Obowiązki informacyjne w umowach o usługi finansowe - ebook

Książka jest kompleksowym studium zagadnienia obowiązków o charakterze informacyjnym w umowach dotyczących usług finansowych, w szczególności kredytu, ubezpieczenia, poręczenia oraz usług inwestycyjnych. Autor omawia przesłanki, treść oraz skutki naruszenia obowiązków informacyjnych. Wnikliwej analizie poddaje regulacje dotyczące obowiązków ostrzegawczych i doradczych w dziedzinie kredytu konsumenckiego, obrotu instrumentami finansowymi (dyrektywa MiFID), jak również problematykę odpowiedzialności cywilnoprawnej z tytułu naruszenia obowiązków o charakterze informacyjnym.

Wykaz skrótów 17
Podziękowania 23
Wprowadzenie 25
Część I Analiza ochrony informacyjnej na gruncie wybranych typów umów o świadczenia finansowe 55
Rozdział I Ochrona informacyjna na gruncie umowy kredytu 57
1. Wprowadzenie. Dogmatyczna kwalifikacja umowy kredytu 57
1.1. Stosunek do umowy pożyczki 58
1.2. Ujęcie kredytu na gruncie regulacji kredytu konsumenckiego 60
1.3. Praktyka bankowa 60
1.4. Typowe ryzyka stron umowy kredytu 61
1.5. Konkluzja 63
2. Przegląd stanowisk praw narodowych w zakresie obowiązków informacyjnych i doradczych kredytodawcy 64
2.1. Prawo francuskie 64
2.1.1. Wprowadzenie 64
2.1.2. Obowiązek ostrzegawczy banku 66
2.1.3. Inne postaci obowiązków banku wobec kredytobiorcy 77
2.1.4. Proceduralny reżim obowiązków banku 80
2.1.5. Sankcja naruszenia obowiązku ostrzegawczego 82
2.1.6. Ocena stanowiska prawa francuskiego 83
2.2. Obowiązki banku oferującego świadczenia inwestycyjne 84
2.2.1. Obowiązek eksploracyjny banku 85
2.2.2. Obowiązek informacyjno-ostrzegawczy o treści produktu 85
2.2.3. Granice obowiązków przedsiębiorstwa inwestycyjnego 89
2.2.4. Obowiązek doradczy wobec inwestora 90
2.2.5. Odpowiedzialność odszkodowawcza wobec inwestora 91
2.2.6. Ocena stanowiska prawa francuskiego 92
2.3. Prawo niemieckie 92
2.3.1. Wprowadzenie 92
2.3.2. Obowiązek informacyjny banku wobec kredytobiorcy 94
2.3.3. Obowiązek doradczy banku wobec kredytobiorcy 100
2.3.4. Obowiązek badania zdolności kredytowej 101
2.3.5. Sankcje naruszenia obowiązków informacyjnych przez bank 102
2.3.6. Ocena stanowiska prawa niemieckiego. Wpływ prawa konsumenckiego 103
2.3.7. Ochrona inwestora na gruncie prawa prywatnego 106
2.3.8. Ocena 107
2.4. Prawo angielskie 109
2.4.1. Wprowadzenie 109
2.4.2. Obowiązek informacyjny i doradczy banku wobec kredytobiorcy 109
2.4.3. Obowiązek lojalności banku wobec klienta. Stosunek powiernictwa 114
2.4.4. Ocena 118
2.5. Stanowisko prawa polskiego w zakresie obowiązków informacyjnych instytucji finansowej 119
2.5.1. Wprowadzenie 119
2.5.2. Ustawa - Prawo bankowe 120
2.5.3. Stanowisko Trybunału Konstytucyjnego w odniesieniu do ochrony informacyjnej klienta banku i jego krytyka 123
2.5.4. Ochrona informacyjna nabywcy produktów inwestycyjnych (inwestora) 127
2.5.5. Wstępna ocena 130
3. Konstrukcja modelu ochrony informacyjnej klienta usług finansowych w prawie unijnym i polskim 130
3.1. Umowa kredytu 130
3.1.1. Wprowadzenie 130
3.1.2. Ocena formalnego modelu ochrony informacyjnej 132
3.1.3. Krytyka modelu informacyjnego z perspektywy funkcji socjalnej prawa prywatnego 133
3.1.4. Obowiązek udzielenia wyjaśnień na gruncie dyrektywy 2008/48/WE 135
3.1.5. Model odpowiedzialnego udzielania kredytu jako antyteza ochrony informacyjnej 154
3.2. Ochrona informacyjna inwestora w prawie unijnym 162
3.2.1. Wprowadzenie 162
3.2.2. Zakres harmonizacji na gruncie dyrektywy MiFID i jej znaczenie dla prawa prywatnego 167
3.2.3. System obowiązków przedsiębiorstwa inwestycyjnego na gruncie dyrektywy MiFID 169
3.2.4. Przepisy dyrektywy MiFID a dogmatyka prawa narodowego 235
3.2.5. Ocena systemu ochronnego na gruncie dyrektywy MiFID 237
3.2.6. Dyrektywa MiFID a umowy dotyczące produktów finansowych wysokiego ryzyka 240
3.2.7. Nowelizacja dyrektywy MiFID. Dyrektywa MiFID II 248
4. Rozważania ogólne. Model powinnego zachowania banku jako kredytodawcy oraz doradcy klienta 250
4.1. Przydatność konstrukcji umowy bankowej 256
4.1.1. Stan piśmiennictwa i jego ocena 256
4.1.2. Konstrukcja umowy ramowej w prawie unijnym 260
4.2. Treść umowy kredytu jako przesłanka obowiązku informacyjnego 260
4.3. Szczególne zastosowania obowiązku informacyjnego banku 264
4.3.1. Kredyt udzielany w celu restrukturyzacji zadłużenia 264
4.3.2. Kredyty udzielane w walucie obcej 266
4.3.3. Obowiązek odmowy udzielenia kredytu ze względu na ochronę interesów klienta 268
4.4. Obowiązek informacyjny banku w odniesieniu do zamierzonego wykorzystania kredytu 270
4.4.1. Uwagi ogólne 270
4.4.2. Zalecenia banku co do wykorzystania kredytu 272
4.4.3. Determinacja wykorzystania kredytu 272
4.4.4. Problematyka ciężaru dowodu 277
4.4.5. Zagadnienie przypisania kredytodawcy skutków zachowania się pośredników 278
4.5. Obowiązki kredytodawcy w związku z ustawowym prawem kredytobiorcy-konsumenta do odstąpienia od umowy 280
4.6. Kredyt udzielany w celu nabycia instrumentów finansowych 284
4.7. Konflikty interesów a obowiązek informacyjny banku 288
4.7.1. Ocena na gruncie umowy kredytu 288
4.7.2. Perspektywa prawa czynności inwestycyjnych 290
Rozdział II Ochrona informacyjna klienta ubezpieczeniowego 295
1. Potrzeba informacyjna ubezpieczającego 295
2. Ubezpieczenie a inne postaci produktów finansowych 297
3. Stanowisko angielskiego common law. Przydatność kategorii uberrimae fidei 299
4. Wnioski 303
5. Charakter prawny obowiązku ubezpieczyciela 304
6. Formalny model informacyjny w umowie ubezpieczenia 305
6.1. Wprowadzenie 305
6.2. Informacja o świadczeniu ubezpieczeniowym 307
6.3. Umowa ubezpieczenia na życie z funduszem kapitałowym 308
6.4. Informacja o ryzyku transakcyjnym - szczególna kategoria prawa ubezpieczeń 309
6.4.1. Treść obowiązku 309
6.4.2. Sankcja naruszenia obowiązku 311
6.5. Ocena stanu ustawowego 312
7. Obowiązek doradczy ubezpieczyciela 312
7.1. Analiza na gruncie dyrektywy 2002/92/WE 312
7.1.1. Obowiązek eksploracyjny pośrednika ubezpieczeniowego 313
7.1.2. Obowiązek doradczy pośrednika ubezpieczeniowego 315
7.1.3. Ocena 316
7.2. Obowiązek doradczy na gruncie implementacji dyrektywy 2002/92/WE 317
7.2.1. Prawo polskie 317
7.2.2. Ustawowy obowiązek doradczy ubezpieczyciela na gruncie ustawy niemieckiej 319
8. Ubezpieczenie jako produkt. Przykłady z orzecznictwa 327
9. Zindywidualizowany model informacyjny w umowie ubezpieczenia - propozycja rozwiązania z perspektywy prawa polskiego 329
9.1. Ubezpieczenia o funkcji odszkodowawczej 332
9.2. Ubezpieczenia o funkcji kapitałowej 333
10. Obowiązki instytucji finansowej jako kontrahenta a status pośredników informacyjnych 335
11. Przydatność idei odpowiedzialności za produkt niebezpieczny w analizie usług finansowych 337
11.1. Prawo unijne i polskie 338
11.2. Stanowisko prawa amerykańskiego - wzmianka 341
11.3. Wnioski 343
11.3.1. Zagadnienie percepcji ryzyka produktu 343
11.3.2. Wada produktu czy niedochowanie standardu zachowania się przez producenta 344
11.3.3. Idea "wad" umowy w dziedzinie usług finansowych - wybrane przykłady z orzecznictwa 345
11.3.4. Konkluzja politycznoprawna 347
Rozdział III Ochrona informacyjna poręczyciela 349
1. Specyfika poręczenia jako typu umowy 349
1.1. Wprowadzenie 349
1.2. Poręczenia altruistyczne a komercyjne 350
1.3. Asymetria informacyjna w umowach poręczenia 353
2. Ujęcie informacyjnej ochrony poręczyciela w wybranych systemach prawnych 354
2.1. Stanowisko prawa polskiego 354
2.2. Ochrona informacyjna poręczyciela z perspektywy prawnoporównawczej 357
2.2.1. Prawo angielskie 358
2.2.2. Prawo francuskie 384
2.2.3. Prawo niemieckie 410
2.2.4. Prawo holenderskie 424
2.2.5. Ochrona poręczyciela na gruncie prawa unijnego 431
3. Teoretyczne uzasadnienie obowiązków informacyjno-doradczych wierzyciela wobec poręczyciela 433
3.1. Perspektywa konstytucyjna 433
3.2. Uzasadnienie instytucjonalne 435
3.3. Zagadnienie nieodpłatności poręczenia 436
3.4. Poręczenie a wyzysk i nieważność czynności prawnej 437
3.4.1. Uniwersalizacja ratio legis art. 388 k.c. 441
3.4.2. Przesłanka "relacji zaufania" na gruncie art. 388 k.c. 443
3.4.3. Ocena na gruncie art. 58 k.c. 445
3.4.4. Określoność nakazu zachowania się adresowanego do wierzyciela 450
3.5. Elementy modelu informacyjnego ochrony poręczyciela 455
3.5.1. Informacja o treści i skutkach umowy poręczenia 455
3.5.2. Obowiązek wierzyciela do nakłonienia poręczyciela, aby zasięgnął niezależnej rady 458
3.5.3. Ocena rozwiązania doradczego 465
3.5.4. Zakres zastosowania modelu doradczego 466
3.5.5. Sankcja naruszenia obowiązku przez wierzyciela 468
3.5.6. Ocena z perspektywy prawa polskiego 470
3.5.7. Ocena modelu kontroli zgodności umowy z zasadami współżycia społecznego 471
3.5.8. Reżym ochronny dla zabezpieczeń rzeczowych 472
Część II Ochrona informacyjna w systemie instrumentów ochronnych w prawie prywatnym 475
Rozdział IV Rozważania o generalizacji obowiązków informacyjnych na gruncie systemu ochrony w prawie prywatnym 477
1. Znaczenie dogmatyki prawa umów w formułowaniu kryteriów obowiązków informacyjnych 478
1.1. Figura uberrimae fidei jako kategoria deskryptywna 478
1.2. Przydatność kategorii powiernictwa jako kryterium obowiązków informacyjnych 480
1.2.1. Doniosłość kategorii powiernictwa na gruncie common law 480
1.2.2. Szczegółowe unormowanie obowiązku informacyjnego powiernika 484
1.2.3. Powiernictwo a undue influence 487
1.2.4. Perspektywa piśmiennictwa polskiego 490
1.3. Stypizowany układ interesów stron jako kryterium obowiązku informacyjnego 492
1.4. Relatywizacja kryterium układu interesów 495
1.4.1. Otwartość koncepcji 495
1.4.2. "Demitologizacja" stadium przedkontraktowego 499
1.4.3. Paradygmatyczna rola umowy sprzedaży w kształtowaniu wzorców argumentacji 502
1.4.4. Wnioski z doktryny niemieckiej 503
1.4.5. Wnioski z doktryny francuskiej 507
1.4.6. Prawo polskie 508
1.4.7. Prawo unijne: dyrektywa 99/44/WE - wzmianka 512
1.5. Przydatność reżimu umowy sprzedaży w dziedzinie usług finansowych 513
1.5.1. Doniosłość instytucji rękojmi 513
1.5.2. Doniosłość przyczynowości braku informacji dla decyzji transakcyjnej 515
1.5.3. Uprzywilejowana pozycja informacyjna sprzedawcy. Caveat emptor 515
1.6. Przedmiot świadczenia stron jako kryterium obowiązków informacyjnych 518
1.7.Losowy charakter umowy jako kryterium obowiązków o charakterze informacyjnym 519
2. Obowiązki informacyjne a system wad oświadczeń woli 521
2.1. Obowiązki informacyjne a błąd 521
2.1.1. Doniosłość obowiązków eksploracyjnych 521
2.1.2. Doniosłość błędu w dziedzinie usług finansowych 528
2.1.3. Przydatność formuły błędu w nowych projektach kodyfikacyjnych 531
2.2. Obowiązki informacyjne a podstęp 532
2.2.1. Wprowadzenie 532
2.2.2. Podstęp jako instytucja ochrony przed deficytem informacyjnym 535
2.2.3. Milczenie jako podstęp 537
2.2.4. Konkluzja 539
2.3. Figura prawna generalnego obowiązku informacyjnego 540
2.3.1. Generalny obowiązek informacyjny jako figura retoryczna 540
2.3.2. Negatywne ujęcie ogólnego obowiązku informacyjnego 542
2.3.3. Krytyczna ocena 544
2.3.4. Obiektywna doniosłość informacji jako przesłanka obowiązku informacyjnego 547
2.3.5. Kryterium dostępu do informacji 550
3. Obowiązek doradczy jako instytucja ogólna prawa umów 556
3.1. Przesłanki obowiązku doradczego 556
3.2. Uzasadnienie obowiązku doradczego 557
3.3. Koszty doradztwa 559
3.4. Ryzyka instytucji doradztwa 560
3.5. Propozycja rozwiązania 560
3.6. Wymóg adekwatności świadczenia umownego jako uzupełnienie obowiązku doradczego 561
4. Instytucja wyzysku i nieważności czynności prawnej jako uzupełnienie ochrony informacyjnej 564
4.1. Wprowadzenie 564
4.2. Uzasadnienie instytucji wyzysku 567
4.3. Przesłanka subiektywna po stronie wyzyskanego 569
4.3.1. Brak doświadczenia na gruncie art. 388 k.c. 569
4.3.2. Wyzysk a lekkomyślność 573
4.4. Przesłanka obiektywna: nieproporcjonalność świadczeń 574
4.5. Doniosłość relacji zaufania na gruncie wyzysku lub nieważności 581
4.6. Niezależna rada udzielona wyzyskanemu jako negatywna przesłanka wyzysku 582
4.7. Nieważność czynności prawnej ze względu na naruszenie obowiązku informacyjnego 584
5. Podział funkcji między judykaturę a legislatywę w statuowaniu instrumentów ochrony informacyjnej 586
Rozdział V Teoretyczne uzasadnienie instytucji obowiązków informacyjnych 591
1. Autonomia woli jako źródło obowiązków informacyjnych 591
1.1. Autonomia jako odpowiedzialność za własne sprawy (negatywny wymiar autonomii) 593
1.1.1. Negatywny wymiar autonomii a obowiązki informacyjne 593
1.1.2. Negatywny wymiar autonomii a idea odpowiedzialnego udzielania kredytu 596
1.2. Autonomia jako dostępność adekwatnych opcji (pozytywny wymiar autonomii) 598
1.2.1. Ryzyko braku zrozumienia przez klienta konstrukcji produktu 601
1.2.2. Altruizm ze strony instytucji finansowej 602
1.3. Konkluzja 607
2. Obowiązki informacyjne a sprawiedliwość umowna 608
2.1. Sprawiedliwość wyrównawcza a sprawiedliwość rozdzielcza 608
2.2. Jednolite ujęcie sprawiedliwości 612
3. Model normatywny kontrahenta w świetle dorobku nauk behawioralnych 615
3.1. Proces nabywania informacji z perspektywy nauk behawioralnych 615
3.2. Ocena i znaczenie zjawisk behawioralnych dla modelu normatywnego klienta instytucji finansowych 619
Rozdział VI Odpowiedzialność z tytułu naruszenia obowiązków informacyjnych 624
1. Wykonanie obowiązku informacyjnego 624
2. Postulaty dotyczące sposobu przekazywania informacji. Postulaty ekonomii informacyjnej 626
2.1. Zasada kooperacji 627
2.1.1. Ilość informacji 627
2.1.2. Jakość informacji 630
2.2. Wymóg wskazania alternatywnego zachowania informacyjnego 633
2.2.1. Istnienie alternatywnych zachowań informacyjnych 633
2.2.2. Posłużenie się standardami empirycznymi 635
2.2.3. Zastrzeżenia wobec powyższych propozycji 637
3. Sankcje naruszenia obowiązków informacyjnych w umowach o usługi finansowe 637
3.1. Adekwatność wzruszalności umowy jako sankcji naruszenia obowiązków informacyjnych 637
3.2. Wymóg przyczynowości naruszenia obowiązku informacyjnego dla decyzji kontrahenta 640
3.3. Ustalenie rozmiaru szkody powstałej wskutek naruszenia obowiązku informacyjnego 641
3.3.1. Stanowisko doktryny niemieckiej 642
3.3.2. Stanowisko prawa angielskiego 643
3.3.3. Ocena z perspektywy prawa polskiego 645
3.4. Rozkład ciężaru dowodu w wypadku naruszenia obowiązków informacyjnych 658
3.4.1. Stanowisko orzecznictwa francuskiego 659
3.4.2. Ułatwienia dowodowe na gruncie prawa niemieckiego 661
3.4.3. Stanowisko prawa polskiego 665
3.4.4. Dowód prawdopodobieństwa wystąpienia szkody. Konstrukcja utraconej szansy 673
3.5. Przyczynienie się poszkodowanego 682
3.6. Narażenie drugiej strony na określone ryzyko 685
3.7. Inne wybrane sankcje naruszenia zindywidualizowanych obowiązków informacyjnych 686
3.7.1. Prawo dostosowania umowy jako sankcja naruszenia obowiązków informacyjnych 686
3.7.2. Prawo wypowiedzenia umowy z tytułu naruszenia obowiązków informacyjnych 688
Podsumowanie 691
Bibliografia 695
Duties of disclosure and advice in contracts relating to financial services (Summary) 723
Indeks rzeczowy 725