MENU
Nasze ceny
Przeczytaj fragment on-line
-
promocja
Orda. Jak Mongołowie zmienili świat - ebook
Wydawnictwo:
Tłumacz:
Seria:
Format:
EPUB
Data wydania:
15 października 2025
Orda. Jak Mongołowie zmienili świat - ebook
Marie Favereau odrzuca koncepcję koczowniczych ludów jako obrzeży historii i dowodzi, że świat, w którym żyjemy, jest w dużej części spuścizną Mongołów.
Mongołowie znani są głównie z podbojów. W pierwszej tak całościowej historii Ordy, zachodniej części imperium mongolskiego, która powstała po śmierci Czyngis-chana, Marie Favereau pokazuje, że ich osiągnięcia nie ograniczały się wyłącznie do wojowania. Przez niemal trzysta lat Orda była siłą napędową globalnego rozwoju. Pozostawiła po sobie bogatą i widoczną do dzisiaj w Europie, Rosji, Azji Środkowej i na Bliskim Wschodzie spuściznę.
W XIII i XIV stuleciu Orda odgrywała kluczową rolę w ekspansji gospodarczej Eurazji. Była ważnym ośrodkiem wymiany handlowej i ułatwiała transport towarów na przestrzeni tysięcy kilometrów. Jej wyjątkowy ustrój polityczny nagradzał zręcznych administratorów i dyplomatów oraz sprzyjał porządkowi, który odznaczał się mobilnością i innowacyjnością. Złota Orda, ze stolicą w Saraju nad dolną Wołgą, wpłynęła na zwyczaje społeczne i struktury państwowe w kulturach muzułmańskich, rozpowszechniła zaawansowane teorie dotyczące świata przyrody i wprowadziła nowatorskie idee tolerancji religijnej.
Ta publikacja spełnia wymagania dostępności zgodnie z dyrektywą EAA.
| Kategoria: | Historia |
| Zabezpieczenie: |
Watermark
|
| ISBN: | 978-83-8338-624-9 |
| Rozmiar pliku: | 5,0 MB |
FRAGMENT KSIĄŻKI
KOMENTARZ DO WYDANIA POLSKIEGO
Przyjmując zlecenie redakcji merytorycznej (mongolistycznej) tej ciekawej książki, wiedziałem, że nie będzie to łatwe zadanie. Powodów jest kilka, ale główny to mnogość języków materiałów źródłowych, z których autorka czerpała swoją wiedzę. Historia i obszar, o których opowiada książka, obejmują wiele narodów – i ich języki: mongolski, perski, arabski, rosyjski, chiński, no i języki turkijskie – które na przestrzeni wieków kształtowały sytuację etniczną, kulturową i językową tego regionu, przenikając się i wpływając na siebie. Wydawałoby się, że podstawę powinien stanowić język mongolski i ewentualnie jego zapis w piśmie mongolskim (zapis nie jest jednoznaczny co do brzmienia), to jednak z uwagi na inne języki źródeł pojawia się problem z wielorodnością form zapisu tego samego terminu czy imienia. Dodatkowo oryginał książki powstał w języku angielskim. To wszystko wpływa na występowanie różnych wariantów pisowni tego samego terminu czy nazwiska. Wprawdzie są utrwalone pewne standardy zapisu, ale zawsze przy przekładzie w tego rodzaju publikacji pojawiają się trudności i wątpliwości dotyczące właściwego. Tak, aby z jednej strony trzymać się naukowego dyskursu, a z drugiej – ułatwić czytelnikowi odbiór treści. Przyjmując, że dopuszcza się wiele odmian zapisu, a także spolszczeń obcych terminów (np. _darchan_, _jarłyk_) i nazwisk (np. _Möngke chan_), które na stałe weszły do historii i języka polskiego, należy dołożyć starań, aby w całej książce trzymać się jednego przyjętego i wybranego schematu ich zapisu. Wszystko po to, aby czytelnik łatwo orientował się, o co i o kogo chodzi.
Zgodnie z tą zasadą oraz rozumiejąc popularnonaukowy charakter książki, zaproponowałem przyjęcie wszędzie, gdzie to możliwe, spolszczonych wersji zapisu, który opierałem o brzmienie języka mongolskiego lub powszechnie stosowane spolszczenia terminów i nazwisk z języków turkijskich, arabskiego czy perskiego. Wielorakość wersji zapisu, w tym transkrypcja i transliteracja źródeł (na przykład imienia chana Złotej Ordy _Munke Temura_), jak również występowanie w historii regionu władców o identycznych lub zbliżonych imionach sprawiły, że zdecydowano się na zapis najbardziej ułatwiający odbiór czytelnikowi. Wybrany zapis może się różnić od tradycyjnego stosowanego przez specjalistów, odpowiada jednak popularności w źródłach, praktyce akademickiej czy potocznym języku polskim.
Co do nazewnictwa geograficznego, w polskim tłumaczeniu podane są nazwy polskie, o ile takowe istnieją, a odnoszą się do ówczesnych nazw. Choć mogą być uznane za anachroniczne, to ich użycie wydaje się uzasadnione poprawnością historyczną i poszerzaniem wiedzy czytelnika.
Na koniec chciałbym się odnieść do kwestii nazewnictwa ord wchodzących w skład ułusu Dżocziego, później znanego jako Złota Orda. Nazewnictwo ord Złotej Ordy budzi kontrowersje, gdyż różne źródła podają sprzeczne informacje na temat przyporządkowania kolorów poszczególnym skrzydłom tego ułusu. Spośród synów Dżocziego Batu-chan objął zwierzchnictwo nad zachodnią częścią, jego brat Orda nad wschodnią, a między ziemiami Batu i Ordy znajdowały się jeszcze ziemie ich młodszego brata Szejbana.W owym czasie używano terminu _ułus_ (mong. _uls_), oznaczającego ziemie i poddanych danego władcy, powiązanego z imieniem władcy – ułus Batu, ułus Ordy etc. Potwierdzeniem są XIII- i XIV-wieczne źródła chińskie, perskie, muzułmańskie czy ormiańskie, w których pisze się o ułusie Dżocziego, a czasami Chanacie Kipczackim czy Kumani. Nie notuje się w źródłach tamtego okresu nazw Złota, Niebieska czy Biała Orda.
Ruskie i perskie kroniki z późniejszych wieków przypisują tym trzem skrzydłom różne barwy: białą, błękitną i szarą. Termin Złota Orda pojawia się zaś dopiero ok. XVI wieku w kronikach ruskich. Nazwa _Altan Ord_, „złote obozowisko”, ma nawiązywać m.in. do złotego/żółtego (tur./mong. _altan_) koloru jurty władcy w obozowisku (mong. _ord_), a być może do złotej kopuły pałacu chańskiego w Saraju.
Problem zaczyna się, gdy sięgamy do źródeł obcych – ruskich i perskich, które wprowadzają zamieszanie w nazewnictwie poszczególnych skrzydeł ułusu Dżocziego i samego państwa. To ściślej niemongolscy kronikarze stosują nazwę Złota Orda w odniesieniu do dawnego ułusu Dżocziego, części imperium mongolskiego. Co więcej, ruskie źródła z końca XIV wieku wspominają o Błękitnej Ordzie jako o wschodnim skrzydle. Wprawdzie potwierdzają to późniejsze XV-wieczne perskie źródła, mówiąc, że Batu rządził białą ordą, Orda błękitną, a Szejban szarą, to jednak niektóre z nich (te z linii timurydzkiej) przypisują kolor niebieski ułusowi zarządzanemu przez Batu-chana. Ten podział został przyjęty przez większość zachodnich badaczy – zachodnie skrzydło jest błękitną, a wschodnie białą ordą. Również sami Mongołowie określają ordę Batu jako błękitną. Jest to jedna z zagadek historiografii, która nie znajdzie swojego prostego rozwiązania, bo dziś jest już wiele teorii, dlaczego biały i błękitny pojawiły się w nazwie.
Podłoża problemu sprzecznego użycia terminologii związanej z kolorami do umiejscowienia konkretnej ordy można upatrywać w dwóch aspektach: kulturowym i politycznym. Pierwszy może się odnosić do tradycji określania stron świata przez ludy stepowe, drugi zaś do kwestii podkreślenia linii dynastycznej Czyngisydów (kolor błękitny miał wskazywać na arystokratyczne pochodzenie z nadania Wielkiego Błękitnego Nieba), chociaż obaj, Batu i Orda, byli wnukami Wielkiego Chana.
Autorka tej książki zdecydowała się na wykorzystanie przekazu ze źródeł perskich. Zatem Batu-chan jest tu władcą Białej Ordy, a Orda Błękitnej Ordy. Chociaż, jak wiadomo, nie wszystkie źródła perskie są wierne tej narracji. Należy jednak zauważyć, że stanowisko autorki nie jest błędem, a jedynie może budzić kontrowersje u niektórych czytelników, znających inne publikacje poświęcone Złotej Ordzie.
Podsumowując, nie ma jednoznacznej odpowiedzi, które kolory odpowiadały konkretnym terytoriom; współcześnie pozostaje to tematem sporów historycznych. Dlatego bezpieczniej jest używać określeń takich jak „orda Batu” czy „orda Ordy”, choć ten ostatni termin w języku polskim może wywoływać pewnego rodzaju niesmak stylistyczny.
Te problemy nie przesłaniają wartości książki – to fascynująca publikacja, która nie tylko porządkuje wiedzę o Złotej Ordzie, ale też odkrywa przed czytelnikiem nieznane fakty. Dzięki niej obraz Mongołów w naszej świadomości może ulec zaskakującej przemianie.
Jan RogalaZapraszamy do zakupu pełnej wersji książki
1.
Zob. John A. Boyle, _The Mongol World Empire_, Variorum Reprints, London 1977. Na temat historiograficznego rozwoju koncepcji mongolskiego imperium światowego zob. Timothy May, _The Mongol Conquests in World History_, Reaktion, London 2012, s. 7–23. Dokonując cennego spostrzeżenia na temat znaczenia systemu światowego, Janet Abu-Lughod wyjaśnia, że „żaden światowy system nie jest _globalny_, jeśli rozumieć przez to równomierne połączenie wszystkich jego składowych”. Światowy system jest wynikiem współzależności różnych geograficznie odrębnych podsystemów. Janet L. Abu-Lughod, _Before European Hegemony: The World System A.D. 1250–1350_, Oxford University Press, New York 1989, s. 32 (podkreślenie autorki) .
2.
Pamela Kyle Crossley, _Hammer and Anvil: Nomad Rulers at the Forge of the Modern World_, Rowman and Littlefield, Lanham 2019, s. 149–155; Jane Burbank, Frederick Cooper, _Empires in World History: Power and Politics of Difference_, Princeton University Press, Princeton 2010, s. 104–115.
3.
May, _The Mongol Conquests_, s. 22.
4.
Zob. Crossley, _Hammer and Anvil_, s. xvii–xxiii; May, _The Mongol Conquests_, s. 8.
5.
Zob. Thomas T. Allsen, _Mongol Imperialism: The Policies of the Grand Qan Möngke in China, Russia, and the Islamic Lands, 1251–1259_, University of California Press, Berkeley 1987; Thomas T. Allsen, _Commodity and Exchange in the Mongol Empire: A Cultural History of Islamic Textes_, Cambridge University Press, New York 1997; Thomas T. Allsen, _Culture and Conquest in Mongol Eurasia_, Cambridge University Press, New York 2001; Thomas T. Allsen, _The Royal Hunt in Eurasian History_, University of Pennsylvania Press, Philadelphia 2006; Thomas T. Allsen, _The Steppe and the Sea: Pearls in the Mongol Empire_, University of Pennsylvania Press, Philadelphia 2019.
6.
Zob. szczególnie May, _The Mongol Conquests_; Michal Biran, _The Mongol Empire and Inter-Civilizational Exchange_, w: _The Cambridge World History_, t. 5: B.Z. Kedar, M.E. Wiesner-Hanks (red.), _Expanding Webs of Exchange and Conflict_, Cambridge University Press, Cambridge 2015, s. 534–558; Hodong Kim, _The Unity of the Mongol Empire and Continental Exchange over Eurasia_, „Journal of Central Eurasian Studies”, 1 (2009), s. 15–42.
7.
Zob. np. refleksje metodologiczne w: Eugenio Menegon, _Telescope and Microscope: A Micro-Historical Approach to Global China in the Eighteenth Century_, „Modern Asian Studies”, 54, nr 4 (2020), s. 1315–1344.
8.
Karl Wittfogel, Fȇng Chia-shȇng, _History of Chinese Society: Liao (907–1125)_, American Philosophical Association, Philadelphia 1949, s. 508.
9.
Lhamsuren Munkh-Erdene, _Where Did the Mongol Empire Come From? Medieval Mongol Ideas of People, State and Empire_, „Inner Asia”, 13, nr 2 (2011), s. 211–237, 211. Na temat ewolucji mongolskiego ułusu w _jeke monggol ulus_ (imperium mongolskie lub Wielkie Państwo) zob. Timothy Brook, _Great State: China and the World_, Profile Books, London 2019, s. 7–9.
10.
Ron Sela, _Ritual and Authority in Central Asia: The Khan’s Inauguration Ceremony_, „Papers on Inner Asia”, nr 37, Indiana University Research Institute for Inner Asian Studies, Bloomington 2003.
11.
Zob. też Pekka Hämäläinen, _The Comanche Empire_, Yale University Press, New Haven 2008, który swoje podsumowanie zatytułował _The Shape of Power_ .
12.
Historycy rosyjscy osiadli w Stanach Zjednoczonych, np. George Vernadsky , mogli posługiwać się innymi terminami niż „jarzmo tatarskie”. Pojęcie jarzma mongolskiego czy jarzma tatarskiego przeniknęło do nowszych opracowań anglojęzycznych, np. Charles J. Halperin, _The Tatar Yoke_, Slavica, Columbus 1986; Leo de Hartog, _Russia and the Mongol Yoke: The History of the Russian Principalities and the Golden Horde, 1221–1502_, British Academic Press, London 1996.
13.
Devin DeWeese, _Islamization and Native Religion in the Golden Horde: Baba Tükles and Conversion to Islam in Historical and Epic Tradition_, Pennsylvania State University Press, University Park 1994.
14.
Zob. Charles J. Halperin, _Russia and the Golden Horde: The Mongol Impact on Medieval Russian History_, Indiana University Press, Bloomington 1985; Halperin, _The Tatar Yoke_; Hartog, _Russia and the Mongol Yoke_; Donald Ostrowski, _Muscovy and the Mongols: Cross-Cultural Influences on the Steppe Frontier, 1304–1589_, Cambridge University Press, Cambridge 1998.
15.
Na przykład Janet Martin dostrzega rozwój gospodarczy Rusi pod zwierzchnictwem Mongołów, choć nie stara się wyjaśnić tego zjawiska. Janet Martin, _North-Eastern Russia and the Golden Horde (1246–1359)_ w: _The Cambridge History of Russia_, t. 1, Maureen Perrie (red.), _From early Rus’ to 1689_, Cambridge University Press, Cambridge 2006, s. 132.
16.
Zob. Michael Khodarkovsky, _Russia’s Steppe Frontier: The Making of a Colonial Empire, 1500–1800_, Indiana University Press, Bloomington 2002 .
17.
_Barbaro i Kontarini o Rossii: k istorii italo-ruskih svâzej v XV v._, red. i tłum. E.Č. Skržinskaja, Nauka, Leningrad 1971, s. 148.
18.
Epos stepowy _Chinggis nāme_ Ötemisha Hājjīego pochodzi z połowy XVI w. Istnieje kilka wydań, m.in. Utemish Khadzhi
19.
Możemy być pewni, że kroniki dworskie Ordy nie zaginęły, ponieważ w późniejszych dziełach, które powstały pod patronatem kolejnych przywódców Ordy, takich jak uzbeccy i chiwańscy chanowie, nie ma wzmianek o ich istnieniu. Gdyby taka literatura istniała, późniejsze źródła powoływałyby się na nią.
20.
Zob. Utemish Khadzhi, _Chingiz-name_; DeWeese, _Islamization and Native Religion_; Mária Ivanics, Mirkasym A. Usmanov, _Das Buch der Dschingis-Legende. Däftär-i Čingiz-nāmä_, Department of Altaic Studies, University of Szeged, Szeged 2002.
Przyjmując zlecenie redakcji merytorycznej (mongolistycznej) tej ciekawej książki, wiedziałem, że nie będzie to łatwe zadanie. Powodów jest kilka, ale główny to mnogość języków materiałów źródłowych, z których autorka czerpała swoją wiedzę. Historia i obszar, o których opowiada książka, obejmują wiele narodów – i ich języki: mongolski, perski, arabski, rosyjski, chiński, no i języki turkijskie – które na przestrzeni wieków kształtowały sytuację etniczną, kulturową i językową tego regionu, przenikając się i wpływając na siebie. Wydawałoby się, że podstawę powinien stanowić język mongolski i ewentualnie jego zapis w piśmie mongolskim (zapis nie jest jednoznaczny co do brzmienia), to jednak z uwagi na inne języki źródeł pojawia się problem z wielorodnością form zapisu tego samego terminu czy imienia. Dodatkowo oryginał książki powstał w języku angielskim. To wszystko wpływa na występowanie różnych wariantów pisowni tego samego terminu czy nazwiska. Wprawdzie są utrwalone pewne standardy zapisu, ale zawsze przy przekładzie w tego rodzaju publikacji pojawiają się trudności i wątpliwości dotyczące właściwego. Tak, aby z jednej strony trzymać się naukowego dyskursu, a z drugiej – ułatwić czytelnikowi odbiór treści. Przyjmując, że dopuszcza się wiele odmian zapisu, a także spolszczeń obcych terminów (np. _darchan_, _jarłyk_) i nazwisk (np. _Möngke chan_), które na stałe weszły do historii i języka polskiego, należy dołożyć starań, aby w całej książce trzymać się jednego przyjętego i wybranego schematu ich zapisu. Wszystko po to, aby czytelnik łatwo orientował się, o co i o kogo chodzi.
Zgodnie z tą zasadą oraz rozumiejąc popularnonaukowy charakter książki, zaproponowałem przyjęcie wszędzie, gdzie to możliwe, spolszczonych wersji zapisu, który opierałem o brzmienie języka mongolskiego lub powszechnie stosowane spolszczenia terminów i nazwisk z języków turkijskich, arabskiego czy perskiego. Wielorakość wersji zapisu, w tym transkrypcja i transliteracja źródeł (na przykład imienia chana Złotej Ordy _Munke Temura_), jak również występowanie w historii regionu władców o identycznych lub zbliżonych imionach sprawiły, że zdecydowano się na zapis najbardziej ułatwiający odbiór czytelnikowi. Wybrany zapis może się różnić od tradycyjnego stosowanego przez specjalistów, odpowiada jednak popularności w źródłach, praktyce akademickiej czy potocznym języku polskim.
Co do nazewnictwa geograficznego, w polskim tłumaczeniu podane są nazwy polskie, o ile takowe istnieją, a odnoszą się do ówczesnych nazw. Choć mogą być uznane za anachroniczne, to ich użycie wydaje się uzasadnione poprawnością historyczną i poszerzaniem wiedzy czytelnika.
Na koniec chciałbym się odnieść do kwestii nazewnictwa ord wchodzących w skład ułusu Dżocziego, później znanego jako Złota Orda. Nazewnictwo ord Złotej Ordy budzi kontrowersje, gdyż różne źródła podają sprzeczne informacje na temat przyporządkowania kolorów poszczególnym skrzydłom tego ułusu. Spośród synów Dżocziego Batu-chan objął zwierzchnictwo nad zachodnią częścią, jego brat Orda nad wschodnią, a między ziemiami Batu i Ordy znajdowały się jeszcze ziemie ich młodszego brata Szejbana.W owym czasie używano terminu _ułus_ (mong. _uls_), oznaczającego ziemie i poddanych danego władcy, powiązanego z imieniem władcy – ułus Batu, ułus Ordy etc. Potwierdzeniem są XIII- i XIV-wieczne źródła chińskie, perskie, muzułmańskie czy ormiańskie, w których pisze się o ułusie Dżocziego, a czasami Chanacie Kipczackim czy Kumani. Nie notuje się w źródłach tamtego okresu nazw Złota, Niebieska czy Biała Orda.
Ruskie i perskie kroniki z późniejszych wieków przypisują tym trzem skrzydłom różne barwy: białą, błękitną i szarą. Termin Złota Orda pojawia się zaś dopiero ok. XVI wieku w kronikach ruskich. Nazwa _Altan Ord_, „złote obozowisko”, ma nawiązywać m.in. do złotego/żółtego (tur./mong. _altan_) koloru jurty władcy w obozowisku (mong. _ord_), a być może do złotej kopuły pałacu chańskiego w Saraju.
Problem zaczyna się, gdy sięgamy do źródeł obcych – ruskich i perskich, które wprowadzają zamieszanie w nazewnictwie poszczególnych skrzydeł ułusu Dżocziego i samego państwa. To ściślej niemongolscy kronikarze stosują nazwę Złota Orda w odniesieniu do dawnego ułusu Dżocziego, części imperium mongolskiego. Co więcej, ruskie źródła z końca XIV wieku wspominają o Błękitnej Ordzie jako o wschodnim skrzydle. Wprawdzie potwierdzają to późniejsze XV-wieczne perskie źródła, mówiąc, że Batu rządził białą ordą, Orda błękitną, a Szejban szarą, to jednak niektóre z nich (te z linii timurydzkiej) przypisują kolor niebieski ułusowi zarządzanemu przez Batu-chana. Ten podział został przyjęty przez większość zachodnich badaczy – zachodnie skrzydło jest błękitną, a wschodnie białą ordą. Również sami Mongołowie określają ordę Batu jako błękitną. Jest to jedna z zagadek historiografii, która nie znajdzie swojego prostego rozwiązania, bo dziś jest już wiele teorii, dlaczego biały i błękitny pojawiły się w nazwie.
Podłoża problemu sprzecznego użycia terminologii związanej z kolorami do umiejscowienia konkretnej ordy można upatrywać w dwóch aspektach: kulturowym i politycznym. Pierwszy może się odnosić do tradycji określania stron świata przez ludy stepowe, drugi zaś do kwestii podkreślenia linii dynastycznej Czyngisydów (kolor błękitny miał wskazywać na arystokratyczne pochodzenie z nadania Wielkiego Błękitnego Nieba), chociaż obaj, Batu i Orda, byli wnukami Wielkiego Chana.
Autorka tej książki zdecydowała się na wykorzystanie przekazu ze źródeł perskich. Zatem Batu-chan jest tu władcą Białej Ordy, a Orda Błękitnej Ordy. Chociaż, jak wiadomo, nie wszystkie źródła perskie są wierne tej narracji. Należy jednak zauważyć, że stanowisko autorki nie jest błędem, a jedynie może budzić kontrowersje u niektórych czytelników, znających inne publikacje poświęcone Złotej Ordzie.
Podsumowując, nie ma jednoznacznej odpowiedzi, które kolory odpowiadały konkretnym terytoriom; współcześnie pozostaje to tematem sporów historycznych. Dlatego bezpieczniej jest używać określeń takich jak „orda Batu” czy „orda Ordy”, choć ten ostatni termin w języku polskim może wywoływać pewnego rodzaju niesmak stylistyczny.
Te problemy nie przesłaniają wartości książki – to fascynująca publikacja, która nie tylko porządkuje wiedzę o Złotej Ordzie, ale też odkrywa przed czytelnikiem nieznane fakty. Dzięki niej obraz Mongołów w naszej świadomości może ulec zaskakującej przemianie.
Jan RogalaZapraszamy do zakupu pełnej wersji książki
1.
Zob. John A. Boyle, _The Mongol World Empire_, Variorum Reprints, London 1977. Na temat historiograficznego rozwoju koncepcji mongolskiego imperium światowego zob. Timothy May, _The Mongol Conquests in World History_, Reaktion, London 2012, s. 7–23. Dokonując cennego spostrzeżenia na temat znaczenia systemu światowego, Janet Abu-Lughod wyjaśnia, że „żaden światowy system nie jest _globalny_, jeśli rozumieć przez to równomierne połączenie wszystkich jego składowych”. Światowy system jest wynikiem współzależności różnych geograficznie odrębnych podsystemów. Janet L. Abu-Lughod, _Before European Hegemony: The World System A.D. 1250–1350_, Oxford University Press, New York 1989, s. 32 (podkreślenie autorki) .
2.
Pamela Kyle Crossley, _Hammer and Anvil: Nomad Rulers at the Forge of the Modern World_, Rowman and Littlefield, Lanham 2019, s. 149–155; Jane Burbank, Frederick Cooper, _Empires in World History: Power and Politics of Difference_, Princeton University Press, Princeton 2010, s. 104–115.
3.
May, _The Mongol Conquests_, s. 22.
4.
Zob. Crossley, _Hammer and Anvil_, s. xvii–xxiii; May, _The Mongol Conquests_, s. 8.
5.
Zob. Thomas T. Allsen, _Mongol Imperialism: The Policies of the Grand Qan Möngke in China, Russia, and the Islamic Lands, 1251–1259_, University of California Press, Berkeley 1987; Thomas T. Allsen, _Commodity and Exchange in the Mongol Empire: A Cultural History of Islamic Textes_, Cambridge University Press, New York 1997; Thomas T. Allsen, _Culture and Conquest in Mongol Eurasia_, Cambridge University Press, New York 2001; Thomas T. Allsen, _The Royal Hunt in Eurasian History_, University of Pennsylvania Press, Philadelphia 2006; Thomas T. Allsen, _The Steppe and the Sea: Pearls in the Mongol Empire_, University of Pennsylvania Press, Philadelphia 2019.
6.
Zob. szczególnie May, _The Mongol Conquests_; Michal Biran, _The Mongol Empire and Inter-Civilizational Exchange_, w: _The Cambridge World History_, t. 5: B.Z. Kedar, M.E. Wiesner-Hanks (red.), _Expanding Webs of Exchange and Conflict_, Cambridge University Press, Cambridge 2015, s. 534–558; Hodong Kim, _The Unity of the Mongol Empire and Continental Exchange over Eurasia_, „Journal of Central Eurasian Studies”, 1 (2009), s. 15–42.
7.
Zob. np. refleksje metodologiczne w: Eugenio Menegon, _Telescope and Microscope: A Micro-Historical Approach to Global China in the Eighteenth Century_, „Modern Asian Studies”, 54, nr 4 (2020), s. 1315–1344.
8.
Karl Wittfogel, Fȇng Chia-shȇng, _History of Chinese Society: Liao (907–1125)_, American Philosophical Association, Philadelphia 1949, s. 508.
9.
Lhamsuren Munkh-Erdene, _Where Did the Mongol Empire Come From? Medieval Mongol Ideas of People, State and Empire_, „Inner Asia”, 13, nr 2 (2011), s. 211–237, 211. Na temat ewolucji mongolskiego ułusu w _jeke monggol ulus_ (imperium mongolskie lub Wielkie Państwo) zob. Timothy Brook, _Great State: China and the World_, Profile Books, London 2019, s. 7–9.
10.
Ron Sela, _Ritual and Authority in Central Asia: The Khan’s Inauguration Ceremony_, „Papers on Inner Asia”, nr 37, Indiana University Research Institute for Inner Asian Studies, Bloomington 2003.
11.
Zob. też Pekka Hämäläinen, _The Comanche Empire_, Yale University Press, New Haven 2008, który swoje podsumowanie zatytułował _The Shape of Power_ .
12.
Historycy rosyjscy osiadli w Stanach Zjednoczonych, np. George Vernadsky , mogli posługiwać się innymi terminami niż „jarzmo tatarskie”. Pojęcie jarzma mongolskiego czy jarzma tatarskiego przeniknęło do nowszych opracowań anglojęzycznych, np. Charles J. Halperin, _The Tatar Yoke_, Slavica, Columbus 1986; Leo de Hartog, _Russia and the Mongol Yoke: The History of the Russian Principalities and the Golden Horde, 1221–1502_, British Academic Press, London 1996.
13.
Devin DeWeese, _Islamization and Native Religion in the Golden Horde: Baba Tükles and Conversion to Islam in Historical and Epic Tradition_, Pennsylvania State University Press, University Park 1994.
14.
Zob. Charles J. Halperin, _Russia and the Golden Horde: The Mongol Impact on Medieval Russian History_, Indiana University Press, Bloomington 1985; Halperin, _The Tatar Yoke_; Hartog, _Russia and the Mongol Yoke_; Donald Ostrowski, _Muscovy and the Mongols: Cross-Cultural Influences on the Steppe Frontier, 1304–1589_, Cambridge University Press, Cambridge 1998.
15.
Na przykład Janet Martin dostrzega rozwój gospodarczy Rusi pod zwierzchnictwem Mongołów, choć nie stara się wyjaśnić tego zjawiska. Janet Martin, _North-Eastern Russia and the Golden Horde (1246–1359)_ w: _The Cambridge History of Russia_, t. 1, Maureen Perrie (red.), _From early Rus’ to 1689_, Cambridge University Press, Cambridge 2006, s. 132.
16.
Zob. Michael Khodarkovsky, _Russia’s Steppe Frontier: The Making of a Colonial Empire, 1500–1800_, Indiana University Press, Bloomington 2002 .
17.
_Barbaro i Kontarini o Rossii: k istorii italo-ruskih svâzej v XV v._, red. i tłum. E.Č. Skržinskaja, Nauka, Leningrad 1971, s. 148.
18.
Epos stepowy _Chinggis nāme_ Ötemisha Hājjīego pochodzi z połowy XVI w. Istnieje kilka wydań, m.in. Utemish Khadzhi
19.
Możemy być pewni, że kroniki dworskie Ordy nie zaginęły, ponieważ w późniejszych dziełach, które powstały pod patronatem kolejnych przywódców Ordy, takich jak uzbeccy i chiwańscy chanowie, nie ma wzmianek o ich istnieniu. Gdyby taka literatura istniała, późniejsze źródła powoływałyby się na nią.
20.
Zob. Utemish Khadzhi, _Chingiz-name_; DeWeese, _Islamization and Native Religion_; Mária Ivanics, Mirkasym A. Usmanov, _Das Buch der Dschingis-Legende. Däftär-i Čingiz-nāmä_, Department of Altaic Studies, University of Szeged, Szeged 2002.
więcej..
