Opieka nad osobami starszymi. Wspierający i wspierani - ebook

Spis treści

Wstęp

Część I. Opieka nad osobami starszymi

1. Czynniki wpływające na konieczność korzystania z pomocy przez osoby starsze

1.1. Starość, stan zdrowia, niepełnosprawność

1.2. Niesamodzielność i stopnie niesamo-dzielności

1.3. Status rodzinny osób starszych

1.4. Sytuacja materialno-bytowa

1.5. Nieformalne sieci wsparcie

2. System opieki nad osobami starszymi

2.1. Logika systemu opieki nad osobami starszymi

2.2. Formy pomocy osobom starszym

2.2.1. Pomoc świadczona w miejscu zamie-szkania osoby starszej

2.2.2. Pomoc semiinstytucjonalna

2.2.3. Pomoc instytucjonalna

2.2.4. Pomoc świadczona w ramach niefor-malnych rodzinnych i nierodzinnych sieci wsparcia

2.3. Opieka nad osobami starszymi z perspektywy osób starszych i opiekunów w świetle istnieją-cych badań

3. Zapotrzebowanie na opiekę wśród najstarszych seniorów

Część II. Badanie potrzeb opiekuńczych osób starszych oraz krewnych udzielających pomocy

1. Opieka nad osobami starszymi z perspektywy dwóch pokoleń wspierających i wspieranych

1.1. Cel i metodologia badania

1.2. Sytuacja społeczno-demograficzna badanych

1.3. Potrzeby opiekuńcze osób badanych i otrzymy- wane wsparcie

1.3.1. Wsparcie udzielane przez krewnych i powinowatych

1.3.2. Wsparcie udzielane przez osoby bliskie niespokrewnione

1.3.3. Wsparcie instytucji formalnych

1.4. Hierarchia podmiotów udzielających wsparcia

1.5. Godzenie życia zawodowego i rodzinnego – perspektywa opiekunów osób starszych

1.6. Podsumowanie wyników badania

2. Implikacje dla systemu opieki nad niesamo-dzielnymi osobami starszymi

BibliografiaWstęp

Wydłużanie się średniego trwania życia, które należy uznać za jedno z największych osiągnięć XX-wiecznej medycyny, połączone z dynamicznym spadkiem liczby urodzeń w większości krajów rozwiniętych, spowodowało znaczące zmiany w globalnej demografii. Już obecnie mają one duży wpływ na politykę. Zgodnie z prognozą GUS w 2035 roku osoby w wieku 65 lat i więcej będą stanowiły 23% populacji Polski, podczas gdy obecnie jest to około 13%. Dynamicznie zachodzące zmiany w strukturze populacji sprawiają, że zarówno decydenci, jak i prawo nie nadążają za zmieniającą się rzeczywistością społeczną. Chociaż prognozy demograficzne wyraźnie wskazują, jak będzie wyglądała struktura ludności według wieku Polaków za dziesięć, dwadzieścia, trzydzieści lat, to jednak dostosowywanie różnych sfer, w tym szczególnie usług społecznych w zakresie opieki nad osobami starszymi, jest niewystarczające. A to właśnie kwestie opieki nad najstarszymi, niesamodzielnymi członkami społeczeństwa oraz sprawy finansowania tej opieki będą jednymi z najistotniejszych wyzwań najbliższych dziesięcioleci. Dlatego też publikacja ta koncentruje się na wyzwaniu, jakim jest zapewnienie godnego życia niesamodzielnym osobom starszym i ich rodzinom.

Niniejsza publikacja jest efektem realizacji grantu finansowanego ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji numer DEC-2013/09/D/HS5/04459 na realizację badania „Opieka nad seniorami z perspektywy dwóch pokoleń – udzielających wsparcia i wspieranych. Implikacje dla systemu opieki nad niesamodzielnymi seniorami”. Celem projektu była identyfikacja potrzeb w zakresie opieki nad najstarszymi seniorami (osoby w wieku 75 lat i więcej), zdiagnozowanie, jak – w warunkach zatomizowania rodziny – wygląda w Polsce obecnie opieka nad osobami starszymi z perspektywy dwóch pokoleń – wspieranego (seniorzy) i wspierającego ich członka rodziny oraz określenie implikacji wynikających ze starzenia się populacji i wertykalizacji sieci rodzinnej dla systemu opieki nad osobami starszymi.

Cel ten został osiągnięty przez realizację następujących celów szczegółowych:

1) Diagnoza sytuacji najstarszych seniorów w zakresie potrzeb opiekuńczych. Stopień zaspokojenia potrzeb opiekuńczych w rodzinie, stopień obciążenia rodzin opieką nad seniorami (godzenie ról zawodowych i opiekuńczych przez osoby świadczące wsparcie);

2) Wskazanie możliwości usprawnienia i poprawienia efektywności wsparcia najstarszych seniorów poprzez analizę potencjalnych możliwości zaspokojenia potrzeb opiekuńczych przez rodzinę, samorząd terytorialny oraz system ochrony zdrowia;

3) Analiza, między innymi na podstawie prognozy ludności Polski sporządzonej przez Główny Urząd Statystyczny, przyszłego wzrostu zapotrzebowania na pomoc świadczoną nie tylko przez rodzinę i bliskich, lecz także na usługi opiekuńcze i pomoc instytucjonalną (szczególnie gdy senior nie posiada rodziny lub rodzina nie może zapewnić dostatecznej opieki). Wskazanie wyzwań wynikających ze zmian demograficznych (głównie zmian w strukturze ludności według wieku) w zakresie opieki nad najstarszymi seniorami. Badanie, jak będzie się zwiększać w najbliższych dekadach obciążenie obowiązkami opiekuńczymi osób wspierających najstarszych seniorów;

4) Sformułowanie na podstawie badań przeprowadzonych w ramach projektu implikacji dla systemu opieki nad najstarszymi seniorami wynikających ze zmian w strukturze rodziny i zmian demograficznych zachodzących w populacji mieszkańców Polski.

Pierwszy cel odnosi się do teraźniejszości, zastanej sytuacji w zakresie opieki nad najstarszymi seniorami w Polsce i dogłębnej diagnozy osób udzielających wsparcia i osób wspieranych. Cel drugi dotyczy potencjalnych możliwości w zakresie opieki i jej usprawnienia, które są możliwe do realizacji w obecnych warunkach społeczno-ekonomicznych, przy optymalnym wykorzystaniu zasobów pozostających w dyspozycji samorządu terytorialnego, systemu ochrony zdrowia, systemu pomocy społecznej. Trzeci cel dotyczy przyszłości, a proces podwójnego starzenia się populacji (czyli dynamiczny przyrost grupy osób najstarszych, którzy najczęściej wymagają pomocy) jest traktowany w kategorii wyzwania, na które można się przygotować, a nie jako problem, który trzeba będzie rozwiązać, gdy się pojawi. Czwarty cel to wskazanie konsekwencji zmian demograficznych dla systemu opieki nad najstarszymi seniorami oraz przełożenie zdobytej wiedzy w zakresie potrzeb – z jednej strony a z drugiej strony sposobów wsparcia świadczonego przez rodzinnych opiekunów – na konkretne skutki dla systemu.

Realizacja celu głównego i zadań szczegółowych posłużyła do sporządzania diagnozy sytuacji seniorów w zakresie potrzeb opiekuńczych, identyfikacji obszarów, w których występuje deficyt wsparcia ze strony krewnych oraz bliskich (określenia stopnia zaspokojenie potrzeb opiekuńczych przez rodzinę) i niezbędnej pomocy państwa. Z drugiej strony badanie pozwoliło także na ocenę, jak bardzo rodzinni opiekunowie najstarszych seniorów są obciążeni obowiązkami opiekuńczymi, w jakim zakresie i jakie konsekwencje dla ich życia rodzinnego i zawodowego wynikają z konieczności świadczenia wsparcia potrzebującym krewnym. Podczas badania uzyskane zostały także informacje o nierodzinnych, nieformalnych sieciach wsparcia (znajomi, przyjaciele, sąsiedzi) oraz opiekunach świadczących usługi opiekuńcze zarówno legalnie, jak i w ramach pracy nierejestrowanej (szara strefa usług opiekuńczych) oraz preferencje osób starszych dotyczące opiekunów.

Publikacja została podzielona na dwie części. W pierwszej dokonany został przegląd literatury przedmiotu, zwłaszcza opublikowanych studiów empirycznych. Dokonując przeglądu prac empirycznych i teoretycznych, podkreślono te rozważania i wnioski, które mogą spotkać się z zainteresowaniem decydentów i organizatorów polityki społecznej na szczeblu zarówno rządowym, jak i lokalnym.

W części empirycznej – będącej drugą częścią publikacji – dokonana została analiza skali i rodzaju potrzeb opiekuńczych seniorów oraz skali i rodzaju opieki, którą obciążone są osoby udzielające wsparcia. Punkt wyjścia analizy stanowiło badanie gospodarstw domowych z osobami po 75. roku życia. W pierwszej fazie badania przeprowadzone zostały indywidualne wywiady z 15 parami – senior i najbliższy krewny udzielający wsparcia, wskazany przez seniora (30 wywiadów). W drugiej części badania przeprowadzone zostały wywiady kwestionariuszowe wśród 200 gospodarstw domowych z seniorem powyżej 75 lat i 200 wywiadów ze wskazanymi przez seniorów ich rodzinnymi opiekunami. Zarówno pogłębione wywiady indywidualne, jak i wywiady kwestionariuszowe zostały przeprowadzone w Łodzi i Warszawie ze względu na charakterystykę demograficzną tych dwóch miast. Łódź i Warszawa to miasta charakteryzujące się najbardziej zaawansowanym procesem starzenia się populacji.

Przeprowadzone badanie diad wspierany–wspierający krewny to pierwsza tego typu analiza w Polsce. W literaturze gerontologicznej oraz dotyczącej polityki społecznej wobec starości i ludzi starych od dawna prowadzone były badania dotyczące sytuacji osób starszych. Najnowsze najbardziej kompleksowe badanie ponad 5 tys. osób starszych PolSenior dostarcza dogłębnej wiedzy w zakresie kwestii związanych ze zdrowiem i potrzebami osób starszych. Prowadzone były także – chociaż w ograniczonym stopniu i nie na tak szerokiej próbie jak badania nad seniorami – badania nad osobami sprawującymi opiekę nad seniorami. Jednak nigdy nie były w Polsce przeprowadzane badania nad diadami wpierający–wspierany. Analiza przeprowadzona w ramach grantu pozwoliła na stwierdzenie, jakie jest obciążenie wspierających opieką nad seniorami (zarówno wymiar czasowy, jak i rodzaj usług opiekuńczych), a także określenie obszarów deficytowych w zakresie potrzeb opiekuńczych seniorów, a tym samym obszarów, które powinny być przedmiotem szczególnego zainteresowania samorządów lokalnych (ponieważ zgodnie z zasadą subsydiarności w sytuacji, gdy rodzina nie zaspokaja potrzeb opiekuńczych, obowiązek ten przejmuje gmina na terenie, której mieszka senior). Wnioski z badania, które mogą być użyteczne w usprawnieniu istniejącego systemu opieki nad seniorami i pomocne w budowie polityki społecznej wobec starzenia się i starości, zostały przedstawione w ostatnim rozdziale publikacji.1. Czynniki wpływające na konieczność korzystania z pomocy przez osoby starsze

Na konieczność korzystania z pomocy innych osób w wykonywaniu czynności dnia codziennego przez osoby starsze wpływa wiele czynników. W poniższych rozważaniach bardziej szczegółowo przedstawione zostały główne czynniki wpływające na samodzielność osób starszych, tj. stan zdrowia osób starszych, status rodzinny, sytuacja materialno-bytowa oraz nierodzinne sieci wsparcia. Jako główną determinantę niesamodzielności/samodzielności należy wskazać stan zdrowia osób starszych i od tej kwestii rozpoczniemy rozpatrywanie wspomnianych czynników.

1.1. Starość, stan zdrowia, niepełnosprawność

Starość jest normalnym stadium cyklu rozwoju osobniczego, czyli ontogenezy, po osiągnięciu którego w organizmie zachodzą zmiany w wyglądzie zewnętrznym oraz mniej widoczne zmiany biologiczne1 związane z postępującym i nieodwracalnym zmniejszaniem się zdolności organizmu do utrzymania homeostazy w odpowiedzi na czynniki środowiskowe2. Należy odróżnić starzenie fizjologiczne od starzenia patologicznego wywołanego chorobami. Jednak procesy starzenia się, chociaż nie są objawami choroby, to należy często ułatwiają wystąpienie starości3. Obniżona zdolność do utrzymania homeostazy oraz siła działania czynnika chorobotwórczego są przyczynami stanów chorobowych w starszym wieku. Wobec tego, jeśli warunki środowiskowe są korzystne, to nawet przy znacznym zaawansowaniu procesów starzenia może nie dochodzić do choroby i można zachować zdrowie. Prowadząc odpowiednie badania ludzi długowiecznych, wyselekcjonowano grupę w podeszłym wieku żyjących w dobrym zdrowiu. Dowodzi to ostatecznie, że starość nie jest chorobą4. To również wskazuje, że ludzie starzy nie muszą chorować, a jeśli choroba wystąpi, może być uleczalna w podobnym zakresie jak w innych grupach wieku.

Utrzymanie dobrego zdrowia w wieku podeszłym zależy od uwarunkowań genetycznych oraz środowiskowych. Natomiast określenie, w jakim stopniu utrzymanie dobrego zdrowia ludzi starych jest zależne od tych czynników, jest przedmiotem badań gerontologicznych.

Zmiany w funkcjonowaniu człowieka starego mają charakter wielowymiarowy. Przebiegają w sferze biologicznej oraz psychospołecznej. Są to zmiany wielokierunkowe i mają charakter zarówno regresywny, jak i progresywny. Ich podstawą jest zanik zdolności reprodukcyjnej komórek oraz ich stopniowa degeneracja. Zasadniczo proces starzenia się przebiega na poziomie komórkowym. Niektóre komórki po prostu przestają działać. Część z nich zamiera, co prowadzi do zaburzeń w funkcjonowaniu tkanek, a następnie organów. Charakterystyczne jest to, że nie wszystkie komórki umierają w tym samym czasie. Niektóre tkanki są zdolne do życia przez długi czas, inne ulegają dość szybko zniszczeniu. Zmiany na poziomie komórek i tkanek w dalszym efekcie prowadzą do przeobrażeń we wszystkich narządach organizmu.

Zmiany te uwidaczniają się w wyglądzie zewnętrznym oraz kondycji fizycznej. Starość występuje w postreproduktywnym okresie życia. Jednak początek zwolnienia procesów reproduktywnych organizmu lub ich utrata nie mogą być jednoznacznym wskaźnikiem wkroczenia organizmu w okres starości, np. menopauza u kobiet świadczy o zakończeniu reprodukcyjnego okresu życia, chociaż cechy zewnętrzne i wewnętrzne nie są typowe dla ludzi starych. Jednak istnieją osoby, u których zmiany starcze pojawiają się znacznie wcześniej niż menopauza. Dlatego rozróżnia się pojęcie wieku chronologicznego określanego na podstawie daty urodzenia oraz biologicznego zależnego od cech osobniczych i warunków życia danej osoby.

Ze względu na to, że różne cechy starości pojawiają się u różnych osobników w różnym wieku i u osobników porównywalnych charakteryzują się różną szybkością nasilania się, dokładne określenie wieku biologicznego jest często utrudnione. W celu określenia wieku biologicznego, co jest konieczne dla określenia szybkości starzenia się organizmu, należałoby stwierdzić, które zmiany obserwowane u starych ludzi wynikają z procesu starzenia się, czyli zależą od wieku, a nie czynników patologicznych5.

Na podstawie takich wskaźników próbowano określić wiek biologiczny, który odpowiadałby prawdziwemu zaawansowaniu procesów starzenia się6. Wprawdzie znaleziono zmiany związane z wiekiem, które mogłyby służyć jako wskaźniki starzenia się, to jednak nie udało się dotychczas opracować zasady obliczania wieku biologicznego na podstawie tych wskaźników. Niektórzy badacze uważają, że zadanie to jest niemożliwe do wykonania7. Trudności wynikają stąd, że zmiany związane z wiekiem mają różne znaczenie dla czasu przeżycia, np. dobrym wskaźnikiem byłoby siwienie włosów, lecz jego znaczenie dla czasu przeżycia osobnika jest dyskusyjne.

W utrzymaniu zdrowia zasadniczą rolę odgrywa układ odpornościowy, więc wydaje się, że parametry określające stan jego sprawności mogą być dobrym wskaźnikiem starzenia się8. Również zmniejszanie się zdolności proliferacyjnej komórek hodowanych in vitro, zwane limitem Hayflicka9, wydaje się, że nie ma zasadniczego związku z czasem przeżycia osobnika, czyli nie może być wskaźnikiem wieku biologicznego. Jako wskaźnik starzenia należy brać pod uwagę takie zmiany, które umożliwiłyby określanie szans przeżycia z większym prawdopodobieństwem niż w oparciu o wiek metrykalny.

Trudności z precyzyjnym określeniem, kiedy rozpoczyna się starość biologiczna, z punktu widzenia opieki nad osobami starszymi nie są najistotniejsze. Najważniejsze jest, jak owe zmiany wpływają na samodzielność osoby starszej i możliwość wykonywania codziennych czynności. Ostatnie dziesięciolecia to nie tylko wydłużanie się trwania życia, lecz także przesuwanie granicy biologicznej starości i jej konsekwencji w sferze samodzielnego funkcjonowania jednostek. Na przestrzeni XX wieku nie tylko wydłużyło się trwanie życia, lecz również wyraźnie poprawił się stan zdrowia ludności. Obecnie największą redukcję umieralności obserwuje się w starszych grupach wieku. Zmiany w zakresie umieralności i stanu zdrowia są wynikiem nie tylko postępów dokonanych w dziedzinie medycyny, higieny i odżywiania, lecz także sposobu odżywiania, pracy, spędzania wolnego czasu. Wskaźnikiem zmian zachodzących w społeczeństwie może być zarówno oczekiwane trwanie życia, jak i oczekiwane dalsze trwanie życia w zdrowiu (tabela 1). Chociaż dalsze trwanie życia w zdrowiu osoby 65-letnej w Polsce jest nadal znacznie niższe niż w krajach Skandynawii czy Europy Zachodniej, to jednak należy zauważyć, że wzrosło ono na przestrzeni lat 2007–2014 i wynosi dla kobiety 8,1 lat, a dla mężczyzny 7,5.

TABELA 1. Dalsze trwanie życia w zdrowiu dla osoby w wieku 65 lat w latach 2007–2014

Kobiety

Mężczyźni

2007

2008

2009

2010

2014

2007

2008

2009

2010

2014

EU-27

8,9

8,4

8,3

8,8

8,6

8,7

8,2

8,2

8,7

8,6

Belgia

10,3

10,2

10,1

9,7

11,0

10,1

10,3

10,5

10,3

11,0

Bułgaria

14,1

9,3

9,1

9,9

9,6

11,5

8,7

8,4

8,8

8,7

Czechy

8,3

8,2

8,4

8,8

9,3

8,0

7,4

8,0

8,5

8,5

Dania

14,3

12,3

12,0

12,8

12,8

13,1

12,0

11,2

11,8

11,0

Niemcy

7,5

6,6

6,5

7,1

6,7

7,7

6,2

6,4

6,9

6,8

Estonia

4,1

4,2

5,3

5,5

6,0

3,5

3,9

5,5

5,3

4,9

Irlandia

10,4

10,3

10,5

11,2

12,3

9,5

9,4

10,2

11,1

11,4

Grecja

9,4

8,1

6,6

8,1

7,1

9,8

8,9

7,2

8,8

7,7

Hiszpania

9,9

8,6

8,4

8,9

9,4

10,3

9,8

9,2

9,6

10,1

Francja

9,9

9,8

9,2

9,8

10,7

9,3

8,7

8,8

9,0

10,4

Włochy

7,2

6,8

7,2

9,9

7,3

7,9

7,3

8,0

10,1

7,8

Cypr

7,3

7,7

8,5

8,2

8,8

8,9

9,3

9,9

10,0

10,4

Łotwa

4,3

4,9

5,7

5,6

4,6

5,1

4,8

4,7

4,9

4,0

Litwa

5,4

6,3

6,7

6,7

6,1

5,2

5,7

5,9

6,3

6,1

Luksemburg

10,7

11,6

11,4

12,4

10,8

9,0

10,8

10,8

10,5

11,3

Węgry

5,8

6,3

5,6

5,9

6,1

5,3

5,5

5,7

5,4

6,0

Malta

11,0

11,4

11,2

11,9

13,7

10,3

10,4

11,0

12,0

13,3

Holandia

12,1

9,6

10,3

9,5

10,2

11,2

9,7

9,4

9,4

10,7

Austria

7,7

7,3

8,0

7,9

7,7

7,3

7,3

8,1

8,5

8,4

Polska

7,0

7,5

7,4

7,5

8,1

6,5

6,9

6,8

6,7

7,5

Portugalia

5,3

5,4

5,4

5,7

5,6

6,8

6,6

6,6

7,1

6,9

Rumunia

7,7

7,8

7,0

5,0

5,7

7,6

7,7

7,2

5,9

5,9

Słowenia

9,9

9,3

9,9

7,2

8,6

9,0

9,2

9,3

6,6

7,8

Słowacja

4,1

2,6

2,8

2,8

3,6

4,1

2,9

3,4

3,3

4,3

Finlandia

8,8

8,9

8,9

8,9

9,3

7,8

8,0

8,1

8,8

8,8

Szwecja

13,8

13,8

14,6

15,5

16,7

12,8

12,9

13,6

14,1

15,2

Wielka Brytania

11,5

11,8

11,4

11,8

10,6

10,3

10,7

10,9

10,8

9,7

Islandia

16,5

14,0

13,6

14,8

15,1

15,7

13,8

12,7

13,4

15,4

Norwegia

13,1

14,8

14,0

15,7

15,9

12,4

14,1

13,5

14,5

15,3

Źródło: Eurostat, Healthy life years at age 65, females, 2007–2010, Luksemburg 2012.

Różnica pomiędzy oczekiwanym dalszym trwaniem życia a oczekiwanym trwaniem życia w zdrowiu to zatem potencjalny okres niesamodzielności, w którym osoba starsza będzie wymagała jakiejś formy wsparcia. Niesamodzielność definiowana jako niemożność samodzielnego wykonywania czynności dnia codziennego i konieczność korzystania z pomocy osób trzecich przy zaspokajaniu tychże potrzeb jest skorelowana z wiekiem. Częstość występowania niesamodzielności jest wyższa wśród osób w tzw. IV wieku10 w porównaniu częstością występowania u osób młodszych. Osoby w wieku 80 lat i więcej najczęściej potrzebują pomocy przy wykonywaniu czynności wymagających siły oraz sprawności fizycznej, takich jak: przynoszenie zakupów, sprzątanie mieszkania/domu, przygotowywanie posiłków, dalsze wyjścia z domu. Wśród osób w IV wieku zwiększa się jednak również odsetek osób potrzebujących pomocy przy wykonywaniu podstawowych czynności, takich jak zabiegi higieniczne, ubieranie się, samodzielne jedzenie, poruszanie się po domu itp.

Pewnych informacji na temat odsetka osób niesamodzielnych w grupach wieku dostarczyć mogą dane dotyczące osób pobierających dodatki pielęgnacyjne do emerytur i rent wypłacanych przez ZUS z racji niezdolności do samodzielnej egzystencji (wykres 1). Wśród osób poniżej 30. roku życia odsetek niesamodzielnych otrzymujących dodatki pielęgnacyjne jest mniejszy niż 0,5%. Wraz z wiekiem rośnie udział osób niesamodzielnych wymagających wsparcia w postaci usług opiekuńczych lub pomocy ze strony rodziny. W grupie wieku 70–74 lata odsetek ten sięga już prawie 7%, a najwyższy procent jest w grupie wieku 85–89 lat – prawie 10%. Po 75. roku życia wszyscy uprawnieni do otrzymywania świadczeń z funduszu ubezpieczeń społecznych dostają dodatek pielęgnacyjny bez względu na stan zdrowia. Jednak przedstawione na wykresie 1 dane obrazują odsetek osób, które w danej grupie wieku otrzymują dodatek z tytułu niezdolności do samodzielnej egzystencji. Można przypuszczać, że jeśli niesamodzielność wystąpiła po 75. roku życia, to senior/rodzina nie występował o formalne orzeczenie o niesamodzielności, ponieważ nabył prawo do dodatku pielęgnacyjnego ze względu na przekroczenie wieku 75 lat.

Wykres 1. Osoby niesamodzielne jako odsetek osób w danej grupie wieku (w %) w 2014 r.

Źródło: Obliczenia własne na podstawie ZUS, Departament Statystyki i Prognoz Aktuarialnych 2014 r.

Najnowsze kompleksowe badanie osób starszych w Polsce PolSenior pozwala na szczegółową analizę odsetka osób niesamodzielnych w starszych grupach wieku. Do badania niesamodzielności użyto powyżej opisanego wskaźnika ADL, który pozwala na kompleksową ocenę stanu zdrowia (wykres 2). Dane uzyskane na podstawie badania wskazują na niższy, niż wynika z danych ZUS, odsetek osób niesamodzielnych w grupie wieku 75–79 lat. Natomiast wśród najstarszych starych, czyli osób wieku 80 lat i więcej, odsetek ten jest wyższy niż wynika z danych ZUS. Wśród osób w wieku 90 lat i więcej niesamodzielny jest już co trzeci senior.

Wykres 2. Osoby niesamodzielne jako odsetek osób w danej grupie wieku (w %)

Źródło: Obliczenia własne na podstawie B. Wizner, A. Sklaska, A. Klich-Rączka, K. Piotrowicz, T. Grodzicki, Stan zdrowia i sprawność osób starszych, PolSenior. Aspekty medyczne, psychologiczne i ekonomiczne starzenia się ludzi w Polsce, M. Mossakowska, A. Więcek, P. Błędowski (red.), TerMedia, Poznań 2012, s. 85.

Należy zauważyć, że kwestie badania stanu zdrowia osób starszych oraz niesamodzielności są utrudnione ze względu na kosztowność badań oraz dwa główne sposoby pomiaru, tj. obiektywne badanie lekarskie lub pielęgniarskie oraz badania na podstawie samooceny stanu zdrowia. Z natury wyniki oparte o samoocenę stanu zdrowia są obarczone subiektywnością w dokonywanych przez osoby starsze ocenach własnego zdrowia i samopoczucia. Stąd też pojawiające się różnice w wynikach badań i trudności z precyzyjnym oszacowaniem liczby osób niesamodzielnych wymagających wsparcia. Badania samooceny stanu zdrowia Polaków prowadzone przez Główny Urząd Statystyczny wskazują na zmniejszenie się odsetka osób w wieku 60–69 lat oceniających swój stan zdrowia poniżej oceny dobrej z 72% w roku 2009 do 65% w 2014, podobnie w przypadku osób w wieku 70–79 lat z 85% do 79%. Tylko wśród najstarszych Polaków odsetek ten na przestrzeni pięciu lat wzrósł z 86% do 88%11.

Pomimo poprawy stanu zdrowia osób powyżej 75. roku życia zbiorowość ludzi starych na tle ogółu ludności charakteryzuje wysoki poziom niepełnosprawności. Zgodnie z NSP’2011 w Polsce było 4,7 mln osób niepełnosprawnych12, a 53% z nich to osoby w wieku 60 lat i więcej13. Osoby w starszych grupach wieku nie występują w większości do odpowiedniego organu o prawne potwierdzenie niepełnosprawności, a odsetek osób deklarujących niepełnosprawność biologiczną wynosił – zgodnie z danymi zebranymi w trakcie Narodowego Spisu Powszechnego – 19,5%. W grupie wieku 60–64 lata osoby niepełnosprawne biologicznie stanowiły 9,8% tej subpopulacji. Natomiast odsetek osób deklarujących posiadanie orzeczenia o niepełnosprawności, lecz nieodczuwających niepełnosprawności biologicznej, wynosi w tej grupie 2,8%, a wśród osób w wieku 75 lat i więcej – 2,3%. Tak więc wraz z wiekiem rośnie odsetek osób odczuwających niepełnosprawność, jednocześnie wzrasta odsetek osób odczuwających niepełnosprawność biologiczną, a maleje odsetek osób posiadających orzeczenie o niepełnosprawności wydane przez uprawniony do tego organ. Należy znaczyć, że nie każda osoba niepełnosprawna wymaga pomocy w wykonywaniu codziennych czynności; nie każda jest niesamodzielna. Natomiast każda osoba niesamodzielna jest niepełnosprawna, a jeśli nie posiada orzeczonej przez odpowiednie organy stopnia niepełnosprawności, to takie orzeczenie uzyskałaby, gdyby o nie wystąpiła.

Przedstawione dane potwierdzają rosnącą niesamodzielność wraz z wiekiem, co wiąże się ze zwiększonym zapotrzebowaniem na pomoc w życiu codziennym. Postępujący proces starzenia się populacji Polski będzie skutkował koniecznością zapewnienia takiego wsparcia, biorąc pod uwagę zmniejszające się zasoby opiekuńcze rodziny. Jednak, jak wynika z badań, niesamodzielność przychodzi coraz później. Przejdźmy zatem do omówienia kwestii związanych z niesamodzielnością i stopniami niesamodzielności.

1.2. Niesamodzielność i stopnie niesamodzielności

Na konieczność korzystania z pomocy innych osób w wykonywaniu czynności dnia codziennego i zakres tej pomocy wpływa występowanie niesamodzielności oraz jej stopień. W polskim prawodawstwie nie ma zdefiniowanego pojęcia niesamodzielność. Niemniej jednak można przyjąć, że swoistym substytutem niesamodzielności, a raczej odpowiednikiem najwyższego stopnia niesamodzielności jest niezdolność do samodzielnej egzystencji, orzekana – zgodnie z art. 13 ust. 5 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. z 2016 r., poz. 887) – w przypadku stwierdzenia naruszenia sprawności organizmu w stopniu powodującym konieczność stałej lub długotrwałej opieki i pomocy innej osoby w zaspokajaniu podstawowych potrzeb życiowych.

Do określania stopnia niesamodzielności używa się także rożnych skal. Powszechnie stosowane są np. skala Barthel, ADL i IADL. Skala ADL – Activities of Daily Living – służy do pomiaru samodzielności w zakresie wykonywania podstawowych czynności związanych z samoobsługą (tj. wykonywanie czynności higieny osobistej, ubieranie się, jedzenie, kontrolowanie potrzeb fizjologicznych, korzystanie z toalety, sprawność motoryczna)14. W badaniu PolSenior badani zostali podzieleni na trzy grupy w zależności od liczby uzyskanych punktów w skali 0–6: sprawni to osoby, które uzyskały od 6 do 5 punktów, częściowo sprawni – wynik od 4 do 3 punktów i niesprawni – od 2 do 0 punktów15. Druga zastosowana we wzmiankowanym badaniu skala – IADL (Instrumental Activities of Daily Living) służy do oceny stopnia wykonywania złożonych codziennych czynności. Na liście czynności złożonych używanych w skali IADL jest: używanie telefonu, korzystanie z komunikacji publicznej, robienie zakupów, przygotowywanie posiłków, wykonywanie czynności takich jak pranie, sprzątanie, przyjmowanie leków, rozporządzanie zasobami finansowymi. Podobnie jak w przypadku poprzedniej skali respondenci zostali podzieleni na trzy grupy w zależności od uzyskanego wyniku. Osoby, które uzyskały najwyższą możliwą liczbę punktów – 24 – to osoby w pełni sprawne, uzyskanie 23–19 punktów wskazywało na częściową niesprawność, a 18–8 punktów na znaczną niesprawność.

Skala Barthel jest używana do oceny, czy osoba może funkcjonować samodzielnie. Jeśli jednostka uzyska wynik poniżej 40 punktów, zostaje zakwalifikowana do grupy pacjentów, którzy musza korzystać z opieki długoterminowej np. zakładów opiekuńczo-leczniczych czy pielęgnacyjno-opiekuńczych. W skali tej maksymalna liczba punktów wynosi 100 i jest podzielona na trzy przedziały. Osoby całkowicie niesamodzielne to te, które uzyskały pomiędzy 0 a 20 punktów, osoby z punktacją pomiędzy 20 i 80 punktów to częściowo niesamodzielni wymagający pomocy osób trzecich, ostania grupa to osoby wymagającej nieznacznej pomocy w samodzielnym funkcjonowaniu (wynik powyżej 80 punktów).

W ustawie z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz.U. z 2016 r. poz. 930) w odniesieniu do osób bezdomnych pojawia się natomiast termin osoba niesamoobsługowa. Jednak ustawodawca nie zdefiniował takiej osoby, jej stanu zdrowia i zakresu czynności, które jest zdolna lub niezdolna wykonywać.

Należy odróżnić niezdolność do wykonywania czynności ze względu na nieprawidłowe starzenie się organizmu, występowanie chorób chronicznych i problemy zdrowotne i wynikającą z tych przyczyn niesamodzielność od niemożności wykonywania pewnych czynności ze względu na wiek. O niesamodzielności mówimy w sytuacji, gdy jednostka nie może wykonywać czynności przypisanych do osób w jej wieku. Tak więc pomoc w wykonywaniu cięższych zakupów czy sprzątaniu mieszkania nie powinna być wyznacznikiem niesamodzielności. Jednak w praktyce, np. pomocy społecznej, nie rozróżnia się tych dwóch pojęć, tj. niesamodzielności i niemożności wykonywania pewnych czynności ze względu na wiek, lecz przyznaje się usługi opiekuńcze, których zadaniem jest wypełnić lukę powstałą na skutek utraty możliwości wykonywania pewnych czynności dnia codziennego bez względu na przyczynę.

W praktyce nie rozróżnia się przyczyn niesamodzielności, lecz pewnym ich wyznacznikiem może być rodzaj usług opiekuńczych przyznawanych jednostce oraz liczba godzin tych usług. Można zatem – na bazie oferty ośrodka pomocy społecznej – skonstruować listę usług w zależności od stopnia samodzielności/niesamodzielności osoby starszej. W przypadku Łodzi Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej (MOPS) podzielił czynności wchodzące w zakres pomocy sprawowanej przez opiekunki środowiskowe na 11 kategorii:

1) utrzymywanie mieszkania w porządku i czystości,

2) dokonywanie zakupów ze środków podopiecznego,

3) załatwianie spraw bieżących,

4) zapewnianie i podanie posiłku,

5) noszenie do pralni i zmiana bielizny,

6) przynoszenie opału i palenie w piecu,

7) przynoszenie wody i wynoszenie nieczystości,

8) zabiegi pielęgnacyjne,

9) utrzymywanie podopiecznego w dobrej kondycji psychofizycznej,

10) pomoc przy ubieraniu,

11) zabiegi medyczne.

Można zatem podzielić powyższe czynności na trzy kategorie, które będą odpowiadały stopniowi niesamodzielności danej osoby i tak:

Osoby najbardziej sprawne wymagają następujących usług opiekuńczych:

1) przynoszenie opału i palenie w piecu,

2) przynoszenie wody i wynoszenie nieczystości,

3) noszenie do pralni i zmiana bielizny.

Osoby o umiarkowanym stopniu niesamodzielności wymagają dodatkowo pomocy w następujących czynnościach:

1) załatwianie spraw bieżących,

2) dokonywanie zakupów ze środków podopiecznego,

3) utrzymywanie mieszkania w porządku i czystości.

Osoby najbardziej niesamodzielne wymagają pomocy w wykonywaniu praktycznie wszystkich czynności dnia codziennego i potrzebują oprócz już wzmiankowanych poniższych usług opiekuńczych:

1) zapewnianie i podanie posiłku,

2) zabiegi pielęgnacyjne,

3) utrzymywanie podopiecznego w dobrej kondycji psychofizycznej,

4) pomoc przy ubieraniu,

5) zabiegi medyczne.

Podsumowanie

W Polsce od ponad 10 lat toczy się dyskusja o wprowadzeniu do prawodawstwa pojęcia ryzyka niesamodzielności, definicji niesamodzielności oraz stopni niesamodzielności. Przedstawione powyżej przykłady wskazują, że częściowo istnieją już w prawodawstwie narzędzia do oceny stopnia niesamodzielności, jednak są niespójne, a w konsekwencji sytuacja taka utrudnia oszacowanie skali zjawiska niesamodzielności wśród polskich seniorów. Konieczność reformy systemu opieki długoterminowej i jej dostosowanie do zmieniających się warunków społeczno-demograficznych postuluje już trzecią kadencję senacka Komisja Rodziny i Polityki Społecznej, wskazując na jeden z głównych problemów obecnego systemu opieki nad osobami starszymi i niesamodzielnymi, jakim jest brak w systemie prawnym definicji niesamodzielności. Przyjrzyjmy się zatem czynnikom wpływającym na konieczność korzystania ze wsparcia.