Od instruktora do trenera mistrza. Kompetencje i kwalifikacje trenera sportowego - ebook

WSTĘP

Z satysfakcją oddajemy Czytelnikom książkę, która jest efektem wieloletniej pasji i zaangażowania w szkolenia trenerów sportowych i badania społecznych wymiarów sportu. Niedostatek publikacji dotyczących kształcenia i doskonalenia zawodowego trenerów sportowych, a szczególnie analiz ważnej roli edukatorów trenerów (ang. coach developer), którzy mogą stanowić istotne wsparcie zarówno dla trenerów, jak i dla organizacji sportowych, skłonił nas do podjęcia wyzwania, jakim była realizacja własnych badań empirycznych i stworzenie tej książki. Naszym celem było nie tylko zapełnienie luki w systemie wiedzy na temat trenerów sportowych, lecz także przyczynienie się do lepszego i skuteczniejszego rozwoju zawodowego polskich trenerów sportowych w olimpijskich i paralimpijskich dyscyplinach. Wiele z naszych ustaleń i rekomendacji ma charakter uniwersalny i z pewnością dotyczy również tych dyscyplin, które nie znajdują się w kanonie olimpijskim lub paralimpijskim. Wierzymy, że dzięki lepszym narzędziom i pogłębionej wiedzy na temat źródeł kwalifikacji i kompetencji trenerskich oraz ich prawidłowej oceny i rozwoju trenerzy i zatrudniające ich związki sportowe, stowarzyszenia i kluby będą mogli w jeszcze większym stopniu przyczynić się do sukcesów polskiego sportu na arenie międzynarodowej. Ambicje tego projektu sięgają jednak dalej. Chcielibyśmy, aby ta książka stała się wsparciem także dla tych, którzy na co dzień pracują z dziećmi i młodzieżą, dla instruktorów marzących o tym, aby kiedyś wychować sportowca reprezentującego kraj w stroju z polskim godłem na piersi. To oni kształtują przyszłe pokolenia wyczynowych sportowców, a ich praca w budowaniu solidnych nawyków treningowych, rozwoju sportowym i moralnym oraz odkrywaniu pasji do sportu wśród młodych ludzi jest nieoceniona, choć często niedoceniana. Wierzymy, że lepiej przygotowani trenerzy to mocniejszy i bardziej zrównoważony polski sport na każdym poziomie – od najmłodszych adeptów po zawodników rywalizujących na najwyższym światowym poziomie.

Badania, których wyniki przedstawiono w tej książce, zrealizowano w ramach prac społeczno-humanistycznej szkoły badań kultury fizycznej (Szkoła Naukowa nr 2) Akademii Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie, kierowanej przez dr. hab. Michała Lenartowicza, prof. AWF, w okresie od stycznia 2020 do grudnia 2022 r. Zadanie badawcze nr 11 pt. „Kompetencje i kwalifikacje zawodowe trenerów reprezentacji Polski w olimpijskich i paraolimpijskich dyscyplinach sportu” było wykonywane przez dr. Piotra Marka (Instytut Sportu – Państwowy Instytut Badawczy), zaangażowanego od lat w szkolenie trenerów m.in. w ramach Akademii Trenerskiej Instytutu Sportu, i dr. hab. Michała Lenartowicza, prof. AWF (Katedra Nauk Humanistycznych i Społecznych Wydziału Wychowania Fizycznego AWF w Warszawie).

Trenerzy realizują szeroką gamę zadań, które wymagają zademonstrowania rozmaitych kompetencji. Można je sklasyfikować zgodnie z sześcioma głównymi obszarami funkcjonalnymi, które wykorzystano do stworzenia i przetestowania modelu kompetencji dla sześciu obszarów zadań zawodowych (obszarów funkcjonalnych pracy trenera). Zostały one określone przez International Council for Coaching Excellence (ICCE) w międzynarodowej ramie kwalifikacji. Ukierunkowane dążenie do najwyższego możliwego poziomu jakości realizacji funkcji trenera w każdym z tych sześciu obszarów zadań zawodowych powinno być dla każdego trenera sposobem na skuteczny rozwój zawodowy i osobisty. Ponadto analiza obszarów funkcjonalnych i modelu kompetencji służy do rzetelnej i zobiektywizowanej oceny wyników pracy trenerów.

Diagnoza posiadanych przez badanych przez nas trenerów kompetencji zawodowych i ich samoocena poziomu tych kompetencji może służyć do opracowania skuteczniejszych metod kształcenia i doskonalenia zawodowego trenerów. Wyniki tej pracy mogą być przydatne do ułożenia programu skupionego na osiąganiu efektów kształcenia uznanych za istotne dla wykonywania opisywanego zawodu. Model oparty na sześciu obszarach funkcjonalnych zadań trenera proponowany przez ICCE może być dodatkowo wykorzystany przez trenerów do samooceny własnego poziomu kompetencji, a na podstawie uzyskanych wyników – do projektowania własnej ścieżki rozwoju zawodowego. Lektura niniejszej publikacji pomoże trenerom łatwiej określić, co trenować, czyli jakie kompetencje należy rozwijać, a także jak je rozwijać. Rozważania koncentrujemy wokół kompetencji trenerskich i odpowiedzi na pytanie, jak być lepszym trenerem. Spojrzenie na kompetencje trenerskie z proponowanej przez nas perspektywy, z wykorzystaniem nowej terminologii i narzędzi pomiaru, może pomóc optymalizować pracę trenera i umożliwiać jego dalszy rozwój zawodowy.

Szczegółowe cele naszych badań obejmowały identyfikację i porównanie kompetencji i kwalifikacji zawodowych badanych trenerów olimpijskich i paralimpijskich reprezentacji Polski w wybranych dyscyplinach sportu oraz porównanie samooceny własnych kwalifikacji zawodowych badanych trenerów reprezentacji Polski sportowców pełnosprawnych i z niepełnosprawnościami. Celem było także zebranie i porównanie opinii trenerów oraz szefów wyszkolenia na temat pożądanych na stanowisku trenerów kadr narodowych kompetencji zawodowych, ustalenie opinii badanych trenerów na temat znaczenia i roli kształcenia formalnego, nieformalnego i pozaformalnego w uzyskiwaniu kwalifikacji i kompetencji zawodowych oraz ich doskonaleniu. Ze względu na kluczowe znaczenie sukcesów sportowych podopiecznych trenerów sportowych i ich znaczenie dla karier zawodowych trenerów (na co zwrócili uwagę m.in. Mallet i Lara-Bercial, 2016; Duffy i wsp., 2011) w badaniach chcieliśmy także sprawdzić, w jaki sposób trenerzy rozumieją sukces zawodowy oraz jak oceniają swoje sukcesy zawodowe.

Przedstawiciele organizacji sportowych dążą do tego, aby najlepsi zawodnicy trenowali z najlepszymi trenerami. Z pewnością również oczekiwaniem zawodników jest trenować u boku najlepszego trenera. To, co trener powie i jak to zrobi, może mieć zarówno pozytywny, jak i negatywny wpływ na jego podopiecznych. „Postawa dydaktyczna trenera w dużym stopniu przesądza o efektach szkoleniowych. Składa się na nią bardzo wiele elementów o różnej wadze i znaczeniu. Jedne z nich są łatwiejsze do określenia i scharakteryzowania, inne są trudno mierzalne, a ich opis niezbyt precyzyjny” (Żukowski, 1989, s. 71). Trudno sobie wyobrazić sport wyczynowy bez osób, które pomagają sportowcom w realizacji najbardziej efektywnego procesu doskonalenia ich umiejętności sportowych, poprawy kondycji fizycznej i osiągania najwyższych wyników w rywalizacji sportowej. Osoby te, czyli trenerzy sportowi, powinny być jednak także stale wspierane w doskonaleniu własnych kompetencji i kwalifikacji.

Zrealizowane badania objęły trenerów olimpijskich i paralimpijskich reprezentacji Polski oraz kierowników wyszkolenia i osoby określające kryteria wyboru podczas rekrutacji na stanowisko trenera kadry olimpijskiej lub paralimpijskiej. Kluczowym kryterium doboru osób do naszych badań było pełnienie funkcji trenera reprezentacji Polski podczas XXXI Letnich Igrzysk Olimpijskich w Rio de Janeiro (2016 r.) lub pełnienie funkcji trenera reprezentacji Polski podczas XV Letnich Igrzysk Paralimpijskich w Rio de Janeiro (2016 r.). W badaniu brali udział trenerzy z 13 dyscyplin sportu osób pełnosprawnych, które mają swój odpowiednik w sporcie paralimpijskim, czyli takich jak: jeździectwo, kajakarstwo, kolarstwo, lekkoatletyka, łucznictwo, pływanie, podnoszenie ciężarów, strzelectwo sportowe, szermierka, tenis, tenis stołowy, wioślarstwo, żeglarstwo. Zgłębiając kompetencje członków sztabów trenerskich olimpijskiej i paralimpijskiej kadry Polski w zakresie prowadzenia treningu i realizacji celów zawodowych, aby lepiej rozpoznać wymagania i oczekiwania stawiane przed trenerami kadry, posłużyliśmy się również opiniami kierowników wyszkolenia wybranych związków sportowych.

W kolejnych rozdziałach pracy został przedstawiony przegląd literatury przedmiotu, dzięki któremu można lepiej zrozumieć kontekst naszych badań, założenia terminologiczne i metodologiczne pracy oraz interpretować wyniki badań. Są one zgrupowane tematycznie w częściach książki dotyczących specyfiki sportu osób z niepełnosprawnościami oraz pracy trenerów i instruktorów sportowców z niepełnosprawnościami, kompetencji i kwalifikacji zawodowych. Publikację zamykają klasyczne elementy prac naukowych, takie jak dyskusja i wnioski oraz podsumowanie. W końcowej części pracy umieściliśmy także aneks metodologiczny, w którym opisujemy szczegółowe metody i narzędzia badań. Jego lektura nie jest niezbędna do interpretacji prezentowanych wyników i wniosków z badań, ale może być ważna dla bardziej dociekliwych Czytelników, prowadzących być może również własne analizy tych samych lub podobnych problemów badawczych. W załącznikach umieściliśmy wzory narzędzi wykorzystanych przez nas do badania kwalifikacji i kompetencji trenerów.

Mamy nadzieję, że zawarte w tej książce informacje dadzą lepszy wgląd w pracę trenerów sportowych, a także będą dodatkowym bodźcem do dalszego doskonalenia zawodowego i coraz lepszego wypełniania trudnej roli społecznej trenera lub trenerki sportu. Życzymy trenerom i wspierającym ich zespołom organizacji sportowych owocnej lektury i wielu sukcesów w pracy z zawodnikami, niezależnie od tego, na jakim etapie sportowej kariery się znajdują.ROZDZIAŁ 1
WSPÓŁCZESNY SPORT I ROLA TRENERA W SYSTEMIE SZKOLENIA I RYWALIZACJI SPORTOWEJ

Instytucjonalizacja sportu oraz powstawanie pierwszych stowarzyszeń i klubów sportowych od drugiej połowy XIX wieku, a także rozwój nowożytnego ruchu olimpijskiego i ujednolicanie przepisów rywalizacji sportowej umożliwiły stopniowy i wieloletni proces odchodzenia od konwencji bezinteresownego sportu amatorskiego w kierunku jego uzawodowienia i powstania związanych ze sportem specjalizacji zawodowych. Obejmują one współcześnie zarówno samych profesjonalnych zawodników, których występy oglądamy na sportowych arenach, jak i pomagających im w pracy bezpośrednio trenerów, lekarzy, fizjoterapeutów czy psychologów. W sport zaangażowani są również wyspecjalizowani w obsłudze tej dziedziny życia społecznego dziennikarze i inni pracownicy mediów masowych, organizatorzy widowisk sportowych, sędziowie sportowi, działacze klubów i federacji, menedżerowie, profesjonaliści zajmujący się technicznymi i technologicznymi aspektami sportu, o których obszernie pisze Nosal (2014), tacy jak m.in. badacze rozwijający nowe metody treningowe i sposoby wspomagania odnowy zawodników, architekci obiektów sportowych, producenci sprzętu sportowego i urządzeń do obserwacji oraz pomiaru wyników. Ze względu na bardzo obszerny zakres biznesu sportowego i okołosportowej konsumpcji ta krótka lista wybranych grup zawodowych jest dalece niekompletna (nie obejmuje np. tak ważnego fenomenu jak zakłady bukmacherskie), ale pozwala chociaż w zarysie na wyobrażenie sobie skali profesjonalizacji i złożoności współczesnego sportu jako zjawiska społecznego i ekonomicznego.

Pole sportu wyczynowego i profesjonalnego ulegało w ostatnich dziesięcioleciach istotnym przemianom głównie pod wpływem oddziaływania mediów masowych, które z roli obserwatora i komentatora rywalizacji sportowej weszły w rolę podmiotu dominującego nad sportem i narzucającego mu swoje zasady gry. Procesy tej postępującej medializacji sportu i jego uzależnienia od mediów masowych opisywane są przez licznych autorów (m.in. Giulianotti i Numerato, 2018; Horne i wsp., 2013; Lenartowicz, 2023b; Wenner, 2018). Nie pozostają one bez wpływu na warunki pracy pracowników sportu, takich jak zawodnicy czy trenerzy, na stawiane im wymagania, na wykorzystywane miary ich zawodowego sukcesu i często wysokie ryzyko utraty pracy.

Zjawiskiem, które również ma ogromny wpływ na funkcjonowanie osób wykonujących zawody związane ze sportem (szczególnie w jego wyczynowej i profesjonalnej wersji), jest wysokie umiędzynarodowienie sportu i jego globalny charakter. Do i tak już złożonych problemów zarządzania sportem, wielowymiarowych (biologicznych i społecznych) problemów treningu sportowego globalizacja dodaje wyzwania związane z komunikowaniem społecznym, zróżnicowaniem kulturowym i wynikającymi z nich różnicami kultur organizacyjnych sportu w różnych krajach lub kręgach kulturowych i podstawowych założeń dotyczących np. tego, kim powinien być trener sportowy, jakie powinny być jego kompetencje, czy powinien to być zawód regulowany, jakie jest aksjologiczne podłoże wykonywania tego zawodu i jakie powinny być relacje trenerów i zawodników. Problemy te często ujawniają się przy spotkaniu trenerów i zawodników z różnych krajów, którzy teoretycznie posługują się tym samym językiem danej dyscypliny sportowej i tymi samymi przepisami sportowymi, ale często nie są w stanie porozumieć się ze względu na podstawowe różnice kulturowe, stylów komunikacji, stosunku do dyscypliny pracy, potrzeb zawodników itp. Tego typu problemy ujawniły m.in. badania zagranicznych trenerów i zawodników tenisa stołowego prowadzone przez Ciok i Lenartowicza (2020), których wybrany aspekt w postaci swoistego kulturowego zderzenia kultur organizacyjnych sportu w Chinach i Polsce opisał Lenartowicz (2023a). W przypadku zatrudniania zagranicznych trenerów poza ich zobiektywizowanymi osiągnięciami sportowymi należałoby brać pod uwagę kompetencje i kwalifikacje, których propozycję zobiektywizowanej oceny przedstawiamy w tej książce, a także jakościowe lub miękkie kompetencje kulturowe i komunikacyjne (nie tylko te związane bezpośrednio ze znajomością samego języka obcego, lecz także dotyczące komunikacji niewerbalnej, proksemiki czy chronomiki). He, Trudel i Culver (2018, s. 496) zauważyli, że chociaż istnieją pewne badania dotyczące „tego, jak trenerzy z różnych krajów uczą się trenować i jakie są ich idealne źródła zdobywania wiedzy”, w literaturze anglojęzycznej istnieje duża luka dotycząca trenerów azjatyckich, a także ogólny niedobór „informacji o trenerach z krajów spoza społeczeństw zachodnich”, w tym szybko rozwijających się potęg międzynarodowych, takich jak Chiny.

Trenerzy przyciągają uwagę mediów i w pewnym zakresie także badaczy wówczas, gdy odnoszą ze swoimi wychowankami sukcesy sportowe. Mniej analiz poświęconych jest negatywnemu wpływowi trenerów sportowych na zawodników i dewiacyjnym praktykom sportowym promowanym lub akceptowanym przez trenerów. O zagrożeniach wynikających z błędów wyszkolenia trenerów, przejmowaniu niewłaściwych wzorów zachowań w procesie socjalizacji w sporcie oraz o dewiacyjnych zachowaniach trenerów w sporcie i ich również negatywnym oddziaływaniu na zawodników piszą m.in. Dziubiński (2022, s. 422) i Houlihan (2005). Wiąże się to czasem z przywiązywaniem nadmiernej wagi do twardych ‒ warsztatowych umiejętności trenerów sportowych, kiedy koncentrują uwagę przede wszystkim na tym, co trenować, umniejszając kompetencje dydaktyczne, wychowawcze i moralne, a więc nie zastanawiając się głębiej nad tym, jak osiągać zaplanowane cele szkoleniowe. W przypadku np. specyficznej kultury skrajnej asymetrii relacji trenerów i zawodników w wielu krajach azjatyckich oraz bezwzględnego nacisku na wynik sportowy może to prowadzić np. do normalizacji stosowania niedozwolonego dopingu lub mobbingu zawodników ze strony trenerów. Kim i wsp. (2020), oceniając style komunikowania się trenerów z Korei Południowej i Hongkongu, stwierdzili, że nadużywają oni często władzy, nadmiernie kontrolują zawodników i dopuszczają się zachowań, które w innym kręgu kulturowym byłyby uznawane za niedopuszczalne (szczególnie wobec dzieci i młodzieży). Style pracy trenerskiej i normy relacji trenerów, zawodników i działaczy są wbudowane w systemy kultury organizacji sportowych i stanowią ważne (pozytywne lub negatywne) umiejętności, kompetencje trenerów sportowych.

Mimo że w sporcie trenerzy sportowi to najczęściej bohaterowie drugoplanowi, mogą oni osiągać spektakularne sukcesy i doświadczać uznania społecznego, a także – widowiskowych i szeroko komentowanych w mediach porażek. Twórcy i główni bohaterowie sportowego spektaklu mają szansę stać się gwiazdami kultury masowej, ze wszelkimi pozytywnymi i negatywnymi konsekwencjami, jakie ten fakt ze sobą niesie, w tym z gwałtownymi wzlotami i upadkami. Sport poza całym swoim metodycznym czy naukowym, do pewnego stopnia przewidywalnym wymiarem należy do tych obszarów działalności ludzkiej, która wyzwala ogromne emocje, często z punktu widzenia racjonalnych przesłanek trudno zrozumiałe i niewytłumaczalne.

Drugoplanowa pozycja trenerów w medialnym przekazie sportowym znajduje również pewne odzwierciedlenie w dotyczących ich badaniach naukowych. Najwięcej uwagi poświęca im prawdopodobnie pedagogika sportu skupiająca się na procesach szkolenia trenerów, ich relacjach z zawodnikami oraz funkcjach w sporcie dzieci i młodzieży (np. Light i Harvey, 2017; Gilbert i Trudel, 2001; Hedlund i wsp., 2018; McCallister i wsp., 2000) i psychologia sportu (co wynika z przeglądu publikacji na ten temat wykonanego przez Griffo i wsp., 2019). W przypadku badań skupionych na wyczynowym i profesjonalnym sporcie dorosłych, głównie z zakresu nauk o sporcie, uwaga skupia się prawdopodobnie najbardziej na efektywności pracy trenerów. Wszystko to, wraz z procesami doskonalenia zawodowego, należy przynajmniej w części do zakresu problematyki, którą podejmujemy w tej książce.

Przedmiotem badań z zakresu nauk społecznych jest zarówno sam proces szkolenia sportowego (ang. sport coaching), jak i sami trenerzy, ich dobrostan fizyczny, psychiczny i społeczny oraz to, jak radzą sobie z wykonywaniem swojej pracy (np. Norris i wsp., 2017; Carson i wsp., 2019). W przypadku socjologii sportu badania trenerów sportowych lub procesu szkoleniowego są mniej popularne niż inne problemy badawcze. Trenerzy są generalnie nieobecni w podręcznikach socjologii sportu, np. w Socjologii sportu pod red. Jakubowskiej i Nosala (2017), podręczniku The Sociology of Sport and Physical Education pod red. Lakera (2003), w bardzo obszernej pracy The Sport Studies Reader pod red. Tomlinsona (2007) czy we wprowadzeniu do socjologii sportu Jarviego Sport, Culture and Society (2006).

W trakcie imprez sportowych kibice i konsumenci sportu oglądają w istocie pokaz efektów ukrytej za kulisami, długiej, często monotonnej i bardzo wymagającej pracy sztabów trenerskich i zespołów wspierających zawodników, ale też oddalony w czasie efekt przygotowania zawodowego i rozwoju kwalifikacji i kompetencji samych trenerów. Ich obecność na początkowych etapach rozwoju nowożytnego sportu nie była oczywista. W amatorskim sporcie arystokracji („klasy próżniaczej”, ang. leisure class), który, jak zauważa Veblen (1971), był użyteczną formą „próżnowania na pokaz”, a służył głównie do „utrzymywania dystansu wobec grup o niższym statusie oraz do umacniania przewagi klas dominujących w społeczeństwie” (Lenartowicz, 2012, s. 11), rolę trenera pełnił raczej starszy kolega sportowiec niż opłacany instruktor sportu. Jankowski (2017, s. 84) podaje, że „status dżentelmena sportsmena nie tylko zabraniał czerpania korzyści z uprawiania sportu czy świadczenia pracy na rzecz innych, ale – idąc dalej – zabraniał tym ostatnim korzystania z usług profesjonalnych trenerów”. Z czasem sportowcy amatorzy kończący własną karierę zawodniczą podjęli się wypracowywania skutecznych metod prowadzenia nowych zawodników, tak aby osiągane przez nich rezultaty mogły być coraz lepsze. Widowiska sportowe zaczęły przyciągać tysiące widzów, a zyski ze sprzedaży biletów pozwalały na finansowanie treningu, pracy trenerów i często pozwalały zawodnikom i trenerom na rezygnację z wykonywania innych zawodów poza sportem.

Potrzeba szkolenia instruktorów i trenerów sportowych wynikała jednak tylko po części z rosnącej popularności rywalizacji sportowej i rozpowszechniania się kultury masowej. Wraz z rozwojem nowoczesnych państw, upowszechnieniem się oświaty i rozwojem armii z poboru zwiększało się zapotrzebowanie na specjalistów wychowania fizycznego oraz instruktorów i trenerów sportowych, którzy byliby w stanie zwiększać tężyznę fizyczną i psychiczną masy obywateli. W Polsce wiązało się to z powstaniem szkoły mającej kształcić instruktorów wychowania fizycznego dla wojska. W Warszawie 5 listopada 1929 r. rozpoczął swą działalność dydaktyczną warszawski Centralny Instytut Wychowania Fizycznego, który współcześnie ją kontynuuje jako Akademia Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie. Żukowski (1989, s. 9) pisze, że w tym okresie wkładano dużo wysiłku w badania trenerów, a w Polsce już w latach 30. XX wieku zaczęły powstawać pierwsze kursy trenerskie. Jak zauważa Jankowski (2017, s. 82–83), „społeczne zapotrzebowanie na nowy typ usług sprawiło, że istniejące wcześniej dość swobodne i dalece niedookreślone procesy kształtowania się specjalności w kulturze fizycznej zastępować zaczęły działania ściśle określające oczekiwania i umiejętności stanowiące wyznacznik przyszłych zawodów”.

Jeśli sport w formule prakseologicznej rozumielibyśmy jako proces technologiczny, którego celem jest osiąganie maksymalnych wyników, ściśle wymiernych i porównywalnych w skali indywidualnej i zespołowej, trener powinien być inżynierem – technologiem produkcji owych rezultatów. Wiemy wszelako, że proces szkoleniowy nie jest tożsamy z procesem produkcji, trener zaś nie jest technologiem, lecz pedagogiem wyposażonym w specyficzną wiedzę technologiczną. Trener przede wszystkim trenuje ludzi i ma na uwadze ich dobro. W przypadku sportu dzieci i młodzieży jego funkcje wychowawcze powinny przeważać nad funkcjami technologicznymi, których znaczenie wzrasta w wyczynowym i zawodowym sporcie dorosłych. Jak zauważa Lipiec (2014, s. 222), „do pracy trenerskiej niezbędny jest specjalny nauczycielski talent oraz odpowiednie kwalifikacje intelektualne, moralne i charakterologiczne”. Część tych dyspozycji (kompetencji) jest wrodzona, a część to dyspozycje nabywane i doskonalone w ciągu całego życia i praktyki zawodowej.

Praca trenera to wykonywanie kompleksowych zadań zawodowych obejmujących okres przygotowań, dobór współpracowników, a także radzenie sobie z presją i wszelkimi obciążeniami wynikającymi ze specyfiki tej pracy. „Za los, ten rozumiany jako droga do mistrzostwa z troską o zachowanie osobotwórczych wartości sportu, odpowiedzialny jest przede wszystkim trener. Nikt i nic nie może go z tej odpowiedzialności zwolnić” (Żukowski, 2013b, s. 49). Skutkiem owej bardzo wyraźnie definiowanej roli zawodowej jest postrzeganie zawodu trenera w kategoriach swoistego posłannictwa, w którym wiedza i umiejętności muszą iść w parze ze specyficznymi, czasami trudno definiowanymi predyspozycjami (Jankowski i Lenartowicz, 2007b, s. 149). Trener staje się w sporcie i dla sportowców centralną postacią, która stwarza szanse na rozwój, sukces, akceptację, zdrowie itd. Trenerzy odgrywają kluczową rolę w promowaniu aktywności sportowej, a ich praca służy poprawie wyników sportowców i drużyn. Pracują z coraz bardziej zróżnicowanymi populacjami, w których wymaga się odgrywania rozmaitych ról: nauczyciela, przewodnika, psychologa sportu, menedżera. W tym kontekście trenerzy są odpowiedzialni za ciągłe doskonalenie i poszerzanie własnych kompetencji, tak aby w pełni zaspokoić potrzeby sportowców, którymi się opiekują. Zatrudniające ich organizacje powinny zaś zapewnić im wystarczające podstawy edukacyjne i zasoby do wypełniania oczekiwanych od nich obowiązków (ISCF, 2012, s. 4).

Określenie liczby aktywnych zawodowo trenerów sportowych w Polsce jest zadaniem bardzo trudnym. Ewidencja osób posiadających kwalifikacje do prowadzenia treningów nie jest aktualizowana przez Polskie Związki Sportowe (PZS), a dostępne dane nie są w pełni wiarygodne. Potwierdzają to analizy danych Głównego Urzędu Statystycznego (GUS) dotyczące sprawozdawczości związków sportowych, z których wynika, że problemem może być m.in. niewłaściwa interpretacja formularzy GUS przez polskie związki sportowe, a co za tym idzie, dane raportowane w zakresie kadr narodowych budzą wątpliwości (Ministerstwo Sportu i Turystyki, 2015, s. 51). Dotyczy to zarówno zawodników, jak i trenerów, którzy pracują z kadrami różnego szczebla. Ponadto należy wziąć pod uwagę to, że trenerów zatrudniają także podmioty prywatne: kluby sportowe, kluby fitness, osoby prywatne. Na rynku potrzebni są fachowcy z taką unikalną wiedzą, umiejętnościami oraz kompetencjami społecznymi, ponieważ wskazuje się, że w 2022 r. w Polsce działało 14,5 tys. klubów sportowych, w których ćwiczyło ponad 1,1 mln osób. Wskaźnik liczby ćwiczących na 1000 ludności Polski w 2022 r. wyniósł 29 i zwiększył się, w porównaniu z 2020 r., w którym wyniósł 26. Liczba zawodników z niepełnosprawnościami posiadających licencje polskich związków sportowych w 2022 r. wyniosła 3075 osób. Odsetek zawodników z niepełnosprawnościami wyniósł 0,4% (GUS, 2023). Statystyki nie pokazują trenerów pracujących na rzecz osób z niepełnosprawnościami. Dla porównania, w Niemczech było ich ponad dwukrotnie więcej (110 klubów), w Holandii – prawie czterokrotnie więcej (150 klubów), we Francji zaś – ponad siedmiokrotnie więcej (275 klubów).

Badania realizowane przez GUS (2023a) dotyczące kadry szkoleniowej pracującej w klubach sportowych pokazują, że w polskich klubach sportowych w 2022 r. pracowało 58,7 tys. osób kadry szkoleniowej (łącznie z osobami pracującymi społecznie), w tym tylko 18,2% kobiet (największy odsetek kobiet był wśród instruktorów – 27,0%). W porównaniu z 2020 r. liczba kadry szkoleniowej zwiększyła się do 2022 r. o 5,9%. Dzięki analizom GUS (2023b) dysponujemy również informacją o kadrze szkoleniowej z licencjami polskich związków sportowych. Aktualne licencje polskich związków sportowych w 2023 r. posiadało 35,5 tys. trenerów i 12,6 tys. instruktorów. W stosunku do roku poprzedniego liczba trenerów wzrosła o 500 osób, a liczba instruktorów o 1000.

Dane te pokazują, że rośnie zapotrzebowanie rynkowe na pracowników sektora sportowego prowadzących praktykę z zawodnikami. Realizacja zadań w tym obszarze wymaga m.in. odpowiednio licznej kadry specjalistów, posiadającej wysoki poziom wykształcenia i potwierdzone kompetencje. Bazę dla kształcenia trenerów i instruktorów sportu stanowią szkoły wyższe oraz inne podmioty prowadzące specjalistyczne kursy. Zmieniająca się rzeczywistość wymusza na nich potrzebę dostosowywania swoich struktur i programów do wymogów współczesnego modelu kształcenia, który formuje się na nowo po deregulacji zawodu trenera i instruktora sportu w Polsce w 2013 r. (ustawa z dnia 13 czerwca 2013 r. o zmianie ustaw regulujących wykonywanie niektórych zawodów; Dz.U. z 2013 r. poz. 829). Wymaga tego m.in. proces dostosowywania do standardów edukacyjnych Unii Europejskiej, europejskiego rynku pracy w sporcie oraz europejskiego systemu kształcenia i doskonalenia zawodowego kadr dla sportu. Ministerstwo Sportu i Turystyki do 2011 r. prowadziło ewidencję wydanych dokumentów poświadczających kwalifikacje zawodowe w sporcie. Szczegółowe dane pochodziły ze zbioru tworzonego od 1997 r. pod roboczą nazwą „Centralny rejestr uprawnień zawodowych w sporcie” (Ministerstwo Sportu i Turystyki, 2011). Dane zawarte w tym rejestrze obejmują uprawnienia zawodowe nadane w latach 1997–2010. Wynika z nich, że ogółem zarejestrowanych było 138 623 uprawnień zawodowych w zakresie kultury fizycznej i sportu, w tym trenerzy i instruktorzy sportu stanowili liczbę 87 142, tj. 63%, instruktorzy rekreacji ruchowej, sportu osób z niepełnosprawnościami i odnowy biologicznej – 46 866, tj. 34%, menedżerowie sportu, dyscyplin sportu oraz imprez sportowych – 4 614, tj. 3%. Raporty nie wskazują precyzyjnie, ilu wykwalifikowanych trenerów pracuje na rzecz sportu osób z niepełnosprawnościami.

Przed dniem wejścia w życie ustawy z dnia 25 czerwca 2010 r. o sporcie (Dz.U. z 2010 r. nr 127, poz. 857, z późn. zm.) podstawowymi aktami prawnymi regulującymi kształcenie kadr kultury fizycznej w Polsce były: ustawa z dnia 18 stycznia 1996 r. o kulturze fizycznej (Dz.U. z 2007 r. nr 226, poz. 1675) oraz rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 27 czerwca 2001 r. w sprawie kwalifikacji, stopni i tytułów zawodowych w dziedzinie kultury fizycznej oraz szczegółowych zasad i trybu ich uzyskiwania (Dz.U. z 2001 r. nr 71, poz. 738, z późn. zm.). Zgodnie z ww. regulacjami prawnymi istniała możliwość kształcenia kadr kultury fizycznej wedle ściśle określonych zasad uzyskiwania kwalifikacji trenera klasy drugiej, instruktora dyscypliny sportu i menedżera sportu w wyniku ukończenia studiów wyższych lub studiów podyplomowych. Kształcenie zawodowe specjalistów w szkołach wyższych odbywało się w ramach kierunku studiów (wychowanie fizyczne, turystyka i rekreacja, fizjoterapia). Równolegle z kształceniem nauczycieli było prowadzone kształcenie instruktorów i trenerów na specjalizacjach trenerskich i instruktorskich. W ramach programu studiów na kierunku turystyka i rekreacja realizowane były specjalizacje instruktora rekreacji ruchowej. Ustawa o sporcie wprowadziła istotne zmiany w kwalifikacjach zawodowych w tej dziedzinie. Interwencja państwa w system szkolenia kadr kultury fizycznej została ograniczona, a kwestie kształcenia kadr dla sportu powszechnego, tj. instruktorów rekreacji ruchowej, a także instruktorów sportu osób z niepełnosprawnościami, instruktorów odnowy biologicznej, menedżerów sportu, dyscyplin sportu i imprez sportowych znalazły się poza regulacjami objętymi przepisami prawa.

W badaniach na temat stanu polskiego sportu osób z niepełnosprawnościami i zachodzących w nim zmian (Sobiecka, 2020, s. 36) uczestniczyli trenerzy reprezentacji Polski współpracujący ze sportowcami posiadającymi wady narządu wzroku, narządu ruchu oraz niepełnosprawność intelektualną w stopniu lekkim, uprawiającymi dyscypliny letnie i zimowe. Z kolei dane zebrane przez pracowników Ministerstwa Sportu i Turystyki (2019) na temat liczby trenerów, jaką polskie związki sportowe zgłosiły w ofertach programowych w 2019 r., wskazują 109 trenerów sportowych osób z niepełnosprawnościami w ramach programów finansowanych z budżetu Funduszu Rozwoju Kultury Fizycznej. Pozostałe polskie związki sportowe zaraportowały do ministerstwa 1045 trenerów pracujących na różnych szczeblach kadr narodowych sportów olimpijskich. Trenerzy posiadający ważne i aktualne licencje PZS stanowią liczbę 29 234 (w tym 2 225 kobiet) trenerów i 11 939 (w tym 2 808 kobiet) instruktorów.

Chcąc ustalić liczbę trenerów w skali europejskiej, sięgnęliśmy do danych statystycznych dostarczanych przez Eurostat. W Międzynarodowym Standardzie Klasyfikacji Zawodów ISCO-08 istnieje nazwa grupy: trenerzy, instruktorzy i działacze społeczni (3422). Wyróżniono symbol cyfrowy definiujący zarówno instruktorów sportowych (342201), jak i trenerów (342207). Inne kody statystyczne stosowane przez Eurostat odnoszą się do sektorów gospodarczych. Kod NACE 93.1 wskazuje liczbę osób pracujących w sektorze sportowym. Sportowy rynek pracy nie ogranicza się do organizacji, których podstawową działalnością gospodarczą jest prowadzenie zajęć sportowych (NACE 93.1), gdzie lokowani są trenerzy pośród innych pracujących w zawodach sportowych i fitness.

Syntetyczny opis stanowiska trenera sportowego, zgodnie z klasyfikacją, jest następujący:

jest specjalistą, który kieruje wszystkimi czynnościami niezbędnymi do przygotowania sportowca lub zespołu do udziału w zawodach sportowych, opracowuje plany, metody treningowe, strategie taktyczne i harmonogramy zawodów. Prowadzi zorganizowaną działalność w ramach federacji sportowej, klubu sportowego lub innego stowarzyszenia działającego w dziedzinie sportu. Działając samodzielnie, w zespole lub zgodnie z poleceniem innego trenera, prowadzi podstawowe treningi i treningi w danym sporcie lub typie imprezy sportowej, w celu podniesienia ogólnych i specyficznych zdolności motorycznych uczestników i zawodników” (International Standard Classification of Occupations, 2012).

Wyżej wymienione źródła wskazują, że w państwach Unii Europejskiej w sektorze sportowym w 2011 r. zatrudnienie znalazło 1 480 733 osób, a do 2019 r. liczba ta wzrosła o blisko 21% – do 1 789 958. Liczebność pracowników sektora sportowego określanego kodem ISCO 342 (trenerzy sportowi, instruktorzy i pracownicy administracji) w 2019 r. wynosiła 980 785 osób i w porównaniu do 2011 r. wzrosła o blisko 23%.

Specjalne badania Eurobarometru 472 na temat sportu i aktywności fizycznej w 28 państwach członkowskich Unii Europejskiej (UE) przyczyniły się do dostarczania danych o tendencji związanej z uczestnictwem w sporcie. Dwóch na pięciu Europejczyków (40%) uprawia sport przynajmniej raz w tygodniu, w tym 7% robi to regularnie (co najmniej pięć razy w tygodniu). Prawie połowa respondentów (46%) nigdy nie ćwiczy ani nie uprawia sportu. Mniej niż połowa respondentów (44%) wykonuje inną aktywność fizyczną (np. jazdę na rowerze, taniec lub prace ogrodnicze) przynajmniej raz w tygodniu, natomiast 35% w ogóle nie podejmuje tego rodzaju aktywności. Dane te pokazują, jak dużą i istotną częścią gospodarki jest sektor sportowy. Wewnątrz sektora pracują ludzie posiadający różne kwalifikacje i kompetencje. Trenerzy i instruktorzy należą do tych reprezentantów sektora, którzy mają olbrzymi wpływ na miliony dzieci i dorosłych w całej Europie. Badając kompetencje oraz kwalifikacje polskich trenerów, wypełnimy lukę w systemie wiedzy. Będziemy mogli lepiej zrozumieć istotę pracy osób, które piastują zawód instruktora lub trenera. Poznamy kompetencje, które zdaniem ekspertów – czyli trenerów kadr narodowych w sportach olimpijskich i paralimpijskich – są istotne dla prowadzenia praktyki zawodowej na tym poziomie wyszkolenia. W procesie treningu lub podczas wykonywania innej aktywności fizycznej wykorzystuje się zestawy wiedzy, umiejętności oraz kompetencji społecznych, które kształtują kompletnego trenera. Identyfikacja owych komponentów stanowi pierwszy krok do opracowania skutecznych strategii edukacyjnych rozwoju kompetencji trenerów.

Aktywności zawodowe trenera ukierunkowane są na innych lub też związane są z jego działaniem w odniesieniu do szeroko rozumianego doskonalenia poprzez udział w aktywności fizycznej. Umiejętności mają zasadnicze znaczenie dla rozwoju poszczególnych dyscyplin sportowych w coraz bardziej złożonym, wewnętrznie powiązanym i szybko zmieniającym się świecie sportu. Aby rozwijać się w świecie jutra, ludzie będą potrzebowali solidniejszego i bardziej wszechstronnego zestawu umiejętności, w tym wiedzy i umiejętności podstawowych, kognitywnych i marketingowych, społecznych, emocjonalnych, zawodowych, technicznych i specjalistycznych.

Polskie organizacje sportowe będą musiały również lepiej wykorzystywać umiejętności swoich pracowników. Mamy nadzieję, że nasze opracowanie przyczyni się do rozwoju kultury uczenia się przez całe życie w organizacjach sportowych i być może doprowadzi do zwiększenia wskaźników dotyczących zaangażowania w edukację dorosłych. Odpowiednio reagujący system kształcenia pozwoli rozwinąć zestawy umiejętności dostosowane do potrzeb rynku pracy i oczekiwań osób uprawiających różne dyscypliny sportowe na podstawie zdiagnozowanych kompetencji. Zasoby odpowiednich umiejętności odgrywają dziś szczególną rolę w rozwoju społecznym i gospodarczym. Należy zachęcić każdy kraj i związek sportowy do wypracowania mechanizmu służącego tworzeniu wiarygodnych reprezentacji trenerów, ustalenia wspólnego programu działania na rzecz trenerów, a także wykoncypowania skutecznych i włączających systemów, w których „głos trenera” będzie wyraźnie rozpoznawalny. Rekomendowane jest nieustanne badanie trenerów w zakresie działalności badawczo-rozwojowej w sektorze sportowym. Podejście to musi być połączone ze wspólnym programem badań i mapowania siły roboczej trenerów, a także potrzeb i wymagań w różnych dyscyplinach sportowych, krajach oraz w kontekście regionalnym i lokalnym (CoachLearn, 2013, s. 71–72).PRZYPISY

W przypadku podręcznika pod red. Tomlinsona (2007), zgodnie z indeksem pojęć w tej 470-stronicowej pracy prezentującej fundamentalne problemy i klasyczne artykuły dotyczące społecznego wymiaru sportu, trenerzy wspominani są na dwóch stronach (380 i 381) w kontekście ich dominującej pozycji w relacji z zawodnikami.

https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/kultura-turystyka-sport/sport/kultura-fizyczna-w-latach-2021-i-2022,1,7.html (dostęp: 29.11.2024).

https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/kultura-turystyka-sport/sport/kultura-fizyczna-w-polsce-w-2023-roku,13,7.html, s. 44–51 (dostęp: 29.11.2024).

Liczba szkoleniowców podanych w ofertach programów: BP, FRKF i sportów nieolimpijskich.

W ISCO (International Standard Classification of Occupations), czyli Międzynarodowym Standardzie Klasyfikacji Zawodów, zawody podzielono na 10 głównych grup, a zawody specyficzne dla sportu są wymienione w sekcji ISCO 3, dokładniej w podgrupie ISCO 342 Pracownicy sportu i fitness (3421 – Sportowcy i zawodnicy; 3422 – Trenerzy sportowi, instruktorzy i urzędnicy; 3423 – Instruktorzy fitness i rekreacji).

NACE (fr. Nomenclature statistique des activités économiques dans la Communauté européenne) – statystyczna klasyfikacja działalności gospodarczej we Wspólnocie Europejskiej; czterocyfrowa klasyfikacja zapewniająca ramy dla gromadzenia i prezentowania szerokiego zakresu wiarygodnych i porównywalnych danych statystycznych według działalności gospodarczej. Kody w ramach NACE 93.1 (Działalność sportowa) definiują organizacje, których głównym przedmiotem działalności jest sport (93.11 Prowadzenie obiektów sportowych; 93.12 Działalność klubów sportowych; 93.13 Obiekty fitness; 93.19 Pozostała działalność sportowa). http://ec.europa.eu/eurostat/documents/3859598/5902521/KS-RA-07-015-EN.PDF (dostęp: 9.01.2025).

Źródło: Eurostat (2011–2019).

European Commission (2018). Special Eurobarometer 472. Report. Sport and physical activity. European Union. https://sport.ec.europa.eu/sites/default/files/special-eurobarometer-472_en.pdf (dostęp: 2.01.2025).

Strategia umiejętności OECD (2019) stosuje szeroką definicję umiejętności, która obejmuje: 1) umiejętności podstawowe uwzględniające umiejętności rozumienia i tworzenia informacji; 2) umiejętności przekrojowe kognitywne i metakognitywne, np. umiejętność krytycznego myślenia, kompleksowe rozwiązywanie problemów, zdolność uczenia się i samokontroli; 3) umiejętności społeczne i emocjonalne, np. sumienność, odpowiedzialność, empatię, współpracę; 4) wiedzę i umiejętności zawodowe, techniczne i specjalistyczne potrzebne do sprostania wymaganiom konkretnych zawodów.