Osteoporoza - ebook

WSTĘP

Osteoporoza jest jedną z plag naszej cywilizacji. Stanowi stale narastający problem zdrowotny, z systematycznie zwiększającą się liczbą zachorowań na tę chorobę i jej powikłań. Przyczyniają się do tego niezdrowy tryb życia, przede wszystkim nieprawidłowy sposób żywienia, a także brak lub zbyt małe natężenie aktywności fizycznej oraz palenie tytoniu. Pewien wpływ ma także wydłużanie się ludzkiego życia. Osteoporoza sprzyja złamaniom kości u osób w starszym wieku. Upadki u tych osób powodują około 85% złamań, głównie szyjki kości udowej. Koszty leczenia osteoporozy są ogromne (np. w Stanach Zjednoczonych wynoszą 15 mld dolarów rocznie).

W Polsce osteoporoza występuje u 7% kobiet w wieku 45–54 lat, u 25% w wieku 55–74 lat oraz u prawie połowy kobiet po 75. roku życia. U osób z osteoporozą nawet niewielki uraz może spowodować złamanie kości. Bardzo często jest to pierwszy objaw kliniczny przewlekłej, rozwijającej się od wielu lat choroby. Na przykład u kobiet już od około 40. roku życia zaczyna się zmniejszenie gęstości kości, które ulega przyspieszeniu po menopauzie.

W obliczu tak dużego problemu epidemiologicznego i medycznego (zwolnienia lekarskie, długotrwała rehabilitacja, wysokie koszty leczenia) bardzo ważna jest edukacja społeczeństwa, stosowanie prewencji i wczesne wykrywanie tej choroby. Należy przede wszystkim zwalczać czynniki ryzyka. Przeciwdziałać tej chorobie można głównie przez spożywanie odpowiednich ilości wapnia oraz systematyczny wysiłek fizyczny.

W poradniku omówiono zagadnienia związane z epidemiologią, etiopatogenezą, diagnostyką i leczeniem osteoporozy. Szczególną uwagę zwrócono na sposoby prewencji i odpowiednie żywienie – istotne zarówno w zapobieganiu, jak i leczeniu tej choroby.

Mirosław JaroszCO ROZUMIEMY PRZEZ OSTEOPOROZĘ? MIROSŁAW JAROSZ

Według powszechnej i akceptowanej definicji osteoporoza jest chorobą układową szkieletu, charakteryzującą się niską masą kości i zaburzoną mikroarchitekturą tkanki kostnej, co prowadzi do zwiększonej podatności na złamania. Mogą one wystąpić nawet po niewielkim urazie, który u zdrowego człowieka nie powoduje istotnych następstw.

Definicja powyższa pozwala zrozumieć, dlaczego u ludzi w starszym wieku z osteoporozą dochodzi do złamań kości nawet po niewielkich urazach i upadkach lub po gwałtownym ruchu ciała, a czasami nawet samoistnie. Należy podkreślić, że masa kostna jest tylko częściowo odpowiedzialna za wytrzymałość mechaniczną. Równie ważne są cechy jakościowe kości związane z wiekiem oraz tzw. tempem obrotu kostnego. Za złamanie osteoporotyczne uważa się złamanie niewspółmierne do przyczyny je wywołującej, np. przy niewielkim upadku. Warunkiem jest jednak wykluczenie tzw. złamania patologicznego, najczęściej związanego z chorobą nowotworową. Ryzyko wystąpienia złamań osteoporotycznych wzrasta w przypadku zaistnienia następujących czynników:

- wiek po 65. roku życia u kobiet i po 70. roku życia u mężczyzn,
- przebyte złamanie niskourazowe,
- BMI poniżej 18 kg/m²,
- złamania osteoporotyczne u obu rodziców,
- palenie tytoniu,
- leczenie glikokortykosteroidami obecnie lub w przeszłości,
- wczesna menopauza (np. po chirurgicznym usunięciu macicy z przydatkami),
- przedwczesna menopauza (przed 45. rokiem życia).

W zależności od przyczyn prowadzących do jej rozwoju wyróżnia się osteoporozę pierwotną i wtórną (wynikającą z istnienia innych schorzeń lub przyjmowania niektórych leków). Osteoporoza pierwotna dotyczy 80% przypadków tego schorzenia. Wyodrębnia się w niej postać idiopatyczną i inwolucyjną. Pierwsza z nich, występująca znacznie rzadziej, dotyczy ludzi młodych, jej przyczyny nie są dokładnie poznane. Drugą dzieli się na pomenopauzalną – typ I (80%) i starczą – typ II (20%) (ryc. 1).

Ryc. 1. Podział osteoporozy pierwotnej.

Największy problem epidemiologiczny stanowi osteoporoza inwolucyjna. W Stanach Zjednoczonych dotyczy ona około 25 mln kobiet i 12 mln mężczyzn. U osób tych dochodzi do ponad 1,5 mln złamań rocznie, a koszty ich leczenia wynoszą około 15 mld dolarów na rok. W krajach Unii Europejskiej występuje ponad 1 mln złamań rocznie na tle osteoporozy i liczba ta stale wzrasta. Ma to istotny wpływ na zdrowie populacji, gdyż ¹/₄ z tych osób, które doznały takiego złamania, umiera w ciągu roku, a pozostałe wymagają długotrwałego leczenia i rehabilitacji.

W tabeli 1 podano cechy charakterystyczne dla typów I i II osteoporozy inwolucyjnej.

Tabela 1

Cechy charakterystyczne dla poszczególnych typów osteoporozy inwolucyjnej

Cechy

OSTEOPOROZA

pomenopauzalna (typ I)

starcza (typ II)

Wiek wystąpienia

50.–60. rż.

70.–75. rż.

Typowe złamania

kości przedramienia typu Collesa

w obrębie stawu biodrowego

Zmiany masy kostnej

wzmożona utrata kości gąbczastej kręgów, żeber i dystalnych części kości długich

szybkość zmniejszania masy kostnej podobna jak u osób zdrowych

Należy podkreślić, że zmniejszenie gęstości kości zaczyna się u kobiet już od 39. roku życia. Z wiekiem zjawisko to nasila się, zwłaszcza po menopauzie – osiągając spadek gęstości kości o 1,2–2% rocznie. Po 50. roku życia proces ten jest nieco wolniejszy i wynosi średnio 0,9% rocznie.

Szybkość utraty masy kostnej w populacji jest bardzo zróżnicowana. Prawdopodobnie zależy ona od wielu czynników genetycznych i środowiskowych. Można wyróżnić trzy grupy osób o różnej szybkości utraty kości (tab. 2).

Tabela 2

Podział na grupy ze względu na szybkość utraty kości

+--------------------------------------+--------------------------------------+
| Grupa | Szybkość utraty kości |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| I (wolna szybkość utraty) | < 1,5% rocznie |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| II (normalna szybkość utraty) | 1,5–3% rocznie |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| III (szybka prędkość utraty) | > 3% rocznie |
+--------------------------------------+--------------------------------------+

Szybką utratą masy kostnej charakteryzuje się około ¹/₃ kobiet (grupa III). Przeciętnie kobieta traci 30–50% masy kości beleczkowej i około 30% masy kości korowej. Proces utraty masy kości u mężczyzn jest wolniejszy, bardziej równomierny w czasie, ponieważ nie występuje u nich zjawisko przyspieszenia utraty masy kości po 50. roku życia. Dlatego też mężczyzna traci w ciągu życia 15–45% masy kości beleczkowej oraz 5–15% masy kości korowej.

Do podstawowych czynników zwiększających ryzyko rozwoju osteoporozy należą:

niska podaż wapnia w diecie (w Polsce wynosi ona około 50–60% zalecanego spożycia);

niedobór witaminy D w diecie i zmniejszona synteza witaminy D₃ (cholekalcyferol) w skórze, szczególnie w miesiącach jesiennych i zimowych z powodu braku promieniowania słonecznego (wystarczający dla prawidłowej produkcji witaminy D w skórze czas ekspozycji na słońce wynosi 3 razy w tygodniu po 15 minut);

niedobór lub nadmiar fosforu w diecie (optymalny stosunek wapnia do fosforu wynosi 1:1);

spożywanie zbyt małych lub dużych ilości białka – duże spożycie białka powoduje kwasicę metaboliczną, która zwiększa utratę wapnia przez nerki, niedobór zaś białka (zwłaszcza u osób starszych) nasila utratę masy kostnej oraz osłabia mięśnie, co sprzyja upadkom;

nadmierne spożywanie alkoholu – powoduje zaburzenia funkcji wątroby, objawiające się zaburzeniami hydroksylacji witaminy D, oraz upośledzenie funkcji osteoblastów; stymuluje osteoklasty;

duże spożycie kawy, tj. powyżej 3 filiżanek na dobę, zaburza bilans wapniowy w organizmie;

palenie tytoniu zmniejsza syntezę witaminy D₂ w nerkach (aktywny metabolit witaminy D) oraz zwiększa wydalanie wapnia z moczem;

brak aktywności lub mała aktywność fizyczna powoduje demineralizację i osłabienie kości oraz pogarsza ogólną sprawność ruchową, co sprzyja upadkom.