Oravais 1808 - ebook

WSTĘP

WSTĘP

------------------------------------------------------------------------

W poli­tyce nie wolno się ni­gdy cofać ani zawra­cać, trzeba uni­kać przy­zna­nia się do błędu – grozi to utratą sza­cunku. Gdy zro­biło się błąd, trzeba przy nim obsta­wać, a przy­znają nam w końcu rację.

Napo­leon Bona­parte¹

Miej­sco­wość o histo­rycz­nej nazwie Ora­vais (fiń. Ora­va­inen) poło­żona jest na wybrzeżu połu­dniowo-zachod­niej Fin­lan­dii w pro­win­cji Österbotten. W 2011 roku miej­sco­wo­ści Vörå, Maxmo i Ora­vais połą­czono w ramach więk­szej aglo­me­ra­cji jako mia­sto Vörå. Ora­vais zamiesz­ki­wało wtedy 2200 osób. Po połą­cze­niu mia­sto Vörå liczy dziś 6607 miesz­kań­ców. Około 85 proc. lud­no­ści dekla­ruje na­dal szwedzki jako język ojczy­sty. W Ora­vais znaj­do­wały się w XVIII i XIX wieku huty żelaza i manu­fak­tury tek­stylne. Pod tą miej­sco­wo­ścią została sto­czona jedna z naj­waż­niej­szych, jeśli nie naj­waż­niej­sza, bitwa w histo­rii Szwe­cji – 14 wrze­śnia 1808 roku starły się tu oddziały szwedz­kie i rosyj­skie. Armia szwedzka² została roz­bita i zmu­szona do odwrotu. Wojna, prak­tycz­nie już wtedy prze­grana, prze­nio­sła się nie­ba­wem na tereny Szwe­cji wła­ści­wej. Osta­tecz­nie została ona zmu­szona do pod­pi­sa­nia 17 wrze­śnia 1809 roku upo­ka­rza­ją­cego trak­tatu poko­jo­wego z Rosją we Fre­drik­shamn (fiń. Hamina) i odstą­pie­nia jej pro­win­cji fiń­skich, a także czy­sto szwedz­kich na pół­nocy. Stra­cono nie­mal połowę kraju, a Sztok­holm stał się nagle mia­stem nie­mal gra­nicz­nym.

W Szwe­cji kolejne poko­le­nia aż do cza­sów pano­wa­nia dyna­stii Ber­na­dotte doświad­czały wojen wynisz­cza­ją­cych kraj. Jeżeli spoj­rzymy tylko na XVIII i począ­tek XIX wieku, to naj­pierw toczyła się wielka wojna pół­nocna z wal­nym udzia­łem króla szwedz­kiego Karola XII, zakoń­czona poko­jem w Nystad w 1721 roku; potem tzw. wojna kape­lu­szy z Rosją w latach 1741–1743, zakoń­czona poko­jem w Åbo; pomor­ska wojna z Pru­sami z lat 1757–1762, będąca czę­ścią wojny sied­mio­let­niej, zakoń­czona poko­jem w Ham­burgu; wojna Gustawa III z Rosją w latach 1788–1790, zakoń­czona poko­jem w Värälä; druga wojna pomor­ska, tym razem pro­wa­dzona prze­ciwko Fran­cji w latach 1805–1807, zakoń­czona poko­jem w Paryżu; wresz­cie wojna fiń­ska z Rosją w latach 1808–1809, która sta­nowi główny temat naszej książki. Do tego należy jesz­cze dodać – pro­wa­dzoną, co prawda, tylko na papie­rze – wojnę z Anglią w latach 1810–1812, zakoń­czoną poko­jem w Örebro, oraz praw­dziwą drugą wojnę z Fran­cją i Danią w latach 1812–1814, no i ostat­nią wojnę szwedzką, tym razem o Nor­we­gię w 1814 roku.

Szwe­dzi w woj­nach XVIII i XIX stu­le­cia tra­cili kolejne obszary. Naj­więk­sze straty tery­to­rialne ponie­śli w roku 1809. Szwedzki następca tronu Ber­na­dotte obie­cał zre­kom­pen­so­wać utratę Fin­lan­dii przy­łą­cze­niem Nor­we­gii, ale przy oka­zji stra­cono także Pomo­rze. Osta­tecz­nie Nor­we­gia zacho­wała suwe­ren­ność, a „przy­łą­cze­nie do Szwe­cji” pole­gało na tym, że oba kraje miały wspól­nego monar­chę i poli­tykę zagra­niczną. Ale to już inna histo­ria.

Na początku XIX wieku, kiedy zaczyna się nasza opo­wieść, Szwe­cja była jesz­cze dru­gim co do wiel­ko­ści pań­stwem w Euro­pie o powierzchni ok. 780 tys. km kw. W jego cen­trum leżała sto­lica – Sztok­holm. Czę­ścią Kró­le­stwa Szwe­cji były: Fin­lan­dia wraz z Wyspami Ålandzkimi – ok. 330 tys. km kw., szwedz­kie Pomo­rze, obej­mu­jące ok. 41 tys. km kw. – nie­miecka pro­win­cja mająca klu­czowe zna­cze­nie dla szwedz­kiej obec­no­ści na kon­ty­nen­cie, oraz mała zamor­ska kolo­nia Saint-Barthélemy. Tereny fiń­skie, admi­ni­stra­cyj­nie zin­te­gro­wane ze Szwe­cją, sta­no­wiły bli­sko połowę kraju, a ich utrata w wyniku wojny 1808–1809 odmie­niła pod każ­dym wzglę­dem obli­cze tego kraju.

Jak wyja­śnia szwedzki histo­ryk, w publi­ka­cjach fiń­skich auto­rów dawne szwedz­kie pań­stwo chęt­nie okre­ślane jest mia­nem Sve­rige-Fin­land, co czy­tel­ni­kom miało przy­po­mi­nać o fun­da­men­tal­nej róż­nicy doty­czą­cej okresu przed i po pod­pi­sa­niu pokoju w Fre­drik­shamn w 1809 roku, czyli po utra­cie przez Szwe­cję pro­win­cji fiń­skich. Choć Wiel­kie Księ­stwo Fiń­skie nie było taką samą czę­ścią pań­stwa, jak choćby nale­żąca do Danii Nor­we­gia w latach 1660–1814, to jed­nak róż­nice pomię­dzy Fin­landią a samą Szwe­cją były więk­sze niż mię­dzy szwedz­kimi pro­win­cjami, takimi jak Nor­r­land i Sve­aland. Fin­landia nabrała więk­szego zna­cze­nia w XVIII wieku, kiedy liczba miesz­kań­ców rosła w niej szyb­ciej niż w innych pro­win­cjach. W latach 1735–1809 więk­szość wyż­szych urzęd­ni­ków i woj­sko­wych w Fin­landii sta­no­wili etniczni Fino­wie. Nie bez zna­cze­nia jest też fakt, że ponad 80 proc. lud­no­ści tej pro­win­cji mówiło po fiń­sku, choć wtedy do róż­nic języ­ko­wych nie przy­wią­zy­wano jesz­cze takiego zna­cze­nia jak póź­niej, ale potocz­nie uży­wano już poję­cia „naród fiń­ski”³.

Szwe­cja nie była ni­gdy kra­jem jed­no­li­tym etnicz­nie. Pierw­szymi miesz­kań­cami Skan­dy­na­wii byli Lapoń­czycy, czyli Samerna, któ­rzy nie wytwo­rzyli wła­snej pań­stwo­wo­ści. Począt­kowo zaj­mo­wali cały Pół­wy­sep Skan­dy­naw­ski, a potem wyco­fy­wali się na pół­noc, ustę­pu­jąc przed ple­mio­nami ger­mań­skimi, które szu­kały nowych miejsc osie­dle­nia. Byli typo­wymi koczow­ni­kami utrzy­mu­ją­cymi się z myśli­stwa i rybo­łów­stwa. Dopiero na pół­nocy, gdzie nie docie­rali już osad­nicy ger­mań­scy, prze­kwa­li­fi­ko­wali się na hodow­ców reni­fe­rów. Ich kra­ina – Sameätnam – leży dziś w pół­nocnej czę­ści Skan­dy­na­wii i jest podzie­lona pomię­dzy cztery pań­stwa: Nor­we­gię, Szwe­cję, Fin­lan­dię oraz Rosję. Naj­więk­sze sku­pi­ska Lapoń­czy­ków są w Nor­we­gii, ale i w Szwe­cji jest ich sporo – ok. 20 tysięcy. Lapoń­czycy mówili i mówią na­dal trzema dia­lek­tami, które róż­nią się od sie­bie tak znacz­nie, że przed­sta­wi­cie­lom jed­nej grupy trudno się cza­sem poro­zu­mieć z oso­bami mówią­cymi odmien­nym dia­lek­tem. Władcy Szwe­cji nie chcieli ich wytrze­bić, woleli opo­dat­ko­wać. Naj­wcze­śniej­sze podatki dato­wane są na rok 1328. Sys­tem pła­ce­nia podat­ków przez Lapoń­czy­ków pole­gał na tym, że raz w roku mieli się poja­wiać na tar­go­wi­skach w miej­sco­wo­ściach zaj­mu­ją­cych się han­dlem i tam uisz­czać opłaty na ręce spe­cjal­nego urzęd­nika. Karol IX dodał w 1602 roku do swo­jego tytułu zwrot _Lap­par­nas i Nor­da­lan­den konung_. Nie zado­wo­lił się tylko opo­dat­ko­wa­niem Lapoń­czy­ków, posta­no­wił ich także nawró­cić na wiarę chrze­ści­jań­ską, co nie było wcale takie pro­ste, bo misjo­na­rze zama­rzali na dale­kiej pół­nocy, a Lapoń­czycy na­dal wyzna­wali sza­ma­nizm. Poza podat­kami i chry­stia­ni­za­cją nikt ich nie nie­po­koił przez wiele lat, dopóki w roku 1670 nie posta­no­wiono zago­spo­da­ro­wać leżą­cej dotąd odło­giem ziemi na pół­nocy. Rol­nicy, któ­rzy zasie­dlali te tereny – Szwe­dzi i Fino­wie – zostali wtedy zwol­nieni z podatku na 15 lat⁴.

Tery­to­rium dzi­siej­szej Fin­lan­dii weszło w skład Szwe­cji bar­dziej na zasa­dzie osad­nic­twa poko­jo­wego niż pod­boju, podob­nie jak tereny Lapo­nii. Naj­pierw przez słabo zalud­nione obszary fiń­skie pro­wa­dził szlak wikin­gów w kie­runku Nowo­grodu i dalej, w stronę Bizan­cjum. Po dro­dze zakła­dano osady rybac­kie, polo­wano na zwie­rzęta futer­kowe, han­dlo­wano, mie­szano się z miej­scową lud­no­ścią. Potem osad­nic­two szwedz­kie przy­bie­rało bar­dziej zor­ga­ni­zo­wane formy, co nie powo­do­wało jed­nak kon­flik­tów z miej­scową lud­no­ścią, bo kraj w więk­szo­ści był nie­za­miesz­kany i ziemi star­czało dla wszyst­kich. Na roz­le­głych tere­nach miesz­kało w tym okre­sie zale­d­wie ok. 300 tys. osób, mówią­cych lokal­nymi dia­lek­tami języka fiń­skiego, a jesz­cze dalej na pół­noc lapoń­skiego. Nie two­rzono tu żad­nej orga­ni­za­cji pań­stwo­wej ani nawet zaląż­ków admi­ni­stra­cji. Lud­ność była pogań­ska.

Wpływy szwedz­kie zwięk­szyły się w okre­sie tzw. lokal­nych wypraw krzy­żo­wych i chry­stia­ni­za­cji kraju. Wspo­mina się trzy takie wyprawy uzna­wane przez nie­któ­rych histo­ry­ków za odpo­wied­nik wypraw krzy­żo­wych: króla Eryka IX w 1157 roku, następ­nie jarla Bir­gera Magnus­sona w 1249 roku, kiedy to papież ogło­sił obję­cie pro­win­cji fiń­skich swoim patro­na­tem. Trze­cia „wyprawa krzy­żowa” objęła Kare­lię, która pozo­sta­wała pod wpły­wem ruskiego Nowo­grodu Wiel­kiego. Są jed­nak tacy szwedzcy auto­rzy, jak choćby Her­man Lin­dqvist, któ­rzy uwa­żają, że nie było żad­nych wypraw krzy­żo­wych, gdyż nie ma na to dowo­dów histo­rycz­nych ani w Szwe­cji, ani w archi­wum waty­kań­skim. Można nato­miast mówić o chry­stia­ni­za­cji pro­wa­dzo­nej począt­kowo przez misjo­na­rzy duń­skich i nie­miec­kich, a póź­niej także szwedz­kich. Fino­wie przyj­mo­wali chrze­ści­jań­stwo nie z powodu nagłego nawró­ce­nia i miło­ści do Chry­stusa, lecz, jak uważa wspo­mniany już Lin­dqvist, dla­tego że była to prze­pustka do cywi­li­zo­wa­nego świata i począ­tek zor­ga­ni­zo­wa­nej admi­ni­stra­cji⁵. Trzeba też wspo­mnieć próby chry­stia­ni­za­cji orto­dok­syj­nej ze strony Nowo­grodu Wiel­kiego, który także inte­re­so­wał się tere­nami fiń­skimi, co pro­wa­dziło do kon­flik­tów na pogra­ni­czu.

Pierw­sze bar­dziej regu­larne insty­tu­cje pocho­dzą wła­śnie z okresu chry­stia­ni­za­cji i są zwią­zane ze struk­tu­rami kościel­nymi. Na tych tere­nach ście­rały się rów­nież wpływy duń­skie i nie­miec­kie, głów­nie han­ze­atyc­kie. Waż­nym czyn­ni­kiem poli­tycz­nym pozo­stały na­dal Nowo­gród Wielki oraz pra­wo­sła­wie, obej­mu­jące swo­imi wpły­wami wschod­nią Fin­lan­dię i Kare­lię. Spór z Nowo­gro­dem zakoń­czył się w 1323 roku, kiedy zawarto pokój w Nöteborg, wyzna­cza­jący gra­nice wpły­wów. Od tego czasu można mówić o stop­nio­wym włą­cza­niu admi­ni­stra­cyj­nym tere­nów fiń­skich do pań­stwa szwedz­kiego. Ich miesz­kań­ców ni­gdy nie trak­to­wano jak lud­no­ści pod­bi­tej. Język nie miał zna­cze­nia. Wszy­scy bez róż­nic etnicz­nych mieli takie same prawa i obo­wiązki⁶. Pań­stwo szwedz­kie okrze­pło jako jed­no­lity twór dopiero pod­czas pano­wa­nia Gustawa I Wazy. W roku 1584 Fin­lan­dia otrzy­mała sta­tus wiel­kiego księ­stwa, któ­rym zarzą­dzał syn Gustawa, Jan. Nie­ba­wem zawarł on zwią­zek mał­żeń­ski z Kata­rzyną Jagiel­lonką, co zapo­cząt­ko­wało okres bli­skich kon­tak­tów szwedzko-pol­skich i zaowo­co­wało koro­no­wa­niem Zyg­munta Wazy na króla Pol­ski, ale także woj­nami szwedzko-pol­skimi o suk­ce­sję Wazów na tro­nie Szwe­cji.

Etniczny ele­ment fiń­ski sta­no­wił, i sta­nowi do dziś, ważny skład­nik spo­łe­czeń­stwa szwedz­kiego. Fino­wie są na­dal drugą po Szwe­dach naj­więk­szą grupą etniczną w pań­stwie. Tak więc z jed­nej strony szwedzcy osad­nicy kolo­ni­zo­wali tereny fiń­skie, a z dru­giej Fino­wie przy­by­wali do Szwe­cji. Naj­więk­szy napływ osad­ni­ków z pro­win­cji fiń­skich do środ­ko­wej Szwe­cji miał miej­sce od końca XVI wieku do połowy XVII wieku. Kolo­ni­zo­wali głów­nie tereny w Sve­aland i w połu­dnio­wej czę­ści Nor­r­land, gdzie kar­czo­wali i wypa­lali lasy igla­ste, zysku­jąc zie­mie pod uprawę. Byli wśród nich także uchodźcy z obsza­rów dotknię­tych woj­nami szwedzko-rosyj­skimi oraz nie­uro­dza­jami. Karol IX uwa­żał, że osad­nic­two fiń­skie zwięk­szy wpływy podat­kowe Korony, ale na począ­tek ofe­ro­wał Finom zwol­nie­nie z podat­ków. Ci docie­rali do Szwe­cji drogą mor­ską, zimą zaś po lodzie przez Zatokę Bot­nicką, a następ­nie kie­ro­wali się w stronę Värmland, Dalarna czy Hälsingland. Osie­dlali się na obsza­rach, gdzie nie mieli kon­ku­ren­cji ze strony szwedz­kich rol­ni­ków, któ­rzy woleli tereny nie­wy­ma­ga­jące kar­czo­wa­nia lasów. Eks­ten­sywne rol­nic­two łączyli z hodowlą bydła, myśli­stwem i rybo­łów­stwem.

Spo­łecz­ność fiń­ska odróż­niała się od Szwe­dów spo­so­bem uprawy roli, miesz­ka­nia i sty­lem życia. W fiń­skich zagro­dach żyło o wiele wię­cej osób, prze­waż­nie spo­krew­nio­nych ze sobą i wspól­nie dzie­lą­cych się plo­nami. Poza tym nie bra­ko­wało wśród Finów osób bez sta­łego miej­sca zamiesz­ka­nia, pra­cu­ją­cych doryw­czo lub polu­ją­cych w oko­licy. Spo­łecz­no­ści fiń­skie pozo­sta­wały odse­pa­ro­wane od spo­łecz­no­ści szwedz­kich. Nie uczyły się też języka szwedz­kiego. Mał­żeń­stwa zawie­rano głów­nie wśród swo­ich. Finami inte­re­so­wał się Kościół, dopa­so­wu­jąc swoją ofertę do wyma­gań grupy. W gmi­nie Lju­snars­berg w Berg­sla­gen np. msze w języku fiń­skim odpra­wiano rów­no­le­gle z mszami w języku szwedz­kim aż do roku 1653⁷. Do dziś ludzie mówią tam spe­cjal­nym dia­lek­tem.

Duży napływ lud­no­ści fiń­skiej nastą­pił w latach 1713–1721, w okre­sie oku­pa­cji rosyj­skiej Fin­lan­dii, po klę­sce Karola XII w wiel­kiej woj­nie pół­noc­nej. Fino­wie napły­wali do Szwe­cji wła­ści­wie przez wiele stu­leci i ten pro­ces trwa do dziś. Z kolei Szwe­dzi, któ­rzy osie­dlali się masowo w Fin­lan­dii, wywie­rali duży wpływ kul­tu­rowy na miej­scowe spo­łe­czeń­stwo, a elita fiń­ska przyj­mo­wała szwedz­kie zwy­czaje i język. Zresztą i teraz każdy wykształ­cony Fin z Fin­lan­dii mówi po szwedzku. W Szwe­cji liczą­cej dziś ok. 10 mln miesz­kań­ców bli­sko milion dekla­ruje fiń­skie pocho­dze­nie. Gene­ral­nie można powie­dzieć, że w wyniku wojny z Rosją w latach 1808–1809 Szwe­cja co prawda utra­ciła tery­to­rium fiń­skie, ale w wyniku tej straty – tylko pewną część lud­no­ści szwedzko-fiń­skiej.

Ważną grupę etniczną sta­no­wili Walo­no­wie⁸ – czyli imi­granci z dzi­siej­szej Bel­gii. Walo­no­wie to naród romań­ski, potom­ko­wie zro­ma­ni­zo­wa­nych Cel­tów. Mówili po fran­cu­sku lub posłu­gi­wali się dia­lek­tem waloń­skim. Byli w więk­szo­ści kato­li­kami (ich chry­stia­ni­za­cja nastą­piła w III–IV wieku) i kal­wi­nami. Już w śre­dnio­wie­czu dali się poznać jako dosko­nali gór­nicy, zna­jący się na mine­ra­łach ukry­tych w ziemi, a ich umie­jęt­no­ści wyko­rzy­sty­wano m.in. na tere­nach dzi­siej­szej Pol­ski, choćby w Szklar­skiej Porę­bie. Byli też dosko­na­łymi hut­ni­kami i cenio­nymi rze­mieśl­ni­kami. Do Szwe­cji tra­fili w XVII wieku. Naj­pierw do osie­dle­nia się namó­wiono waloń­skich przed­się­bior­ców, m.in. Louisa De Geer i braci de Besche, któ­rzy otwo­rzyli huty żelaza, masowo zatrud­nia­jąc w nich roda­ków ścią­ga­nych z Nider­lan­dów – głów­nie z księstw Sedanu i Liége.

Innym powo­dem emi­gra­cji Walo­nów do Szwe­cji była toczona przez Hisz­pa­nię wojna o Nider­landy, która nega­tyw­nie wpły­wała na tam­tej­szy prze­mysł i zamy­kała rynki zbytu. Wielu rze­mieśl­ni­ków posta­no­wiło więc szu­kać nowych moż­li­wo­ści i spo­koj­nego miej­sca do wzno­wie­nia pro­duk­cji na skalę prze­mysłową. Część z nich wybrała Szwe­cję, w któ­rej potrze­bo­wano żelaza do pro­duk­cji broni, do budowy zam­ków w Grip­sholm i Nyköping, ale także na eks­port.

Więk­szość Walo­nów tra­fiała do fabryk De Geera w Uppland: Österby, Lövsta, Gimo i For­smark. Kolejni jechali do Sörmland, gdzie pra­co­wali w Bränn-Ekby, Åker i Nävekvarn, a jesz­cze inni – do Östergötland, do miej­sco­wo­ści Norrköping i Finspång. Agent przed­się­biorcy pod­pi­sy­wał z zain­te­re­so­waną osobą kon­trakt, prze­waż­nie na sześć lat. Okre­ślano wyso­kość zarob­ków, przy­wi­leje i zobo­wią­za­nia, np. że nie podej­mie się pracy u kon­ku­ren­cji, ale doty­czyło to tylko pra­cow­ni­ków w pierw­szym poko­le­niu. Dzieci Walo­nów uro­dzone w Szwe­cji mogły już swo­bod­nie wybie­rać miej­sce pracy. Prze­waż­nie jed­nak całe poko­le­nia miesz­kały i pra­co­wały w tym samym miej­scu. Czę­sto ich potom­ko­wie żyją do dziś w miej­sco­wo­ściach, do któ­rych przy­je­chali przod­ko­wie kil­ka­set lat temu. Walo­no­wie sta­rali się zresztą zacho­wać odręb­ność etniczną, kul­tu­rową i wyzna­niową. To ostat­nie było moż­liwe dzięki przy­wi­le­jowi wol­no­ści reli­gij­nej (_reli­gions­fri­het_), który w pro­te­stanc­kiej (w obrządku lute­rań­skim) i wro­giej kato­li­cy­zmowi Szwe­cji pozwa­lał im pozo­stać kato­li­kami lub kal­wi­nami. Innym przy­wi­le­jem było zwol­nie­nie ze służby woj­sko­wej oraz z pła­ce­nia podat­ków.

Walo­no­wie – _fran­so­serna_ – jak ich czę­sto nazy­wali Szwe­dzi, nie sta­no­wili jed­no­li­tej grupy. Byli wśród nich ludzie róż­nych zawo­dów, repre­zen­tu­jący wszyst­kie war­stwy spo­łeczne. Róż­nice te były widoczne zaraz po przy­by­ciu do Szwe­cji, bo każdy z Walo­nów tra­fiał bez­błęd­nie na odpo­wied­nie dla niego miej­sce – pano­wie byli panami, a robot­nicy robot­ni­kami. W miej­scu pracy – jeżeli było mie­szane etnicz­nie – Walo­no­wie prze­waż­nie zaj­mo­wali bar­dziej uprzy­wi­le­jo­wane sta­no­wi­ska niż Szwe­dzi. To oni byli spe­cja­li­stami, pod­czas gdy szwedzcy robot­nicy pra­co­wali pod ich nad­zo­rem, to oni zara­biali wię­cej niż Szwe­dzi i to oni mieli wię­cej przy­wi­le­jów.

Walo­no­wie w pierw­szym poko­le­niu nie­wąt­pli­wie róż­nili się od Szwe­dów kul­tu­rowo. Pierw­szy waloń­ski imi­grant Louis De Geer zacho­wał do końca życia wyzna­nie kal­wiń­skie, podob­nie jak jego wielu roda­ków. Pod koniec XVII wieku pra­wie wszy­scy Walo­no­wie byli już wyzna­nia lute­rań­skiego, a kiedy w 1741 roku potwier­dzono ich przy­wi­lej wol­no­ści reli­gij­nej, prak­tycz­nie nie miało to już zna­cze­nia. Na­dal jed­nak wzbra­niali się przed zawie­ra­niem mał­żeństw mie­sza­nych. Walo­no­wie byli zawsze dumni ze swo­jego pocho­dze­nia i ze swo­jego fran­cu­skiego języka ojczy­stego, który był prze­cież wiel­kim języ­kiem świa­to­wym. Dbali też o zacho­wa­nie ory­gi­nal­nej pisowni swo­ich nazwisk.

Czas pano­wa­nia abso­lu­ty­stycz­nych kró­lów do roku 1718 był naj­bar­dziej kosmo­po­li­tycz­nym okre­sem w histo­rii Szwe­cji. Ludzie pocho­dze­nia nie­miecko-bał­tyc­kiego, nie­miec­kiego, fran­cu­skiego, holen­der­skiego czy szkoc­kiego zaj­mo­wali czo­łowe pozy­cje w kraju. Za nimi podą­żały całe grupy ich roda­ków – dyplo­ma­tów, urzęd­ni­ków, żoł­nie­rzy, rze­mieśl­ni­ków, któ­rych potom­ko­wie inte­gro­wali się stop­niowo ze spo­łe­czeń­stwem szwedz­kim. Ten pro­ces nie zakoń­czył się wraz z koń­cem szwedz­kiej epoki mocar­stwo­wej⁹.

Szwe­cja na sku­tek róż­no­rod­no­ści etnicz­nej jesz­cze w XIX wieku nie wykształ­ciła swo­jej toż­sa­mo­ści naro­do­wej i nawet dziś można powie­dzieć, że Szwe­dzi sta­no­wią bar­dziej wspól­notę języ­kową niż naro­dową. Geny dzi­siej­szych Szwe­dów to kon­glo­me­rat wielu grup etnicz­nych. Zło­śliwi twier­dzili, że ostatni praw­dziwi Szwe­dzi wygi­nęli w woj­nach „nie­miec­kiego” króla Karola XII z dyna­stii Wit­tels­ba­chów¹⁰. Okres wojen Karola XII dopro­wa­dził bowiem Szwe­cję na skraj upadku. Nie­mal cała Fin­lan­dia zna­la­zła się wtedy pod oku­pa­cją rosyj­ską. Była to w pew­nym sen­sie próba gene­ralna tego, co miało się stać w nie­całe sto lat póź­niej. Liczba lud­no­ści spa­dła ponow­nie do poziomu ok. 300 tys. miesz­kań­ców. Kraj został wynisz­czony wojną, brak męż­czyzn wysła­nych na wojnę ozna­czał upa­dek gospo­darki rol­nej, głód, wylud­nie­nie, zarazy.

Kolejni monar­cho­wie Szwe­cji w XVIII wieku pocho­dzili z nie­miec­kich dyna­stii heskiej i Olden­burg-Hol­stein-Got­torp, spo­krew­nio­nej z wład­cami Rosji.

Od momentu unii z Nor­we­gią zaczął się też obu­stronny ruch lud­no­ści pomię­dzy „zjed­no­czo­nymi” kra­jami. Lud­ność na połu­dniu, czyli w Skåne, była tak naprawdę duń­ska, na pół­nocy lapoń­ska, na wscho­dzie fiń­ska, a w środ­ko­wej Szwe­cji miesz­kało wię­cej etnicz­nych Szwe­dów z dodat­kiem ele­mentu waloń­skiego i bar­dzo sil­nego fiń­skiego. Ponie­waż przez długi okres Fin­lan­dia sta­no­wiła część Szwe­cji, wielu Szwe­dów uro­dziło się wła­śnie w Fin­lan­dii (_fin­land­sven­skar_), a szlachta fiń­ska posłu­gi­wała się języ­kiem szwedz­kim. Wielu Finów tra­fiło do Szwe­cji, jak wspo­mi­na­li­śmy wyżej, w okre­sie popie­ra­nego przez pań­stwo zasie­dla­nia środ­ko­wej czę­ści kraju. Po zaję­ciu Fin­lan­dii przez Rosję w 1809 roku przez cały XIX wiek napły­wali do Szwe­cji fiń­scy prze­sie­dleńcy. Niemcy zna­leźli się tam ze wzglę­dów oczy­wi­stych – Szwe­cja miała swoje posia­dło­ści po nie­miec­kiej stro­nie Bał­tyku, na Pomo­rzu, w Wisma­rze oraz w dzi­siej­szych kra­jach bał­tyc­kich. Wła­śnie poprzez nie­miec­kie tery­to­ria i dyna­stie, a także z uwagi na sen­ty­menty Szwe­cja cią­żyła kul­tu­rowo i poli­tycz­nie do Nie­miec, co miało swój gorzki finał pod­czas dru­giej wojny świa­to­wej. Król Gustaw II Adolf nie­mal zostałby „cesa­rzem szwedz­kim narodu nie­miec­kiego”, gdyby nie zgi­nął w 1632 roku pod Lützen od kuli w… plecy! Karol XII także miał ochotę zostać cesa­rzem nie­miec­kim i też zgi­nął od kuli wystrze­lo­nej z zupeł­nie innej strony, niż można się było spo­dzie­wać! Gustaw III jako pierw­szy nie­miecki monar­cha na szwedz­kim tro­nie wygło­sił swoją mowę tro­nową po szwedzku i… zgi­nął od kuli wystrze­lo­nej przez Szweda. Listy zaś pisał po fran­cu­sku. Król Gustaw IV Adolf, który jest jedną z naj­waż­niej­szych postaci naszej opo­wie­ści, uwa­żał się za księ­cia Rze­szy Nie­mieckiej. Zarówno Gustaw III, jak i jego syn, Gustaw IV Adolf, mimo nie­mieckich korzeni byli kul­tu­rowo bli­scy Fran­cji, jak wów­czas wszy­scy oświe­ceni ludzie w Euro­pie. Oczy­wi­ście nie tej rewo­lu­cyj­nej i napo­le­oń­skiej.

Pomo­rze (Pom­mern, nazy­wane także Vor­pom­mern, czyli Pomo­rze Przed­nie) przy­łą­czono do Szwe­cji po pokoju west­fal­skim w 1648 roku, koń­czą­cym wojnę trzy­dzie­sto­let­nią. W jego skład wcho­dziły: wyspy Rugia i Uznam oraz mia­sta Stral­sund (szwedzki Gibral­tar), Gre­ifswald i Stet­tin (Szcze­cin), który był sto­licą szwedz­kiego Pomo­rza w latach 1648–1720. W 1720 roku Szwe­cja stra­ciła w wyniku wojny część Pomo­rza Wschod­niego z wyspami Uznam i Wolin na rzecz Prus. Tery­to­ria te usi­ło­wano odzy­skać w latach 1757–1762, włą­cza­jąc się w tzw. wojnę sied­mio­let­nią. Nie poszło wtedy Szwe­cji naj­le­piej i wszystko wró­ciło do stanu z 1720 roku. Pod­czas wojen napo­le­oń­skich Pomo­rze było tere­nem prze­mar­szów roz­ma­itych wojsk, a w 1812 roku zostało zajęte przez Fran­cu­zów, co stało się jedną z przy­czyn osta­tecz­nego roz­łamu mię­dzy szwedz­kim następcą tronu, byłym mar­szał­kiem fran­cu­skim Jeanem-Bap­ti­ste’em Ber­na­dotte’em a cesa­rzem Napo­le­onem. Ta pro­win­cja już ni­gdy nie wró­ciła do Szwe­cji, i to w pew­nym sen­sie z winy Ber­na­dotte’a, który zamie­rzał prze­ka­zać ją Danii w roz­li­cze­niu za Nor­we­gię. Osta­tecz­nie przy­pa­dła Pru­som, które wypła­ciły Szwe­cji rekom­pen­satę finan­sową. Do Szwe­cji – od 1632 roku – nale­żał także port bał­tycki Wismar. Gustaw IV Adolf w roku 1803 zasta­wił mia­sto na sto lat w Meklem­bur­gii. Wiek póź­niej nikt już jed­nak nie myślał poważ­nie o jego wyku­pie­niu.

Szwe­cja ni­gdy nie była kra­jem kolo­nial­nym, ale miała jedną zamor­ską posia­dłość – Saint-Barthélemy w archi­pe­lagu Małych Antyli, pomię­dzy Ame­ryką Pół­nocną a Połu­dniową. Tę kara­ib­ską wyspę odkrył Krzysz­tof Kolumb w 1493 roku i ochrzcił imie­niem swo­jego brata – Bar­to­lo­meo. Szwe­cja dostała ją w 1784 roku w pre­zen­cie od króla Fran­cji Ludwika XVI jako gest przy­jaźni. Fran­cja pra­gnęła wtedy wzmoc­nić więzy sojusz­ni­cze ze Sztok­hol­mem, wypła­ca­jąc znaczne sub­sy­dia, aby w ten spo­sób osła­bić wpływy rosyj­skie. Fran­cja uzy­skała w zamian znaczne przy­wi­leje celne w por­cie w Göteborgu. W latach 1801–1802 wyspę oku­po­wali Bry­tyj­czycy. Saint-Barthélemy to ubogi kawa­łek lądu, na któ­rym upra­wiano nieco bawełny i pozy­ski­wano sól. Pew­nym źró­dłem docho­dów było pośred­nic­two w wol­nym han­dlu i han­del nie­wol­ni­kami. Osta­tecz­nie wyspę zwró­cono Fran­cji, gdyż przy­no­siła Skar­bowi Szwedz­kiemu same straty¹¹.

Na początku XIX wieku w Szwe­cji (w dzi­siej­szych gra­ni­cach) miesz­kały już 2 395 226 osób, w więk­szo­ści Szwe­dów, w mniej­szym stop­niu Finów i Niem­ców. W tym samym cza­sie lud­ność woje­wództw fiń­skich liczyła ok. 0,9 mln. ludzi, a na Pomo­rzu miesz­kało ok. 145 tys. osób. Gęstość zalud­nie­nia wyno­siła prze­cięt­nie 4,5 osoby na km kw. Prze­ciętna dłu­gość życia wyno­siła 35–40 lat¹². Około 85 proc. lud­no­ści utrzy­my­wało się z rol­nic­twa. Popu­la­cja miast, poza sto­łecz­nym Sztok­hol­mem, który w 1805 roku miał 75 tys. miesz­kań­ców, była nie­zbyt liczna: Göteborg – ok. 18 tys. osób; Stral­sund (na Pomo­rzu) – 12 tys.; Åbo (w Fin­lan­dii) – 11,3 tys.; Karls­krona – 10,5 tys.; Norrköping, Gävle, Örebro – po ok. 5–10 tys.; Malmö, Uppsala, Falun, Hel­sing­fors – ok. 4–5 tys. Inne mia­sta nie miały nawet tysiąca miesz­kań­ców i były raczej dużymi wsiami, tyle że odby­wały się w nich doroczne jar­marki.

Prze­wa­ża­jąca część lud­no­ści szwedzko-fiń­skiej miesz­kała na wsi. Chłopi byli wła­ści­cie­lami ziemi, pła­cą­cymi podatki pań­stwu (_skat­te­bonde_), mają­cymi swoją repre­zen­ta­cję w sta­no­wym par­la­men­cie – Riks­dagu – albo dzier­żaw­cami (_frälsebonde_). Gospo­dar­stwa rolne były w znacz­nym stop­niu samo­wy­star­czalne. Nad­wyżki sprze­da­wano na oko­licz­nych tar­go­wi­skach i w mia­stach, kupu­jąc jed­no­cze­śnie pro­dukty prze­my­słowe z manu­fak­tur i warsz­ta­tów rze­mieśl­ni­czych¹³.

Szwedzko-fiń­ska wieś wyglą­dała przez wiele stu­leci tak jak każda inna wieś w Euro­pie. Zagrody stały obok sie­bie wzdłuż drogi, a rol­nicy upra­wiali swoje pola poroz­rzu­cane po oko­licy. Miało to swoje dobre i złe strony. Dobre, bo ludzie miesz­kali obok sie­bie, mieli poczu­cie wspól­noty, a i do kościoła było bli­sko. Złe, bo droga na pole była daleka, kawałki ziemi poroz­rzu­cane to tu, to tam – jedne lep­sze, inne gor­sze. Poza tym pola z powo­dów rodzin­nych stale dzie­lono pomię­dzy dzieci wła­ści­cieli. Nie­które były tak małe, że rol­nik miał trud­no­ści z odwró­ce­niem pługa, aby nie zaha­czyć o mie­dzę sąsiada. Taki spo­sób uprawy roli uznano w końcu za zagra­ża­jący bez­pie­czeń­stwu kraju, ponie­waż nie gwa­ran­to­wał zbio­rów na odpo­wied­nim pozio­mie. Receptą na popra­wie­nie efek­tyw­no­ści gospo­da­ro­wa­nia miała być koma­sa­cja grun­tów. Pierw­sze próby prze­pro­wa­dzono już w poło­wie XVIII wieku, kiedy to dyrek­tor _Lantmäterikontoret_, czyli szwedz­kiego urzędu pomia­ro­wego, Jacob Fag­got¹⁴, Walon z pocho­dze­nia, ojciec szwedz­kiej kar­to­gra­fii, zaczął reali­zo­wać pio­nier­ską reformę rolną w Szwe­cji, mającą na celu sca­le­nie grun­tów¹⁵. Dotąd każdy rol­nik miał dostęp do jed­na­ko­wego w zało­że­niu udziału we wspól­nych, nale­żą­cych do całej wsi, grun­tach rol­nych i pastwi­skach. Ponie­waż grunty były róż­nej jako­ści, to aby wyrów­nać szanse, chłop mógł mieć wiele udzia­łów. W pierw­szej refor­mie, nazwa­nej _stor­ski­fte_, cho­dziło o to, aby zmniej­szyć liczbę udzia­łów do mak­si­mum czte­rech.

Kolejną próbę, która póź­niej stała się wzo­rem dla całej Szwe­cji, pod­jęto w dobrach nale­żą­cych do Anglika Rut­gera Mac­kle­ana w Skåne. Prze­pro­wa­dził ją agro­nom Gideon Wad­man w 1783 roku. Mac­klean prze­ko­nał bądź zmu­sił swo­ich bli­sko 700 dzier­żaw­ców do opusz­cze­nia podzie­lo­nych gospo­darstw i prze­nie­sie­nia się do nowych, z któ­rych każde miało powierzch­nię 20 hek­ta­rów. Nie wszy­scy jed­nak byli zado­wo­leni z takiego obrotu spraw i ok. setki rol­ni­ków wymó­wiło swoją dzier­żawę.

W latach 1803–1807 na pod­sta­wie roz­po­rzą­dzeń rządu Gustawa IV Adolfa roz­po­częto reali­za­cję kolej­nej reformy, tzw. _enski­fte_. Była ona bar­dziej rady­kalna niż _stor­ski­fte_, ponie­waż kolejny szef _Lantmäterikontoret_, Erik af Wet­ter­stedt¹⁶, posta­no­wił sprawę zała­twić osta­tecz­nie – czyli sca­lić wszyst­kie grunty rolne i utwo­rzyć duże, wydajne gospo­dar­stwa. Ozna­czało to praw­dziwą rewo­lu­cję, wyma­ga­jącą cał­ko­wi­tej zmiany struk­tury gospo­darki rol­nej, a także zamie­sza­nie w orga­ni­za­cji armii, opar­tej na tzw. sys­te­mie _indel­ning_, czyli roz­miesz­cza­nia żoł­nie­rzy na obsza­rze całego kraju¹⁷.

_Enski­ftet_ wpro­wa­dzano w Szwe­cji przez całe poko­le­nie, z roz­ma­itymi efek­tami i przy dużym nie­za­do­wo­le­niu rol­ni­ków, choć bez nie­po­ko­jów spo­łecz­nych. W 1827 roku, już pod­czas rzą­dów Ber­na­dotte’a, roz­po­częto ostat­nią fazę tej reformy pod nazwą _laga ski­fte_. Prak­tycz­nie prze­pro­wa­dzano ją do roku 1928, czyli przez całe sto lat (!), i w nie­któ­rych miej­scach ni­gdy nie zre­ali­zo­wano jej do końca.

Ta dra­styczna i roz­ło­żona na kilka eta­pów reforma rolna rady­kal­nie zmie­niła kra­jo­braz szwedz­kiej pro­win­cji¹⁸. Zni­kły tra­dy­cyjne zabu­do­wa­nia wiej­skie usy­tu­owane przy dro­dze pro­wa­dzą­cej do kościoła. Z loka­li­za­cji daw­nych wsi pozo­stały jedy­nie kościoły oto­czone wolną prze­strze­nią, daw­niej sta­no­wiące cen­tralny punkt osady. Zagrody wiej­skie, oto­czone teraz polami, były znacz­nie odda­lone od sie­bie. Wokół drew­nia­nych domów malo­wa­nych czer­woną farbą z Falun sadzono drzewa, aby w ten spo­sób zapew­nić ochronę od wia­tru. Domo­stwa czę­sto ota­czano kamien­nymi mur­kami. Pierw­sze poko­le­nie po refor­mie było raczej prze­grane. Nale­żało zbu­rzyć stary dom i zbu­do­wać nowy. Zerwane zostały więzi, które łączyły spo­łecz­no­ści wiej­skie od tysiąca lat. Dopiero kolejne poko­le­nia zebrały plony reformy. Mimo począt­ko­wego nie­za­do­wo­le­nia eks­pe­ry­ment oka­zał się bar­dzo udany. Wzro­sła pro­duk­cja rolna, a przy­rost natu­ralny zwięk­szył się o 100 pro­cent, ponie­waż było wię­cej żyw­no­ści. Dzien­ni­karz i popu­la­ry­za­tor histo­rii Her­man Lin­dqvist napi­sał, że takie gwał­towne prze­miany spo­łeczne wymu­szone siłą przez pań­stwo dopro­wa­dzi­łyby do rewo­lu­cji w każ­dym kraju z wyjąt­kiem Szwe­cji. Tu ludzie pokor­nie zga­dzali się na wszel­kie nie­do­god­no­ści i zmiany, i ta cecha pozo­stała im do dziś¹⁹.

Prze­mysł w tam­tych cza­sach to przede wszyst­kim gór­nic­two, zatrud­nia­jące ok. 50 tys. osób. Wydo­by­wano głów­nie rudy żelaza, które prze­twa­rzano i w znacz­nym stop­niu eks­por­to­wano, oraz rudy mie­dzi. Eks­plo­ato­wano także lasy, eks­por­tu­jąc drewno i smołę. Jako ener­gię wyko­rzy­sty­wano siłę wody, a póź­niej maszyny parowe. W 1800 roku sza­co­wano, że w Szwe­cji, poza kopal­niami i zwią­za­nymi z nimi manu­fak­tu­rami, znaj­do­wało się 941 fabryk zatrud­nia­ją­cych ponad 10 tys. osób. Do tego trzeba dodać młyny, które zatrud­niały 3700 robot­ni­ków. Rze­mio­sło w mia­stach regu­lo­wały prze­pisy cechowe. Przy wjaz­dach do miast usta­wiano rogatki celne, pobie­ra­jące opłaty od wwo­żo­nych towa­rów. Komu­ni­ka­cję wewnątrz kraju utrud­niał brak dobrych dróg, a więk­szość trans­portu towa­rów odby­wała się drogą wodną. Kanał _Trolhätte_ otwo­rzono w 1800 roku. Kilka lat póź­niej rząd Gustawa IV Adolfa roz­po­czął budowę wiel­kiego Kanału Gotyj­skiego (_Göta Kanal_), łączą­cego Morze Pół­nocne z Bał­ty­kiem, zakoń­czoną dopiero przez rząd Karola XIV Jana w 1832 roku²⁰.

Na prze­ło­mie XVIII i XIX wieku Szwe­cja, która prze­stała być kra­jem wojow­ni­ków, znaj­do­wała się w złej kon­dy­cji, i to pod każ­dym wzglę­dem. Nale­żała do naj­bied­niej­szych państw w Euro­pie. Miała słabo roz­wi­nięty sys­tem komu­ni­ka­cyjny, bo posta­wiono na roz­wój kana­łów, zamiast na budowę dróg. Czas liczono lokal­nie, patrząc na wyso­kość Słońca na nie­bie. Sztok­holm był małym, kil­ku­dzie­się­cio­ty­sięcz­nym mia­stem bez wody, kana­li­za­cji, oświe­tle­nia ulic, ba, nawet bez bruku ulicz­nego z wyjąt­kiem dzi­siej­szego Sta­rego Mia­sta. Na uli­cach leżały koń­ski i krowi nawóz, bo w mie­ście hodo­wano krowy, aby mieć mleko, mleko zaś pito, bo bra­ko­wało wody. Funk­cjo­no­wały co prawda stud­nie komu­nalne, z któ­rych czer­pano wodę, ale nie zawsze była ona czy­sta.

W kraju czę­sto wybu­chały epi­de­mie, które z reguły brały począ­tek w dużych sku­pi­skach ludz­kich. W 1710 roku taka epi­de­mia wybu­chła w Sztok­hol­mie. Zmarła wów­czas nie­mal połowa lud­no­ści mia­sta²¹. Pro­blemy epi­de­mio­lo­giczne powsta­wały też, gdy prze­miesz­czały się duże jed­nostki woj­skowe bądź w trak­cie poboru. W obo­zach woj­sko­wych wybu­chały cho­roby zabi­ja­jące od razu wielu rekru­tów, jesz­cze zanim wyru­szyli na wojnę. Tak stało się choćby pod­czas wojny z Rosją z lat 1808–1809. Zresztą więk­sza część strat pod­czas kon­flik­tów zbroj­nych wyni­kała z cho­rób i źle leczo­nych ran. Za główne lekar­stwo na cho­roby uwa­żano wtedy alko­hol. Pod­sta­wo­wym napo­jem wyda­wa­nym woj­sku było piwo, zda­wano sobie bowiem sprawę z tego, że picie wody jest szko­dliwe.

Od 1792 roku, kra­jem rzą­dził król Gustaw IV Adolf. Młody monar­cha, który objął tron po śmierci ojca Gustawa III w wyniku zama­chu, nie dora­stał do sta­wia­nych przed nim zadań. Tak naprawdę wcale nie chciał być kró­lem. Tym­cza­sem za prze­ciw­ni­ków miał zarówno cesa­rza Fran­cu­zów Napo­le­ona I, jak i cara Rosji Alek­san­dra I. Z tym ostat­nim przy­szło mu się nie­ba­wem zmie­rzyć.Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki

1. Napo­leon, _Mak­symy_, War­szawa 1983, s. 52.

2. Uży­wamy okre­śle­nia „armia szwedzka”, mimo że oddziały ope­ru­jące na tym fron­cie skła­dały się w więk­szo­ści z żoł­nie­rzy etnicz­nie fiń­skich.

3. S. Carls­son, _Svensk Histo­ria, Tiden efter 1718_, v. II, Stoc­kholm 1964, s. 229.

4. K.O. Arn­st­berg, B. Ehn, _Etni­ska mino­ri­te­ter_, Lund 1976, s. 49.

5. H. Lin­dqvist, _När Fin­land var Sve­rige_, Stoc­kholm 2014.

6. T. Cie­ślak, _Histo­ria Fin­lan­dii_, Wro­cław 1983, s. 36.

7. K.O. Arn­st­berg, B. Ehn, _op. cit._, s. 27.

8. _Ibi­dem_, s. 29.

9. S. Carls­son, _Svensk Histo­ria II_, Bon­niers Stoc­kholm 1964.

10. Karol XII, syn Karola XI, króla Szwe­cji, księ­cia Bremy i Ver­den, władcy Pala­ty­natu Dwóch Mostów (Pfalz-Zweibrücken), który wcho­dził w skład Świę­tego Cesar­stwa Rzym­skiego.

11. K. Mazow­ski, _Ber­na­dotte, żoł­nierz for­tuny_, s. 106.

12. S. Cla­son, _Sve­ri­ges Histo­ria till våra dagar, Karol XIII och Karol XIV Johan_, Stoc­kholm 1923, s. 11.

13. K. Mazow­ski, _Ber­na­dotte, żoł­nierz for­tuny_, War­szawa 2013, s. 110.

14. Jacob Fag­got (1699–1777), pre­kur­sor prac kar­to­gra­ficz­nych w Szwe­cji i Fin­lan­dii prze­pro­wa­dzo­nych w 1748 roku, waż­nych z mili­tar­nego punktu widze­nia. Zwo­len­nik bar­dziej efek­tyw­nego zasie­dle­nia i wyko­rzy­sta­nia Fin­lan­dii, która liczyła w tym okre­sie zale­d­wie 430 tys. miesz­kań­ców.

15. N.E. Vil­l­strand, _Riks­de­len, Stor­makt och rikssprängning 1560–1812_, Stoc­kholm 2009.

16. S. Cla­son, _op. cit._, s. 15.

17. O sys­te­mie _indel­ning_ piszemy dalej w roz­dziale IV pt. _Ostat­nia szansa na pokój_.

18. K. Mazow­ski, _Ber­na­dotte, żoł­nierz for­tuny_, s. 111.

19. H. Lin­dqvist, _Histo­rien om Sve­rige – När riket sprängdes och Ber­na­dotte blev kung_, Stoc­kholm 2002, s. 128.

20. K. Mazow­ski, _Ber­na­dotte, żoł­nierz for­tuny_, War­szawa 2013, s. 112.

21. M. Västerbro, _Pestens år. Döden i Stoc­kholm 1710_, Stoc­kholm 2016.

22. Adolf Fre­drik (Fry­de­ryk) av Hol­stein-Got­torp (1710–1771), uro­dzony w Szle­zwiku, książę biskup Lubeki, od 1743 roku następca tronu Szwe­cji, od 1751 roku król Szwe­cji.

23. Data w zależ­no­ści od kalen­da­rza: 27 czerwca według kalen­da­rza juliań­skiego, 28 – według szwedz­kiego, 8 lipca – według gre­go­riań­skiego.

24. Wojna pół­nocna, która roz­po­częła się w lutym 1700 roku od ataku Augu­sta II Moc­nego na szwedz­kie Livland.

25. Karol XII – Karl XII (pol­ska wer­sja imie­nia tylko w wypadku klu­czo­wych postaci).

26. Gene­ra­lis­si­mus armii szwedz­kiej w Nor­we­gii od 1716 roku.

27. I. Anders­son, _Dzieje Szwe­cji_, War­szawa 1967, s. 197.

28. E.M. Arndt, _Skil­drin­gar ur Sven­ska Histo­rien under Gustaw III och Gustaw IV Adolf_, Uppsala 1840, s. 60.

29. Trze­cia wojna pół­nocna (wielka wojna pół­nocna) toczyła się w latach 1700–1721 pomię­dzy Kró­le­stwem Danii i Nor­we­gii, Rosją, Sak­so­nią, Pru­sami i Hano­we­rem (od 1715) z jed­nej strony, a Szwe­cją z dru­giej. Rzecz­po­spo­lita, połą­czona unią per­so­nalną z Sak­so­nią, for­mal­nie zacho­wała neu­tral­ność, lecz dzia­ła­nia zbrojne objęły jej tery­to­rium.

30. 31 sierp­nia według kalen­da­rza gre­go­riań­skiego.

31. I. Anders­son, _op. cit._, s. 201.

32. _Ibi­dem_, s. 203.

33. Anna Pio­trowna Roma­nowa (1708–1728), star­sza córka Pio­tra I i jego żony Kata­rzyny I, z domu Skow­roń­skiej, cesa­rzo­wej w latach 1725–1727, zmarła po naro­dze­niu syna Karola Petera.

34. Linia Anhalt-Zerbst dyna­stii askań­skiej panu­ją­cej m.in. w Bran­den­bur­gii i Sak­so­nii.

35. W. Gąsio­row­ski, _Kró­lo­bójcy_, Kra­ków, b.r.w., s. 64.

36. S.S. Mon­te­fiore, _Roma­no­wo­wie_, War­szawa 2020, s. 233.

37. Wojna o suk­ce­sję austriacką (1740–1748) pomię­dzy Pru­sami, Fran­cją, Hisz­pa­nią i Bawa­rią z jed­nej strony a Austrią, Sak­so­nią i Sar­dy­nią z dru­giej. Wywo­łana po wstą­pie­niu na tron austriacki Marii Teresy, czemu sprze­ci­wiały się Prusy, nie zga­dza­jąc się na tzw. sank­cję prag­ma­tyczną cesa­rza Karola VI, mówiącą, że tron mogą dzie­dzi­czyć kobiety. Wojna szwedzko-rosyj­ska w tym kon­tek­ście miała sta­no­wić dywer­sję wobec dzia­łań zbroj­nych w Euro­pie Środ­kowo-Wschod­niej.

38. T. Cie­ślak, _op. cit._, s. 105.

39. S. Carls­son, _op. cit._, s. 230.