O ojcu, który nigdy nim nie był - ebook

PROLOG

To nie jest książka o twoim ojcu.

Ale mógłby nim być.

Jeśli dorastałeś w Polsce końcówki XX wieku albo na emigracji w XXI, prawdopodobnie go znasz.

To ten mężczyzna, który wracał z pracy później, niż obiecał. Ten, który nigdy nie czytał bajek na dobranoc, bo zasypiał przy telewizorze, z pilotem w dłoni jak z granatem, którego lepiej nie dotykać. Ten, który wiedział, ile kosztuje chleb, prąd i wódka, ale nie wiedział, ile kosztuje jedno „przepraszam”.

W dokumentach jest ojcem. W twoim ciele – bywa kimś zupełnie innym: dźwiękiem kluczy w zamku, zapachem potu i dymu w przedpokoju, spojrzeniem, po którym wszyscy nagle milkną. Zdaniem: „Przestań, bo ci pokażę”. Krokiem na klatce, po którym od razu wiesz, czy dzisiaj będzie spokojnie, czy trzeba zniknąć.

------------------------------------------------------------------------

Ta książka nie jest o jednym wyjątkowym człowieku. Wręcz przeciwnie. Jest o mężczyźnie tak typowym, że przez lata nikt nie uznał go za temat. Statystyka w statystyce: niski albo średniego wzrostu, spracowane dłonie, po zawodówce albo nawet nie, z fabryki, z małego miasta, z bloku. Czasem śmieszny, często zmęczony, nierzadko pijany. Prawie zawsze przekonany, że „robi, co do niego należy”.

W Polsce lubimy mity. Mit Matki Polki, która wszystko zniesie. Mit Ojca Rodziny, który wszystko utrzyma. Mit Świętej Rodziny z obrazka nad łóżkiem, w której nikt nigdy nie podnosi głosu, pierwszy alkohol pojawia się na weselu, a dzieci zasypiają po kolędzie, nie po awanturze.

Na reklamach ojciec uczy syna jeździć na rowerze, z dumą biegnie obok, puszcza siodełko, ale nigdy nie puszcza dziecka. W filmach poprawnych obyczajowo ojciec rozmawia, słucha, przeprasza. W kazaniach jest odpowiedzialny, czuły, obecny.

W prawdziwych mieszkaniach bywa inaczej. Ojciec siedzi bokiem do stołu, twarzą do telewizora. Milczy, bo jest „zmęczony po robocie”. Klnie, bo „wszyscy tak robią”. Znika – najpierw na drugą zmianę, potem „za robotą” za granicę, a w końcu w samym sobie. Dzieci uczą się po jego oczach, kiedy można coś powiedzieć, a kiedy lepiej udawać, że się śpi.

Ta książka jest o takim ojcu. O ojcu, który nigdy naprawdę nim nie był. O mężczyźnie, który miał dzieci, ale nie miał narzędzi – ani języka, ani wzorca, ani odwagi – żeby być ojcem.

------------------------------------------------------------------------

Mój ojciec urodził się w 1965 roku, w małym mieście, które w oficjalnych statystykach ma dwa lub trzy tysiące mieszkańców, a w mojej pamięci trzy ulice na krzyż. Przez większość życia był nisko opłacanym pracownikiem fabryki. Niewidzialnym trybikiem w maszynie, która nigdy się nie podziękuje. Uczył się świata od ludzi, którzy też nie mieli własnych ojców, albo mieli ojców obecnych ciałem, a nieobecnych sercem.

Nie wiem, jakie było jego dzieciństwo. I nie będę udawał, że wiem. Mogę się tylko domyślać „według jego rąk”, „według jego milczenia”, „według sposobu, w jaki patrzy na pas, na stół, na butelkę”.

Wiem tyle, że kiedy ktoś pytał go o jego ojca, powietrze w pokoju gęstniało. Wiem, że musiał nauczyć się dorosłości szybciej, niż to dla kogokolwiek zdrowe. Wiem, że w jego świecie nie było miejsca na słabość. Ani na łzy dziecka, ani na słowo „boję się” wypowiedziane przez dorosłego mężczyznę.

Psychologia mas mówi, że nie lubimy się identyfikować z tłumem. Każdy z nas chce być wyjątkiem.

„Inni mieli gorzej.”

„To nic takiego, wszyscy tak mieli.”

„Ojciec był surowy, ale mnie to wyszło na dobre.”

Ta książka jest przeciwieństwem tych zdań.

Nie piszę jej po to, żeby zrobić z mojego ojca potwora. Nie piszę jej też po to, żeby go wybielić. Piszę ją, żeby nazwać po imieniu coś, co przez lata było wypychane spod dywanu: polskie ojcostwo i jego brak. Obecność, która boli prawie tak samo, jak nieobecność. Miłość, która nigdy nie nauczyła się mówić ludzkim językiem.

------------------------------------------------------------------------

Być może w twoim domu nigdy nie dzwoniono po policję.
W moim – tak.

Być może twój ojciec nigdy nie podniósł na nikogo ręki.
Mój potrafił sprawić, że drżało krzesło, ściana, powietrze i ciało, nawet jeśli nie zdarzyło się „nic naprawdę poważnego”, jak to się lubi bagatelizować.

Być może twój ojciec mówił „jestem z ciebie dumny”.
Mój częściej mówił „nie pajacuj” albo „nie rób scen”.

A jednocześnie to on często odbierał mnie ze szkoły. To on z mamą chodził do sklepu po pracy, przynosił siatki, które razem rozpakowywaliśmy w kuchni. To on pracował fizycznie, żeby w lodówce zawsze było coś do jedzenia, nawet jeśli ten chleb pachniał pożyczonymi pieniędzmi i wstydem.

Ta książka nie jest poradnikiem. Nie obiecuje ci terapii w twardej oprawie. Nie zakończy się nagłym nawróceniem ojca, spektakularnym przeproszeniem i świątecznym pojednaniem przy jednym stole.

Na końcu tej historii nie czeka cud. Czeka dorosły człowiek, który rozumie więcej, niż rozumiał jako dziecko – ale nigdy nie zrozumie wszystkiego. Który potrafi powiedzieć: „to nie wszystko była jego wina” i w tym samym zdaniu dodać: „i nadal mam prawo żałować, że nie miałem innego ojca”.

Tak, w tej książce będzie przemoc. Będzie strach. Będzie bieda, emigracja, krzyki na klatce schodowej i cisza, która boli bardziej niż kłótnia. Będzie scena, w której dziecko wybiera numer alarmowy i słyszy sygnał w słuchawce, zastanawiając się, czy właśnie zdradza własną rodzinę, czy ją ratuje.

Będzie też coś jeszcze, czego zwykle brakuje w opowieściach o „złych ojcach”: ich druga strona. Tę, w której robią zakupy po pracy. Tę, w której przyjeżdżają samochodem, kiedy pada, i mówią tylko: „Wsiadaj”. Tę, w której robią rękami piękny, własnoręczny prezent dla „nieznajomego”, a swojemu synowi kupują byle co albo nic. Tę, w której sami są przerażonymi dziećmi w ciałach dorosłych mężczyzn, choć nigdy się do tego nie przyznają.

------------------------------------------------------------------------

To nie jest neutralna książka. Nie udaję reportera z mikrofonem. Jestem jednocześnie bohaterem i świadkiem, oskarżycielem i adwokatem, poszkodowanym i tym, który próbuje zrozumieć.

Jeśli w którymś momencie poczujesz złość na mojego ojca – w porządku.
Jeśli poczujesz złość na mnie – też w porządku.
Jeśli poczujesz złość na swojego ojca – tym bardziej w porządku.

Masowa psychologia podpowiada: nie jesteś w tym sam. Za każdym czytelnikiem, który otworzy tę książkę, stoi jakiś ojciec: obecny, nieobecny, pijany, trzeźwy, pracujący ponad siły, bezrobotny, milczący, krzyczący, zbyt dobry, zbyt słaby, zbyt zmęczony. Mój jest tylko jednym z nich.

Piszę tę książkę nie dlatego, że mam gotowe odpowiedzi. Piszę ją, bo przez lata miałem w sobie tylko pytania i wstyd. Wstyd, że boję się własnego ojca. Wstyd, że tęsknię za kimś, kogo nie mam. Wstyd, że w głowie pojawia się zdanie: „Chciałbym mieć innego tatę”, chociaż przecież „niczego mi nie brakowało”.

„Nic ci nie brakowało” – słyszeliśmy to zdanie tysiące razy. Jest w nim wszystko, co trzeba, żeby zamknąć dziecku usta: jedzenie było, ubranie było, szkoła była, dach był. Czego jeszcze chcesz?

Tego, czego nie było:

bezpieczeństwa,

obecności,

słów, które nie ranią bardziej niż pięść.

Jeśli zostaniesz ze mną do ostatniej strony, nie obiecam ci, że pokochasz swojego ojca. Nie obiecam, że go zrozumiesz. Nie obiecam, że przestanie boleć.

Mogę obiecać coś skromniejszego: że nie będziesz w tym bólu sam, że ktoś spróbuje na głos nazwać to, czego ty może bałeś się nazwać, i że usłyszysz wreszcie zdanie, którego większości z nas nikt nigdy nie powiedział:

Masz prawo żałować dzieciństwa, które mogłeś mieć, a którego nie dostałeś.

Masz prawo marzyć o innym ojcu, nawet jeśli ten, którego dostałeś, „ciężko na ciebie pracował”.

To jest książka o moim ojcu, który nigdy nim tak naprawdę nie był.
Jeśli po drodze zobaczysz w niej swojego – to znaczy, że nie pisałem jej na darmo.Część I

MĘŻCZYZNA Z MIASTA,
KTÓREGO PRAWIE NIE MA

ROZDZIAŁ 1
NOC, W KTÓREJ DZWONIĘ PO POLICJĘ

Nie pamiętam, od czego się zaczęło.

Nikt z nas nie pamięta.

Kiedy dziś, lata później, próbuję do tego wracać, jeśli w ogóle odważę się zahaczyć o ten wieczór, rozmowa zawsze kończy się w tym samym miejscu.

„Chyba o pieniądze.”

„Może o pracę.”

„Może o jakieś głupstwo.”

Słowa się rozmazują.

Zostają tylko dźwięki.

------------------------------------------------------------------------

Mieszkaliśmy wtedy za granicą już od kilku lat. To nie była świeża emigracja, żadne „na chwilę zobaczymy, jak będzie”. Mieliśmy rytuały, trasy do pracy i do szkoły, ulubione sklepy z polskim chlebem i kiełbasą z metki w obcym języku.

Mieszkanie, które wynajmowaliśmy, nie było klitką. Było w nim tyle miejsca, żeby siedem osób mogło się pomieścić bez realnego ryzyka uduszenia. Salon z telewizorem, kuchnia z dużym stołem, korytarz, kilka pokoi. Dla kogoś z zewnątrz – całkiem normalne lokum rodziny, która „wyszła na ludzi”. Dla mnie – kolejny etap tej samej opowieści, tylko z innym widokiem z okna.

Tamtego wieczoru siedziałem w swoim pokoju. Drzwi były niedomknięte, światło przygaszone. Nie pamiętam, czy coś czytałem, czy gapiłem się w ekran. To, co pamiętam naprawdę wyraźnie, to to, że słuchałem.

Słuchanie było moją podstawową umiejętnością życiową.

Nie tabliczka mnożenia, nie gramatyka obcego języka.

Słuchanie.

W Polsce zaczynało się od kroków na klatce schodowej: gumowe podeszwy na betonowych schodach, metal poręczy, echo między piętrami. Tutaj sygnałem był dźwięk klucza w zamku. Inny metal, inny kształt drzwi, ale ten sam ciężar.

Drzwi się otwierają.

Pierwsze „no” rzucone w próg.

Buty zsuwane z nóg, jakby ktoś zrzucał z siebie cały dzień, ale nie do końca mu się udawało.

Po tylu latach potrafiłem rozróżniać rodzaje „no” tak, jak inni rozróżniają gatunki ptaków po śpiewie. Były „no” zmęczone, po których można było spokojnie zejść do kuchni. Były „no” już lekko podpite – bardziej niebezpieczne, ale do przeżycia. I było to trzecie „no”, po którym ciało napinało się wcześniej niż myśl: bardzo niebezpieczne.

Tamtego wieczoru usłyszałem właśnie to trzecie.

------------------------------------------------------------------------

Są domy, w których życie mierzy się kolejnymi urodzinami, wakacjami, prezentami świątecznymi. U nas czas dzielił się na dwa rodzaje dni: takie, w których dało się oddychać, i takie, w których powietrze było za gęste.

Byłem mistrzem w wyczuwaniu pogody.

Leżałem na łóżku i nasłuchiwałem. Głosy z dołu odbijały się od ścian i schodów, łamały na zakręcie, ginęły w szumie wentylacji. Słów nie dało się złapać, tylko ton. Najpierw zwykła wymiana zdań, jeszcze na poziomie „normalnej rozmowy”. Potem przyspieszony rytm: głos podniesiony o pół tonu, przyspieszone oddechy.

W takich chwilach pamięć działa jak montażysta.

Wystarczy jedno „co ty sobie wyobrażasz” wykrzyczane na dole, żeby w głowie zaczęły się przewijać wszystkie poprzednie „co ty sobie wyobrażasz” z innych mieszkań, z innych lat.

Przez sekundę wróciłem pod stół w naszym polskim mieszkaniu, kiedy miałem sześć, może siedem lat. Niby bawiłem się w chowanego, niby śmiałem się z młodszego rodzeństwa, a prawdziwym celem było tylko jedno: zniknąć z pola widzenia na wszelki wypadek. Stół był wtedy moim bunkrem, salon – schronem, obrus – kamuflażem.

Wróciłem też na wywiadówkę w podstawówce, kiedy nauczycielka powiedziała do mojej mamy:

– Pani syn to taki grzeczny chłopiec, nawet nie słychać, jak oddycha.

Poczułem wtedy coś dziwnego. Dumę, że udało mi się TAK bardzo nie przeszkadzać światu – i coś w rodzaju zdrady samego siebie. Bo tak naprawdę nie byłem grzeczny. Byłem niewidzialny. To w domu nauczyłem się, że niewidoczność to najbezpieczniejsza forma istnienia.

Leżałem w swoim pokoju za granicą i byłem już bardzo widoczny – miałem wysokość, głos, numer PESEL – a jednak nadal całym sobą ćwiczyłem niewidzialność. Wstrzymywałem oddech, żeby lepiej słyszeć.

------------------------------------------------------------------------

Najpierw był krzyk.

Potem drugi, wyższy, bardziej rozpaczliwy.

Potem trzask – coś zderzyło się ze ścianą albo ze stołem.

I wreszcie ten dźwięk, którego moje ciało nie pomyliłoby z niczym innym.

Głuchy, szybki, krótki dźwięk uderzenia w ciało. Nie pierwszy w naszym życiu, nie ostatni, ale ten, przy którym coś we mnie pękło w inną stronę niż zwykle.

Nie widziałem tego. Z mojego pokoju nie dało się zobaczyć kuchni. Mogłem tylko zgadywać z odgłosów. Ale ciało reaguje na takie rzeczy przed myślą.

Wiem, że to on uderzył moją mamę.

Tego jestem pewien.

Nie pamiętam, co krzyczał.

Pamiętam, że krzyczał.

A potem pamiętam, że zacząłem szukać ręką telefonu.

Nie usiadłem, żeby to przemyśleć. Nie zrobiłem w głowie listy „za i przeciw”. Przez całe życie słyszałem, że pewnych rzeczy się nie robi: nie brudzi się rodzinnego nazwiska, nie wynosi się spraw na zewnątrz, nie idzie się „na ojca” do obcych. Żadna z tych zasad nie zdążyła wypowiedzieć się do końca.

Palce same znalazły telefon.

Kciuk sam wstukuje numer.

Do dziś, gdy ktoś pyta: „Dlaczego zadzwoniłeś?”, najuczciwsza odpowiedź brzmi: nie wiem. Nie wiem, w tym sensie, że nie mam logicznego uzasadnienia, nie potrafię ułożyć z tego ładnego, psychologicznego wyjaśnienia. Coś we mnie zrobiło to za mnie. Może ta część, która przez lata trenowała nasłuchiwanie. Może ta, która miała już dość bycia dekoracją w czyimś gniewie.

Wybrałem numer alarmowy w obcym kraju, w obcym języku. Ten numer zawsze wchodzi do głowy łatwiej niż słowa „przepraszam” w jakimkolwiek.

Po kilku sygnałach odezwał się głos. Szybkie, profesjonalne pytania. Ton, który ma trzymać cię przy ziemi, kiedy odpływasz.

Powiedziałem adres, nazwę ulicy, numer mieszkania. Zanim zdążyłem się zawahać, w ustach miałem już słowa, których nigdy wcześniej nie wypowiedziałem na głos: że w domu jest przemoc, że boję się, że ktoś może zrobić komuś krzywdę, że to nie pierwszy raz.

Mówiłem łamaną wersją języka kraju, w którym mieszkaliśmy. Na tyle dobrą, żeby mnie zrozumieli. Na tyle słabą, żeby każda sylaba brzmiała obco w moich własnych uszach.

Kiedy się rozłączyłem, przez chwilę siedziałem na łóżku, trzymając telefon w dłoni jak coś, co może wybuchnąć. Na dole nadal toczyła się kłótnia, ale nagle brzmiała jak z innego pokoju, innego życia.

Nie wiem, jak długo trwała ta zawieszona chwila między telefonem a dzwonkiem do drzwi. W pamięci to jest kilka sekund i wieczność jednocześnie.

------------------------------------------------------------------------

Światła na parkingu pojawiły się pierwsze. Migotanie niebieskiego światła na szybie, przefiltrowane przez zasłonę, wyglądało jak w kiepskim serialu, w którym wszystko jest trochę zbyt dosłowne. W prawdziwym życiu nikt nie planuje sobie takich scen.

Ktoś zadzwonił do drzwi. Dźwięk był twardy, natarczywy. To nie był dzwonek sąsiadki po cukier.

Drugi raz.

Trzeci, mocniej.

Ktoś zszedł otworzyć. Nie pamiętam kto. Mam w głowie tylko obraz: dwóch mundurowych mężczyzn w progu naszego wynajętego mieszkania. Uniformy, odblaskowe napisy, radiostacja przy pasku. Obce nazwisko wyszyte nad kieszenią. Obcy język na ich ustach.

Po jednej stronie stał mój ojciec – w dresowych spodniach, domowej koszulce, z twarzą rozgrzaną krzykiem, z oczami, w których mieszał się gniew i upokorzenie. Po drugiej – oni. Pomiędzy nimi byłem ja.

– Kto zadzwonił? – zapytał jeden. Do dziś słyszę to raczej jako sens niż jako konkretne słowa.

W tamtym momencie naprawdę zrozumiałem, co to znaczy być tłumaczem.

– Ja – powiedziałem. W ich języku, potem w naszym, na wszelki wypadek.

Ojciec spojrzał na mnie tak, jakby ktoś mu właśnie podciął gałąź, na której siedział całe życie. Nie pamiętam dokładnie miny, pamiętam napięcie w karku, mięśnie szczęki, żyłę przy skroni.

Policjanci weszli do środka. Korytarz nagle zrobił się za wąski. Ich buty na naszym dywanie wydawały absurdalnie głośne dźwięki. Jakby każde postawienie stopy mówiło: „to nie jest tylko twój teren”.

Zaczęły się pytania.

Do mnie, do mamy, do niego.

Najpierw do mnie, bo ja byłem jedynym, który naprawdę mógł zrozumieć każde słowo.

– Co się stało? – zapytali.

Odpowiedziałem, że była kłótnia.

– Czy ktoś kogoś uderzył?

Powiedziałem: tak.

– Kto kogo?

I wtedy po raz pierwszy w życiu ułożyłem w zdaniu trzy słowa, które wcześniej istniały tylko w mojej głowie:

– Tata uderzył moją mamę.

Musiałem to powtórzyć w tę i we w tę:
w ich języku dla nich,
w naszym języku dla mamy,
czasem półszeptem dla siebie.

Pytali, czy to pierwszy raz.

Wiedziałem, że nie.

Wiedziałem też, jak brzmi „to nic takiego” w ustach mojej matki.

– To był pierwszy raz, kiedy ktoś zadzwonił – powiedziałem. – Nie pierwszy raz, kiedy się wydarzyło.

Czułem, jak każde zdanie przechodzi przeze mnie jak prąd. Nie byłem tylko tłumaczem słów. Tłumaczyłem całe lata naszego życia na język raportu służbowego. Ściany, które do tej pory trzymały w sobie krzyk, nagle zaczęły mieć świadków w mundurach.

Mama płakała, tłumacząc, że „to nic takiego”, że „on był zdenerwowany”, że „normalnie tak nie jest”. Brzmiała jak pół kraju, które od dziesięcioleci mówi: „przecież nie bije codziennie”.

Ojciec krzyczał, że nic się nie stało, że „to rodzinna sprawa”, że „on przesadza”, wskazując we mnie palcem. W tym palcu było tyle samo oskarżenia, co przerażenia.

Policjanci patrzyli po nas oczyma ludzi, którzy widzieli już niejedno. Zadawali kolejne pytania. Czy są dzieci w domu. Czy ktoś potrzebuje lekarza. Czy istnieje gdzieś bezpieczne miejsce, do którego można pójść.

Każde z tych pytań przechodziło przeze mnie.

I każde zostawiało ślad.

------------------------------------------------------------------------

Nie opowiem ci dokładnie, jak skończyła się tamta noc. Nie dlatego, że chcę coś ukryć. Po prostu pamięć zachowała selektywnie inne rzeczy niż policyjny protokół.

Nie wiem, czy go zabrali na komisariat, czy tylko ostrzegli. Nie wiem, jak brzmiały ich końcowe uwagi. Wspomnienie się rozmywa. To, co zostaje ostre, to moment, kiedy drzwi się za nimi zamykają.

Hałas ich butów znika.

Syreny milkną.

W mieszkaniu zapada cisza.

Nie taka jak zwykle po kłótni. Nie ta ospała, pełna cichego obrażenia. Nowa cisza. Taka, w której rzeczy właśnie zmieniły swoje miejsce na planszy.

Staliśmy we trójkę: on, ona i ja. Reszta rodziny pochowana po pokojach, za drzwiami, pod kołdrami. Wszyscy słyszeli, każdy udawał, że nie.

Poczułem, że wewnątrz czegoś jest inaczej.

Do tamtej pory moja rola była prosta: słuchać, przewidywać, nie przeszkadzać. Rozpoznawać jego „look”, ton głosu, ruch ręki w stronę stołu. Być dzieckiem tak cichym, że nawet nauczycielka w szkole chwaliła, że „nie słychać, jak oddycha”.

Tej nocy zrobiłem coś przeciwnego. Zamiast zniknąć, zrobiłem najgłośniejszą rzecz, jaką mogłem zrobić. Zadzwoniłem po obcych ludzi, żeby przyszli do naszego domu i nazwali po swojemu coś, czego my sami nigdy nie nazwaliśmy.

Nie przestałem być jego synem.

Ale przestałem być tylko synem.

Pojawiła się we mnie nowa część – ta, która w sytuacji zagrożenia nie chowa się pod stół, tylko sięga po telefon. Która jest skłonna złamać zasady milczenia i lojalności, w które była wbijana od dziecka. Która mówi: „wystarczy”.

Nie wiem, ile czasu minęło, zanim przestały trząść mi się ręce. Może godzinę, może tydzień. W ciele takie rzeczy trwają dłużej niż w kalendarzu.

Wiem tylko jedno: kiedy dziś myślę o moim ojcu, o Polsce, o emigracji, o tym całym pokoleniu mężczyzn, którzy byli ojcami tylko z metryki, zawsze wracam do tej nocy.

Do mieszkania, w którym niby było wystarczająco miejsca dla siedmiu osób, a nagle nie było miejsca na oddech.

Do telefonu w mojej dłoni.

Do zdań w obcym języku, którymi opisywałem coś, co powinno być nie do pomylenia w żadnym.

Reszta tej książki jest o tym, jak długo szedłem do tego telefonu.

I o tym, co musiało się wydarzyć wcześniej, żebym w ogóle odważył się go podnieść.ROZDZIAŁ 2
MIASTO TRZECH TYSIĘCY LUDZI I JEDNEGO OJCA

Zanim nauczyłem się rozpoznawać niebieskie światła pod blokiem, znałem inne światła: te z karuzeli na odpuście, z wesołego miasteczka, z prowizorycznej sceny, na której raz do roku ktoś śpiewał znane wszystkim piosenki o miłości i piwie.

Moje dzieciństwo zaczyna się w miasteczku, które miało swoje życie.

Były festyny, odpusty, dmuchane balony, wata cukrowa przyklejająca się do palców. Były stragany z plastikowymi pistoletami i chińskimi zabawkami, które psuły się po trzech dniach, ale przez trzy dni były najważniejsze na świecie. Były niedzielne procesje, orkiestra dęta, stoiska z grillem, ludzie z całego miasta w jednym miejscu.

Na papierze to miasteczko miało około trzech tysięcy mieszkańców. W praktyce to oznaczało tyle, że wszyscy mniej więcej wiedzieli, kto jest kim. Nie pytało się: „Jak masz na imię?”, tylko: „Czyj ty jesteś?”. Każde dziecko miało przypisane nazwisko dorosłego jak etykietę do bagażu.

Ja byłem jego synem. Najmłodszym z pięciorga.

------------------------------------------------------------------------

Centrum mojego świata nie był jednak rynek, kościół ani szkoła.

Centrum był nasz blok i nasze mieszkanie.

Nie oddalałem się za daleko. Po pierwsze dlatego, że podobno „daleko jest niebezpiecznie”. Po drugie dlatego, że nie chciałem robić kłopotów. Dzieciństwo spędziłem na orbicie bloku: pod klatką, na trzepaku, na skrawku trawy, który w dokumentach mógł nazywać się „skwerem”, a w praktyce był po prostu miejscem, gdzie rosną niedopałki i dziecięce wspomnienia.

W mieście były festyny, ale moje codzienne święto było o wiele bardziej skromne: przejechać się rowerem wkoło bloku, pobawić się z rodzeństwem i wrócić tak, żeby nikt nie musiał mnie szukać.

Wiedziałem, że im mniej problemów sprawiam, tym lepiej. Dla wszystkich.

Nasze mieszkanie na którymś z pięter nie było duże, ale wtedy nie znałem słowa „duszno” w znaczeniu metaforycznym. Mieściło pięcioro dzieci, dwoje dorosłych, kilka mebli i więcej historii, niż potrafiłem zrozumieć. Pokoje były poustawiane jak pudełka w pudełku. W jednym spały razem siostry, w innym bracia, rodzice mieli swój azyl za cienką ścianą. Ja wciskałem się w to wszystko jak ostatni puzel w zbyt pełnej układance.

Dla mnie to był wszechświat. Kuchnia – stacja dowodzenia. Przedpokój – lotnisko, na którym codziennie lądował i startował ojciec. Łazienka – jedyne miejsce, gdzie można było choć na chwilę zamknąć drzwi, zupełnie jakby zamykało się cały świat.

------------------------------------------------------------------------

Od zewnątrz byliśmy rodziną, o której można było powiedzieć: „normalna”. Ojciec chodził do fabryki, matka do „pracy” czyli ogarniała dom, dzieci chodziły do szkoły i wracały z niej bardziej lub mniej całe. W niedzielę szło się do kościoła, w tygodniu do sklepów, w święta ubierało się lepsze ubrania. Na rodzinnych imprezach można nas było postawić obok innych rodzin i niczym specjalnie się nie wyróżnialiśmy.

Gdy miałem kilka lat, patrzyłem na moich rodziców z podziwem zarezerwowanym zwykle dla superbohaterów. Nie za to, że latali czy strzelali laserem z oczu. Za to, że wiedzieli. Wszystko.

Gdzie są łyżeczki.

Jak zrobić zupę z niczego.

Kiedy trzeba iść do lekarza, a kiedy „przejdzie samo”.

Jak przeliczyć pensję na rachunki, jedzenie i buty na zimę.

W mojej głowie byli ludźmi, którzy mają odpowiedzi na każde pytanie, nawet jeśli nie zawsze chcieli je wypowiedzieć na głos. Mama była tą, która wie, jak działa dom. Ojciec – tą, która wie, jak działa świat na zewnątrz.

------------------------------------------------------------------------

Ojciec wracał z fabryki codziennie mniej więcej o tej samej porze.

Najpierw słyszało się windę albo kroki na klatce, potem trzask zamka, jego „no” rzucone w powietrze – dźwięk, który wtedy oznaczał po prostu: „jestem”. Zanim nauczyłem się, że to „no” może mieć różne odcienie, przyjmowałem każde tak samo: z ulgą.

Pachniał pracą. To nie był zapach, który kolekcjonuje się w drogich flakonach. Mieszanka potu, dymu, pyłu z hali produkcyjnej, mydła, którym mył ręce w fabrycznej łazience. Dla dorosłych pewnie zapach zmęczenia. Dla mnie – zapach dorosłości.

------------------------------------------------------------------------

------------------------------------------------------------------------

------------------------------------------------------------------------

------------------------------------------------------------------------