności, oraz wyjaśniono różnicę między współczynnikiem elastyczności kosztów a wskaźnikiem zmienności kosztów. Ponadto wyjaśniono istotę uogólnienia wskaźnika dynamiki oraz wskaźnika tempa zmiany. W dalszej części rozdziału przybliżono koncepcję skorygowanego względnego odchylenia kosztów, a następnie przedstawiono próbę ilościowego ujęcia zjawiska histerezy kosztów. Główną część tego rozdziału zajmuje prezentacja metod wyodrębniania kosztów stałych oraz kosztów zmiennych, która została wsparta odpowiednimi przykładami liczbowymi.

Drugi rozdział poświęcony został istocie koncepcji CVP (Cost-Volume-Profit) i wynikającej z niej analizie progu rentowności, przy czym ta partia książki przybliża przede wszystkim analizę wrażliwości zysku w warunkach produkcji jednoasortymentowej. Autor tej publikacji koryguje propozycję modyfikacji formuły obliczeniowej oraz wnosi pogłębione rozważania dotyczące dynamicznej analizy progu rentowności produkcji jednoasortymentowej.

Treścią rozdziału trzeciego jest analiza progu rentowności produkcji wieloasortymentowej w klasycznym ujęciu, oparta na odpowiednio dobranych przykładach z literatury przedmiotu. Wyjaśniony został w tym rozdziale dylemat, czy każda zmiana struktury zmienia poziom progu rentowności, a podstawowe twierdzenie rachunku progu rentowności wsparte zostało stosownymi przykładami liczbowymi. W tym rozdziale została także omówiona tzw. segmentowa analiza progu rentowności.

W kolejnym, czwartym rozdziale pracy przedstawiono autorskie podejście do analizy progu rentowności produkcji wieloasortymentowej. Jest to oryginalne matematyczne ujęcie istoty progu rentowności wraz z analizą formuł obliczeniowych, ukazane w świetle teorii wymiarów, zawierające również matematyczne wyjaśnienie idei „produktu umownego”. W dalszych partiach tego rozdziału przedstawiono teorię oraz praktyczne zastosowanie tzw. szacowania przedziałowego progu rentowności. Na koniec przybliżono koncepcję miernika oceny siły dochodowej przedsiębiorstwa, którego istota tkwi w wykorzystaniu pojęcia progu rentowności. Ponadto w rozdziale tym zamieszczono interesującą metodykę wyznaczania progu rentowności w ujęciu wektorowym oraz znajdowania wielkości granicznych.

Przedmiotem ostatniego, piątego rozdziału jest autorska koncepcja analizy progu rentowności przy zastosowaniu rachunku macierzowego. To podejście metodologiczne stanowi kolejny krok na drodze doskonalenia analizy progu rentowności produkcji wieloasortymentowej, gdyż umożliwia uwzględnienie zróżnicowania cen sprzedaży z uwagi na istnienie tzw. cen negocjowanych. Końcowe fragmenty tego rozdziału stanowią próbę dalszego uogólnienia macierzowej analizy progu rentowności, opartego na pojęciu tzw. kostki danych, co zarazem stanowi wskazanie kierunku rozwoju dynamicznej analizy progu rentowności.

Omawiana analiza progu rentowności ma charakter uniwersalny, dotyczy zatem nie tylko przedsiębiorstw wytwarzających określone produkty, lecz może być także wykorzystana w przypadku działalności polegającej na świadczeniu usług czy handlu towarami.

Książka ma w dużej mierze charakter autorski. Powstała na podstawie bogatej literatury przedmiotu, przy czym autor wykorzystał także swoje artykuły naukowe zamieszczone w renomowanym czasopiśmie naukowym „Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości”. Jest adresowana do studentów kierunków ekonomicznych na różnych typach uczelni wyższych, słuchaczy studiów podyplomowych, uczestników szkoleń z dziedziny rachunkowości i finansów, analityków i menedżerów zajmujących się rachunkowością zarządczą i finansami. Na pewno zainteresują się proponowaną publikacją księgowi i biegli rewidenci oraz praktycy poszukujący nowoczesnych, a zarazem skutecznych instrumentów zarządzania przedsiębiorstwem.

Podziękowania

Pisząc tę książkę, zaciągnąłem dług wdzięczności wobec wielu autorów, których idee zostały tu przedstawione. Szczególne słowa uznania kieruję do tych, których wysiłek na niwie naukowej poszerzał wiedzę na temat progu rentowności, a zarazem stanowił dla mnie źródło inspiracji do napisania tej książki.

Chciałbym też serdecznie podziękować prof. dr. hab. Sławomirowi Sojakowi z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, za jego bardzo pozytywną opinię o książce i zarekomendowanie jej wydania.

Pragnę również podziękować sponsorom, których wsparcie finansowe ułatwiło wydanie mojej książki, zwłaszcza zaś gorące podziękowania kieruję do Panów Rafała Damasiewicza z firmy RAFAKO SA oraz Krzysztofa Urbańskiego z firmy APATOR SA.

Wiele osób przyczyniło się do tego, by książka ta ujrzała światło dzienne. W szczególności chciałbym skierować najgorętsze podziękowanie Wydawcy – Pani Dorocie Siudowskiej-Mieszkowskiej – za jej zaangażowanie, zrozumienie i wielką cierpliwość okazaną na wstępnym etapie procesu wydawniczego. Dziękuję także Pani Redaktor Joannie Perzyńskiej za trud mozolnej pracy nad redakcją mojej książki.

Autor niniejszej publikacji, kierując się imperatywem pokory naukowej, ma świadomość jej niedoskonałości, zarówno co do treści, jak i sposobów prezentacji zagadnień. W świetle tegoż stwierdzenia obarcza wyłącznie siebie odpowiedzialnością za przedstawione treści i strukturę książki, przy czym żywi cichą nadzieję, iż spotka się ze zrozumieniem i życzliwością Czytelników.