Opieka fizjoterapeutyczna w praktyce położnej. Ginekologia - ebook

AUTORZY

dr n. med. i n. o zdr.

Justyna Kot

Zakład Zdrowia Matki i Dziecka
Instytut Pielęgniarstwa i Położnictwa
Wydział Nauk o Zdrowiu
Uniwersytet Jagielloński – Collegium Medicum

dr n. o zdr.

Dorota Matuszyk

prof. uczelni
Pracownia Podstaw Opieki Położniczej
Instytut Pielęgniarstwa i Położnictwa
Wydział Nauk o Zdrowiu
Uniwersytet Jagielloński – Collegium Medicum

dr n. med.

Joanna Zyznawska

prof. uczelni
Zakład Fizjoterapii

Instytut Fizjoterapii

Wydział Nauk o Zdrowiu

Uniwersytet Jagielloński – Collegium Medicum

***

dr hab. n. med.

Paweł Basta

Klinika Ginekologii i Położnictwa
Szpital Uniwersytecki w Krakowie
Katedra Ginekologii i Położnictwa
Uniwersytet Jagielloński – Collegium Medicum

dr n. med.

Krzysztof Bereza

Zakład Zdrowia Matki i Dziecka
Instytut Pielęgniarstwa i Położnictwa
Wydział Nauk o Zdrowiu
Uniwersytet Jagielloński – Collegium Medicum

mgr

Magdalena Humaj-Grysztar

Pracownia Podstaw Opieki Położniczej
Instytut Pielęgniarstwa i Położnictwa
Wydział Nauk o Zdrowiu
Uniwersytet Jagielloński – Collegium Medicum

prof. dr. hab. n. med.

Marek Klimek

Zakład Zdrowia Matki i Dziecka
Instytut Pielęgniarstwa i Położnictwa
Wydział Nauk o Zdrowiu
Uniwersytet Jagielloński – Collegium Medicum

dr n. med.

Paweł Krawczyk

Katedra Anestezjologii i Intensywnej Terapii
Uniwersytet Jagielloński – Collegium Medicum

dr n. o zdr.

Ilona Kuźmicz

Zakład Pielęgniarstwa Internistycznego i Środowiskowego Instytut Pielęgniarstwa i Położnictwa
Wydział Nauk o Zdrowiu
Uniwersytet Jagielloński – Collegium Medicum
Towarzystwo Przyjaciół Chorych „Hospicjum św. Łazarza” w Krakowie

prof. dr hab. i n. o zdr.

Marta Makara-Studzińska

Zakład Psychologii Zdrowia
Instytut Pielęgniarstwa i Położnictwa
Wydział Nauk o Zdrowiu
Uniwersytet Jagielloński – Collegium Medicum

dr hab. n. med.

Agnieszka Mazur-Biały

prof. UJ
Zakład Biomechaniki i Kinezjologii
Wydział Nauk o Zdrowiu
Uniwersytet Jagielloński – Collegium Medicum

dr n. med. i n. o zdr.

Patrycja Ostrogórska-Gonszewska

Zakład Zdrowia Matki i Dziecka
Instytut Pielęgniarstwa i Położnictwa
Wydział Nauk o Zdrowiu
Uniwersytet Jagielloński – Collegium Medicum

dr n. o zdr.

Anna Pilch

Zakład Fizjoterapii
Instytut Fizjoterapii
Wydział Nauk o Zdrowiu
Uniwersytet Jagielloński – Collegium Medicum

prof. dr hab. n. med.

Kazimierz Pityński

Katedra Ginekologii i Położnictwa
Wydział Lekarski Uniwersytet Jagielloński – Collegium Medicum

dr n. med. i n. o zdr.

Klaudia Sieńko-Hans

Zakład Zdrowia Matki i Dziecka
Instytut Pielęgniarstwa i Położnictwa
Wydział Nauk o Zdrowiu
Uniwersytet Jagielloński – Collegium Medicum

dr hab. n. med. i n. o zdr.

Lucyna Ścisło

Zakład Pielęgniarstwa Chirurgicznego
Instytut Pielęgniarstwa i Położnictwa
Wydział Nauk o Zdrowiu Uniwersytet Jagielloński – Collegium Medicum

dr n. med.

Dominika Trojnarska

MHBA
Zakład Zdrowia Matki i Dziecka
Instytut Pielęgniarstwa i Położnictwa
Wydział Nauk o Zdrowiu
Uniwersytet Jagielloński – Collegium Medicum

dr n. hum.

Maciej Załuski

Zakład Psychologii Zdrowia
Wydział Nauk o Zdrowiu
Uniwersytet Jagielloński – Collegium MedicumWYKAZ WAŻNIEJSZYCH SKRÓTÓW

+--------------------------------------+--------------------------------------+
| ALND | (axillary lymph nodes dissection) ‒ |
| | wycięcie regionalnych węzłów |
| | chłonnych ‒ limfadenektomia |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| ASA | (American Society of |
| | Anesthesiologists) – Amerykańskie |
| | Towarzystwo Anestezjologów |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| BAC | biopsja aspiracyjna cienkoigłowa |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| BCT | (breast conserving therapy) ‒ |
| | leczenie oszczędzające pierś |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| BDI | (Beck Depression Inventory) – |
| | Inwentarz Depresji Becka |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| BFI | (Brief Fatigue Inventory) – Krótki |
| | Inwentarz Zmęczenia |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| CDT | (complex decongestive therapy) – |
| | kompleksowa terapia udrażniająca |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| CPPS | (chronic pelvic pain syndrome) – |
| | przewlekły zespół bólowy miednicy |
| | mniejszej |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| CRF | (cancer related fatigue) – zmęczenie |
| | związane z chorobą nowotworową |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| DBR | (delayed breast reconstruction) – |
| | odtworzenie piersi odroczone |
| | w czasie |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| DCIS | (ductal carcinoma in situ) ‒ rak |
| | przewodowy nienaciekający |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| DE | (deep endometriosis) – endometrioza |
| | głęboka |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| EAPC | (European Association for Palliative |
| | Care) – Europejskie Stowarzyszenie |
| | Opieki Paliatywnej |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| EMG | elektromiografia |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| ER | (estrogen receptor) – receptor |
| | estrogenowy |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| ERAS | (enhanced recovery after surgery) – |
| | kompleksowa formuła opieki |
| | okołooperacyjnej dla poprawy wyników |
| | leczenia |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| ESA | (European Society of Anesthesiology) |
| | – Europejskie Towarzystwo |
| | Anestezjologiczne |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| ESC | (European Society of Cardiology) – |
| | Europejskie Towarzystwo |
| | Kardiologiczne |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| ESPEN | (European Society for Clinical |
| | Nutrition and Metabolism) – |
| | Europejskie Towarzystwo Żywienia |
| | Klinicznego i Metabolizmu |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| EUA | (European Association of Urology) ‒ |
| | Europejskie Towarzystwo Urologiczne |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| FIGO | (Fédération internationale de |
| | gynécologie et d’obstétrique) – |
| | Międzynarodowa Federacja Ginekologów |
| | i Położników |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| FSH | (follicle-stimulating hormone) – |
| | hormon folikulotropowy |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| GnRH | (gonadotropin-releasing hormone) – |
| | gonadoliberyna |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| HADS-M | (Hospital Anxiety and Depression |
| | Scale – Modified Version) – |
| | Szpitalna Skala Lęku i Depresji – |
| | wersja zmodyfikowana |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| hCG | (human chorionic gonadotropin) – |
| | ludzka gonadotropina kosmówkowa |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| HER2 | (human epidermal growth factor |
| | receptor 2) – receptor drugiego |
| | ludzkiego naskórkowego czynnika |
| | wzrostu |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| HIT | (heparin-induced thrombocytopenia) |
| | – małopłytkowość poheparynowa |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| HPO | (hypothalamic–pituitary–ovarian |
| | axis) – oś |
| | podwzgórze–przysadka–jajnik |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| HPV | (human papillomavirus) – wirus |
| | brodawczaka ludzkiego |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| IASP | (International Association for the |
| | Study of Pain) – Międzynarodowe |
| | Stowarzyszenie Badań nad Bólem |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| IBR | (immediate breast reconstruction) – |
| | odtworzenie piersi jednoczasowo |
| | z jej usunięciem |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| ICD-10 | (International Clasification of |
| | Diseases, Tenth Revision) – |
| | Międzynarodowa Klasyfikacja Chorób – |
| | 10. edycja |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| IPPS | (International Pelvic Pain Society) |
| | – Międzynarodowe Towarzystwo Bólu |
| | Miednicy |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| ISSVD | (International Society for the |
| | Study of Vulvovaginal Disease) – |
| | Międzynarodowe Towarzystwo Badań nad |
| | Chorobami Sromu i Pochwy |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| ISSWSH | (International Society for the |
| | Study of Women’s Sexual Health) – |
| | Międzynarodowe Towarzystwo Badań nad |
| | Zdrowiem Seksualnym Kobiet |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| LARVH | (laparoscopically assisted radical |
| | vaginal hysterectomy) – radykalna |
| | histerektomia pochwowa wspomagana |
| | laparoskopowo |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| LASH | (laparoscopic supracervical |
| | hysterectomy) – laparoskopowa |
| | histerektomia nadszyjkowa |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| LATVH | (laparoscopically assisted total |
| | vaginal hysterectomy) – całkowita |
| | histerektomia pochwowa wspomagana |
| | laparoskopowo |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| LAVH | (laparoscopically assisted vaginal |
| | hysterectomy) – histerektomia |
| | pochwowa wspomagana laparoskopowo |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| LCIS | (lobular carcinoma in situ) ‒ rak |
| | zrazikowy nienaciekający |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| LH | (luteinizing hormone) – hormon |
| | luteinizujący |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| MMG | mammografia |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| MNM | mieszane nietrzymanie moczu |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| NLPZ | niesteroidowe leki przeciwzapalne |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| NNM | naglące nietrzymanie moczu |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| NSM | (nipple-sparing mastectomy) – |
| | mastektomia oszczędzająca brodawkę |
| | sutkową |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| NST | (no special type) – bez specjalnego |
| | typu |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| OMA | (ovarian endometrioma) – |
| | endometrioza jajników |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| ONS | (oral nutritional supplements) – |
| | preparaty żywieniowe przeznaczone |
| | do podawania drogą doustną |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| OUN | ośrodkowy układ nerwowy |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| PCOS | (polycystic ovary syndrome) – |
| | zespół policystycznych jajników |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| PMDD | (premenstrual dysphoric disorder) – |
| | przedmiesiączkowe zaburzenia |
| | dysforyczne |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| PMS | (premenstrual syndrome) – zespół |
| | napięcia przedmiesiączkowego |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| POI | (primary/premature ovarian |
| | insufficiency) – pierwotna |
| | niewydolność jajników, inaczej – |
| | przedwczesna niewydolność jajników |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| PONV | (postoperative nausea and vomiting) |
| | – pooperacyjne nudności i wymioty |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| POP | (pelvic organ prolapse) – |
| | zaburzenia statyki narządów miednicy |
| | mniejszej |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| POP-Q | (Pelvic Organ Prolapse |
| | Quantification System) – skala |
| | do pomiaru wypadania narządów |
| | miednicy mniejszej |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| PR | (progesterone receptor) – receptor |
| | progesteronowy |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| rASRM | (the revised American Society for |
| | Reproductive Medicine) – |
| | zmodyfikowana klasyfikacja |
| | Amerykańskiego Towarzystwa Medycyny |
| | Rozrodu |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| RCOG | (Royal College of Obstetricians and |
| | Gynaecologists) – Królewskie |
| | Kolegium Położników i Ginekologów |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| RFVTA | (radio-frequency volumetric thermal |
| | ablation) – termiczna ablacja za |
| | pomocą fal radiowych w asyście |
| | laparoskopowej |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| RH | (radical hysterectomy) – |
| | histerektomia radykalna |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| RM | rezonans magnetyczny |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| RM | rezonans magnetyczny |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| SERM | (selective estrogen receptor |
| | modulator) – selektywny modulator |
| | receptora estrogenu |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| SGA | (subjective global assessment) – |
| | subiektywna ocena globalna |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| SLNB | (sentinel lymph node biopsy) ‒ |
| | biopsja węzła wartowniczego |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| SPE | (superficial peritoneal |
| | endometriosis) – powierzchowna |
| | endometrioza otrzewnowa |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| SPRM | (selective progesterone receptor |
| | modulator) – selektywny modulator |
| | receptora progesteronu |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| SSLF | (sacrospinous ligament fixation) – |
| | podwieszenie szczytu pochwy |
| | (umocowanie macicy lub szyjki macicy |
| | do więzadła krzyżowo-kolcowego) |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| SSM | (skin-sparing mastectomy) – |
| | mastektomia z usunięciem kompleksu |
| | brodawka–otoczka – oszczędzająca |
| | skórę |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| TA | (transabdominal ultrasound) – |
| | badanie ultrasonograficzne |
| | przezbrzuszne |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| TAH | (total abdominal hysterectomy) – |
| | histerektomia całkowita |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| TASH | (supracervical hysterectomy) – |
| | histerektomia nadszyjkowa |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| TENS | (transcutaneous electrical nerve |
| | stimulation) – przezskórna |
| | stymulacja nerwowo-mięśniowa |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| TLH | (total laparoscopic hysterectomy) – |
| | laparoskopowa histerektomia |
| | całkowita |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| TRS | (transrectal ultrasound) – badanie |
| | ultrasonograficzne przezodbytnicze |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| TVS | (transvaginal ultrasound) – badanie |
| | ultrasonograficzne transwaginalne |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| UICC | (Union for International Cancer |
| | Control) ‒ Międzynarodowa Unia |
| | do Walki z Rakiem |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| USG | ultrasonografia |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| USG | ultrasonografia |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| VAB | (vacuum assisted biopsy) – biopsja |
| | wspomagana próżnią (mammotomiczna) |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| VH | (vaginal hysterectomy) – |
| | histerektomia waginalna |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| VIN | (vulvar intraepithelial neoplasia) |
| | – śródnabłonkowa neoplazja sromu |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| WHO | (World Health Organization) – |
| | Światowa Organizacja Zdrowia |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| WNM | wysiłkowe nietrzymanie moczu |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| ŻChZZ | żylna choroba zakrzepowo-zatorowa |
+--------------------------------------+--------------------------------------+WSTĘP

Mamy ogromny zaszczyt przekazać Państwu podręcznik Opieka fizjoterapeutyczna w praktyce położnej. Ginekologia. Powstał on dzięki współpracy zespołu doświadczonych pracowników Uniwersytetu Jagiellońskiego – Collegium Medicum z Wydziału Lekarskiego i Wydziału Nauk o Zdrowiu. Autorzy będący lekarzami różnych specjalizacji w dziedzinie ginekologii, ginekologii onkologicznej, radiologii, anestezjologii oraz psycholodzy, fizjoterapeuci, położne i pielęgniarki dołożyli wszelkich starań, aby powstała publikacja zaspokoiła oczekiwania rynku wydawniczego.

Dokonujący się postęp w medycynie, dostępność nowoczesnych technologii w diagnozowaniu, leczeniu i usprawnianiu powoduje konieczność ciągłego podnoszenia kompetencji pracowników ochrony zdrowia w celu zapewnienia naszym pacjentom optymalnej opieki.

Książka obejmuje dwie główne części, pierwsza z nich omawia zagadnienia fizjoterapii zachowawczej stosowanej w schorzeniach ginekologicznych, które nie wymagają leczenia operacyjnego. Zawarto tam wraz z opisami chorób i dolegliwości ginekologicznych prawidłowe ćwiczenia usprawniające dopasowane do istniejących schorzeń. Treści obejmą także szeroko rozumianą promocję zdrowej aktywności ruchowej, budującej poprawną wydolność pacjentek.

W części drugiej omówiono zagadnienia z fizjoterapii zabiegowej. Leczenie chirurgiczne w schorzeniach ginekologicznych stanowi kluczowy element w procesie terapeutycznym, a połączone z zabiegami fizjoterapeutycznymi stanowi podstawę sukcesu w procesie powrotu do zdrowia. Dokonano tu opisu różnych rodzajów operacji ginekologicznych wraz ze standardami postępowania fizjoterapeutycznego w procesie przygotowania do zabiegu operacyjnego i postępowania po zabiegu. Szeroko omówiono rolę prehabilitacji jako kompleksowego, multimodalnego i interdyscyplinarnego podejścia w odniesieniu do głównych aspektów życia codziennego.

Obecnie w dobie narastającej pandemii chorób nowotworowych nowym wyzwaniem dla położnych oraz pozostałych kadr medycznych jest sprawowanie opieki medycznej i fizjoterapeutycznej nad osobami po przebytych schorzeniach nowotworowych i objętych opieką paliatywną. W książce omówiono postępowanie rehabilitacyjne oferowane osobom terminalnie chorym mające na celu poprawę ich jakości życia.

Podręcznik zawiera wiele schematów, tabel, rycin wraz z fotografiami ułatwiającymi przyswojenie wiedzy i umiejętności.

Autorzy dołożyli wszelkich starań, aby zawartość merytoryczna książki była zgodna z wiedzą wynikającą z aktualnych publikacji naukowych mających uzasadnienie w praktyce klinicznej. Podręcznik powstał na podstawie obowiązujących standardów programu nauczania dla studentów kierunku położnictwo zarówno na studiach pierwszego, jak i drugiego stopnia. Oprócz studentów położnictwa oraz aktywnych zawodowo położnych z podręcznika będą mogli czerpać wiedzę i umiejętności studenci z kierunków: lekarskiego, pielęgniarstwa, fizjoterapii, a także czynni zawodowo fizjoterapeuci oraz lekarze rodzinni.

Mamy nadzieję, że przygotowana przez nas publikacja będzie pomocna w poszerzeniu kompetencji oraz w budowaniu i zrozumieniu wagi współpracy pomiędzy profesjonalistami medycznymi sprawującymi holistyczną opiekę nad usprawnianiem kobiet ze współistniejącymi chorobami ginekologicznymi.

Wszystkim Czytelnikom życzymy dobrej lektury.

Autorzy1
FIZJOTERAPIA ZACHOWAWCZA

1.1. Bolesne miesiączkowanie

1.1.1. Fizjologia cyklu menstruacyjnego

Dominika Trojnarska, Dorota Matuszyk

Funkcjonująca oś podwzgórze–przysadka–jajnik (hypothalamic–pituitary–ovarian axis, HPO axis) wraz z prawidłową anatomią macicy i pochwy jest warunkiem niezbędnym do wystąpienia miesiączki. Jajniki muszą zawierać prawidłowe pęcherzyki, które reagują na stymulację przez gonadotropiny: hormon folikulotropowy (follicle-stimulating hormone, FSH) i hormon luteinizujący (luteinizing hormone, LH), uwalniane z przedniego płata przysadki mózgowej. Z kolei wydzielanie gonadotropin zależy od działania gonadoliberyny (gonadotropin-releasing hormone, GnRH), wydzielanej przez podwzgórze. Pulsacyjne wydzielanie GnRH jest regulowane przez wyższe ośrodki stymulowane przez bodźce środowiskowe oraz modulowane przez sprzężenie zwrotne steroidów płciowych z jajników. Macica musi zawierać prawidłowe endometrium, reagujące na działanie steroidowych hormonów płciowych jajników (estrogenu i progesteronu) przez cały cykl jajnikowy, obejmujący rozwój pęcherzyków, owulację i obecność ciałka żółtego, a połączenie pomiędzy przedsionkiem pochwy, kanałem pochwy, kanałem szyjki macicy i jamą macicy musi być anatomicznie nienaruszone, aby umożliwić wypływ krwi menstruacyjnej.

Podstawowe elementy, które są konieczne do prawidłowego funkcjonowania cyklu menstruacyjnego, obejmują zatem:

• prawidłową anatomię narządów zapewniających drogę odpływu krwi menstruacyjnej (macica, szyjka macicy, pochwa);

• jajnik;

• przysadkę mózgową;

• podwzgórze.

W pierwszej części tego rozdziału zostały omówione definicja i fizjologia prawidłowego cyklu menstruacyjnego. Część druga obejmuje najczęstsze zaburzenia z nim związane.

Definicja

Cztery parametry używane do zdefiniowania prawidłowego krwawienia z macicy to jego częstotliwość, regularność, czas trwania i objętość. Ocena jest zwykle oparta na wzorcu krwawienia w ciągu ostatnich 6 miesięcy i dotyczy kobiet, które nie przyjmują leków hormonalnych, np. środków antykoncepcyjnych na bazie progestagenów z estrogenem lub bez, agonistów lub antagonistów GnRH, inhibitorów aromatazy, selektywnych modulatorów receptora estrogenu (selective estrogen receptor modulator, SERM) lub progesteronu (selective progesterone receptor modulator, SPRM), które mogą bezpośrednio wpływać na produkcję steroidów płciowych lub funkcję endometrium.

Częstotliwość

Normalna częstotliwość to występowanie krwawienia miesiączkowego co 24–38 dni.

Regularność

Przy ocenie regularności długość cyklu definiuje się jako liczbę dni od 1. dnia jednej miesiączki do 1. dnia następnej miesiączki. Zmienność długości cyklu (tj. różnica między najkrótszym a najdłuższym cyklem) zależy od wieku i może wynosić około 7 dni.

Czas trwania

Normalna liczba dni krwawienia w pojedynczej miesiączce wynosi ≤ 8. Nie ma zgodności co do dolnej granicy normy czasu trwania miesiączki.

Objętość

Normalna objętość jest subiektywna i definiowana jako objętość utraty krwi menstruacyjnej, która nie zakłóca fizycznej, społecznej, emocjonalnej i/lub materialnej jakości życia pacjentki. W przypadku badań, które obejmują analizę ilościową objętości utraconej krwi menstruacyjnej (w tym skrzepów), definicja normy wynosi ≤ 80 ml utraty krwi menstruacyjnej na cykl.

Fazy

Cykl menstruacyjny składa się z dwóch głównych faz: folikularnej i lutealnej. Pomiędzy nimi ma miejsce owulacja.

Faza folikularna

Faza folikularna, zwana też pęcherzykową, rozpoczyna się wraz z początkiem miesiączki i kończy się na dzień przed owulacją. Pierwszy dzień miesiączki jest zawsze pierwszym dniem cyklu. Podczas fazy pęcherzykowej w jajniku zaczyna rosnąć duży, wypełniony płynem pęcherzyk, który zawiera komórkę jajową (oocyt). Rosnący pęcherzyk wytwarza coraz większe ilości estradiolu. Przed owulacją komórki jajowej wypełniony płynem pęcherzyk ma średnicę około 25 mm.

Fazę folikularną dzielimy na: wczesną, środkową i późną.

Faza folikularna wczesna

We wczesnej fazie folikularnej jajnik jest najmniej aktywny hormonalnie, co skutkuje niskim stężeniem estradiolu i progesteronu w surowicy. Uwolnienie z ujemnego sprzężenia zwrotnego estradiolu, progesteronu i lutealnej/wczesnej fazy pęcherzykowej powoduje wzrost częstotliwości impulsów GnRH, a następnie wzrost stężenia FSH w surowicy. Ten niewielki wzrost wydzielania FSH wydaje się konieczny do rekrutacji puli rozwijających się pęcherzyków, z których jeden stanie się pęcherzykiem dominującym i ostatecznie owulacyjnym podczas tego cyklu.

Stężenie w surowicy inhibiny B, wydzielanej przez rekrutowaną pulę pęcherzyków, jest maksymalne i może odgrywać rolę w ograniczaniu poziomu FSH w tym okresie cyklu. W tym samym czasie następuje również szybki wzrost częstotliwości pulsów LH – z jednego impulsu co 4 godziny w późnej fazie lutealnej do jednego impulsu co 90 minut we wczesnej fazie pęcherzykowej.

Wykonanie badania ultrasonograficznego (USG) we wczesnej fazie folikularnej potwierdza, że jajnik jest w tym czasie w stanie spoczynku, a w jego strukturze widoczne są małe pęcherzyki antralne o średnicy 3–8 mm oraz niekiedy resorbujące się ciałko żółte z poprzedniego cyklu. Endometrium podczas miesiączki jest stosunkowo niewyraźnie widoczne, a po zakończeniu krwawienia staje się cienką linią.

Faza folikularna środkowa

Umiarkowany wzrost wydzielania FSH we wczesnej fazie folikularnej stymuluje wzrost puli pęcherzyków zrekrutowanych w tym cyklu. Komórki ziarniste pęcherzyków ulegają rozrostowi i dzielą się, wytwarzając wysokie stężenia estradiolu i inhibiny A w surowicy.

Wzrost produkcji estradiolu działa hamująco na podwzgórze i przysadkę mózgową, powodując obniżenie stężenia FSH i LH w surowicy, a także amplitudy impulsu LH (sprzężenie zwrotne ujemne).

W ciągu około 7 dni od wystąpienia miesiączki w badaniu USG widocznych jest kilka pęcherzyków antralnych o wielkości 9–10 mm. Rosnące stężenie estradiolu w surowicy powoduje proliferację endometrium, które poprzez wzrost liczby gruczołów staje się grubsze i jest widoczne jako trójlinijna struktura.

Faza folikularna późna

Dominujący pęcherzyk zaczyna rosnąć szybciej niż pozostałe, co powoduje dalszy wzrost stężenia estradiolu i inhibiny A w surowicy. Na zasadzie sprzężenia zwrotnego ujemnego stężenia FSH i LH się zmniejszają.

W późnej fazie pęcherzykowej pęcherzyk dominujący wzrasta, podczas gdy reszta pęcherzyków z puli stopniowo przestaje się rozwijać i ostatecznie ulega zanikowi. Pęcherzyk dominujący zwiększa się o 2 mm/dobę, aż do osiągnięcia średnicy 20–26 mm.

Rosnące stężenie estradiolu w surowicy powoduje stopniowe pogrubienie endometrium macicy oraz zwiększenie ilości i rozciągliwości śluzu szyjkowego, co ma ułatwić penetrację plemników.

Owulacja

W połowie cyklu wzrost LH wyzwala owulację. Z pęcherzyka jajnikowego wydostaje się dojrzała komórka jajowa. Po uwolnieniu dojrzałego oocytu pozostałe komórki pęcherzyka przekształcają się w ciałko żółte.

Stężenie estradiolu w surowicy nadal rośnie, aż osiągnie wartość szczytową na około 1 dzień przed owulacją. Nagły wzrost poziomu estradiolu w połowie cyklu skutkuje przejściem ze sprzężenia zwrotnego ujemnego do natychmiastowego sprzężenia zwrotnego dodatniego, powodującego 10-krotny wzrost stężenia LH i w mniejszym stopniu wzrost stężenia FSH w surowicy krwi. Mechanizm przejścia od ujemnego do dodatniego sprzężenia zwrotnego uwalniania LH jest jeszcze słabo poznany, a wiąże się ze wzrostem liczby receptorów GnRH w przysadce mózgowej.

Wyrzut LH inicjuje istotne zmiany w jajniku. Oocyt w dominującym pęcherzyku kończy swój pierwszy podział mejotyczny, etap wymagany do jego zapłodnienia. Ponadto zwiększa się lokalne wydzielanie aktywatora plazminogenu i innych cytokin wymaganych w procesie owulacji. Komórka jajowa jest uwalniana z pęcherzyka na powierzchni jajnika w okolicy strzępek jajowodu około 36–44 godzin po wyrzucie LH. Następnie przemieszcza się w dół jajowodu do jamy macicy. Pomiary LH w surowicy lub moczu są wykorzystane do przewidywania czasu owulacji.

Jeszcze przed uwolnieniem komórki jajowej otaczające ją komórki ziarniste zaczynają produkować progesteron (luteinizacja). Progesteron działa szybko, spowalniając impulsy LH, które stają się rzadsze pod koniec wyrzutu LH. Stopniowo rosnące stężenie progesteronu w surowicy ma znaczący wpływ na endometrium, a zmianę tę można wykryć w badaniu USG stosunkowo szybko po owulacji; obraz potrójnego paska zostaje utracony, a endometrium staje się bardziej jednolicie jasne.

Faza lutealna

Faza lutealna rozpoczyna się po owulacji i kończy wraz z nadejściem kolejnej miesiączki. Podczas fazy lutealnej ciałko żółte produkuje znaczne ilości progesteronu, który osiąga szczyt stężenia w środkowej fazie lutealnej, co odpowiada czasowi implantacji zarodka, jeśli komórka jajowa została zapłodniona.

Jeśli zarodek zagnieździ się w endometrium, wydziela ludzką gonadotropinę kosmówkową (human chorionic gonadotropin, hCG), która stymuluje i utrzymuje produkcję ciałka żółtego i progesteronu.

W przypadku braku implantacji następuje stopniowy spadek produkcji progesteronu i estradiolu przez ciałko żółte, a także spadek inhibiny A. Skutkuje to wzrostem wydzielania GnRH w podwzgórzu i wzrostem FSH, co pozwala na rekrutację kolejnej puli pęcherzyków (ostatnie dni fazy lutealnej i wczesne dni fazy pęcherzykowej).

Jeśli żaden zarodek nie zagnieździ się w endometrium, spadek uwalniania estradiolu i progesteronu z ciałka żółtego powoduje kolejno utratę dopływu krwi do endometrium, złuszczanie endometrium i początek miesiączki około 14 dni po wyrzucie LH.

Miesiączka jest stosunkowo niedokładnym markerem zdarzeń hormonalnych w cyklu miesiączkowym, ponieważ istnieje znaczna zmienność międzyosobnicza w związku między początkiem złuszczania endometrium a spadkiem stężenia hormonów w surowicy podczas fazy lutealnej.

1.1.2. Zaburzenia cyklu menstruacyjnego

Dominika Trojnarska, Dorota Matuszyk

Brak miesiączki i zaburzenia osi podwzgórze–przysadka–jajnik

Brak miesiączki może być stanem przejściowym, przerywanym lub trwałym. Często jest klasyfikowany jako pierwotny (brak miesiączki w wieku ≥ 15 lat) lub wtórny (brak miesiączki przez > 3 miesiące u dziewcząt lub kobiet, które wcześniej miały regularne cykle miesiączkowe, lub 6 miesięcy u dziewcząt lub kobiet, które miały nieregularne miesiączki).

Analogicznie do elementów, które są konieczne do prawidłowego funkcjonowania cyklu menstruacyjnego, przyczyny braku miesiączki można podzielić w podobny sposób:

• zaburzenia anatomii narządów zapewniających drogę odpływu krwi menstruacyjnej;

• zaburzenia jajnika;

• zaburzenia przedniego płata przysadki mózgowej;

• zaburzenia podwzgórza (lub ośrodkowego układu nerwowego).

Pierwotny brak miesiączki

Pierwotny brak miesiączki definiuje się jako brak miesiączki w wieku 15 lat przy prawidłowym wzroście i drugorzędowych cechach płciowych. Jednak już w wieku 13 lat, jeśli nie wystąpiła miesiączka i występuje całkowity brak drugorzędowych cech płciowych, takich jak rozwój piersi, należy również rozpocząć ocenę pod kątem pierwotnego braku miesiączki. Ponadto niektóre dziewczęta przed ukończeniem 15. roku życia z drugorzędowymi cechami płciowymi, brakiem miesiączki oraz cyklicznym bólem miednicy powinny zostać zbadane pod kątem wady anatomicznej narządu rodnego.

Pierwotny brak miesiączki jest często wynikiem nieprawidłowości genetycznych lub anatomicznych. Jednocześnie wszystkie przyczyny wtórnego braku miesiączki mogą również prowadzić do pierwotnego braku miesiączki.

Najczęstszymi przyczynami pierwotnego braku miesiączki są:

• dysgenezja gonad, w tym zespół Turnera – 43%;

• agenezja Müllera (brak pochwy, czasami z brakiem macicy – zespół Mayera-Rokitansky’ego-Küstera-Hausera) – 15%;

• fizjologiczne opóźnienie dojrzewania płciowego (konstytucjonalne opóźnienie dojrzewania płciowego, przewlekła choroba ogólnoustrojowa, ostra choroba) – 14%;

• zespół policystycznych jajników (polycystic ovary syndrome, PCOS) – 7%;

• poprzeczna przegroda pochwy – 3%;

• utrata masy ciała/jadłowstręt psychiczny – 2%;

• niedoczynność przysadki – 2%.

Najrzadziej występujące etiologie obejmują niedrożną błonę dziewiczą, zespół całkowitej niewrażliwości na androgeny, hiperprolaktynemię/prolaktynomę, inne guzy przysadki, wrodzony przerost nadnerczy (WPN), niedoczynność tarczycy, wady ośrodkowego układu nerwowego (OUN), czaszkogardlaka i chorobę Cushinga.

Wtórny brak miesiączki

Brak miesiączki trwający ≥ 3 miesiące oraz < 9 cykli miesiączkowych w roku lub długość cyklu > 35 dni (oligomenorrhea) wymagają dalszej diagnostyki. Przyczyny są takie same jak w przypadku wtórnego braku miesiączki.

Najczęstsze przyczyny wtórnego braku miesiączki obejmują:

• podwzgórze – 35%;

• przysadkę mózgową – 17% (hiperprolaktynemia, zespół pustego siodła, zespół Sheehana, zespół Cushinga);

• jajnik – 40% (PCOS, pierwotna niewydolność jajników, przedwczesna niewydolność jajników);

• macicę – 7% (zespół Ashermana);

• inne – 1% (WPN, guzy jajników i nadnerczy, niedoczynność tarczycy).

W dalszej części rozdziału omówiono najważniejsze z nich.

Dysfunkcja podwzgórza

Izolowany niedobór GnRH najczęściej objawia się jako pierwotny brak miesiączki, ale – choć niezwykle rzadko – może być przyczyną wtórnego braku miesiączki. Łagodne i złośliwe guzy podwzgórza, takie jak czaszkogardlaki, radioterapia oraz choroby prowadzące do nacieku nowotworowego podwzgórza, podobnie jak choroby ogólnoustrojowe związane z zaburzeniami cyklu miesiączkowego, jeśli są wystarczająco ciężkie, aby spowodować zmniejszenie wydzielania GnRH w podwzgórzu i/lub są związane z niedoborami żywieniowymi, mogą prowadzić do wtórnego braku miesiączki.

Choroby przysadki mózgowej

Wśród zaburzeń przysadki mózgowej, które powodują wtórny brak miesiączki, najczęstsze są gruczolaki przysadki wydzielające prolaktynę. Odpowiadają one za 13% przypadków wtórnego braku miesiączki i 90% przypadków spowodowanych chorobą przysadki.

Choroby tarczycy

Zaburzenia cyklu miesiączkowego są powszechne u kobiet z chorobami tarczycy, zarówno w przypadku nadczynności, jak i niedoczynności. Chociaż obfite krwawienie jest typowym wzorcem krwawienia obserwowanym przy niedoczynności tarczycy, może również wystąpić wtórny brak miesiączki. Ważne jest, aby rozpoznać niedoczynność tarczycy jako potencjalną przyczynę odwracalnego powiększenia przysadki mózgowej i nie mylić tej jednostki z gruczolakiem wydzielającym prolaktynę.

Zespół policystycznych jajników

Zespół policystycznych jajników (PCOS), najczęstsze zaburzenie reprodukcyjne u kobiet, odpowiada za około 20% przypadków braku miesiączki i około 50% przypadków oligomenorrhea. Warto zauważyć, że PCOS nie jest zwykłym zaburzeniem jajników, a jego patogeneza jest złożona.

Główne cechy PCOS obejmują nadmiar androgenów, zaburzenia owulacji i/lub policystyczne jajniki. Ponadto wiele kobiet z PCOS ma nadwagę lub otyłość oraz insulinooporność. U kobiet z PCOS może występować brak miesiączki, ale częściej mają one nieregularne, rzadkie miesiączki.