Otępienia i organiczne zaburzenia psychiczne w praktyce lekarza POZ - ebook

1 Definicje: co to jest „organika”

Marek Jarema

Mianem „organiczne” określamy objawy, które wiążemy ze strukturalną zmianą w organizmie. Oznacza to bezpośredni związek pomiędzy stwierdzoną (albo podejrzewaną) zmianą w organizmie a występującym objawem. Ważne jest, aby móc określić, jakiego rodzaju zmiana leży u podłoża takich „organicznych” objawów. Należy przyjąć, że nie tyle charakter samego objawu, ile związek tego objawu ze zmianą decyduje o jego „organiczności”.

Przykładem może być objaw bólu, który z reguły ma ścisły związek ze strukturalną zmianą w organizmie. Próchnica i ból zęba, zawał serca i ból zamostkowy, zmiany zwyrodnieniowe kręgosłupa i bóle korzonkowe to typowe przykłady związku pomiędzy zmianą strukturalną a objawem.

Jak to się ma do objawów psychopatologicznych, które w większości są bardzo trudne do obiektywnego zweryfikowania? Można ogólnie powiedzieć, że objawy psychotyczne (np. omamy czy urojenia) nie mają obiektywnie stwierdzalnego podłoża „organicznego”, więc fakt ich wystąpienia nie zmusza do weryfikacji podłoża tych objawów. Jednak w niektórych sytuacjach objawy takie mogą występować w związku z istnieniem procesu chorobowego obejmującego zmiany strukturalne i czynnościowe organizmu. Tak dzieje się np. w przypadku omamów w halucynozie alkoholowej. Z dużą dozą ogólności można przyjąć, że halucynoza jest przejawem organicznego uszkodzenia mózgu spowodowanego uzależnieniem od alkoholu. I w takich przypadkach omamy słuchowe mają „organiczne” podłoże.

„Zespół psychoorganiczny”

W psychopatologii jest wiele objawów, których stwierdzenie sugeruje ich organiczny charakter. Dzieje się tak dlatego, że objawy te występują najczęściej u osób, u których stwierdza się strukturalne i czynnościowe zmiany w mózgu. Dawniej zespół takich objawów określano jako „zespół psychoorganiczny”. Rozpoznanie to sugerowało, że występuje określony zbiór objawów, które mają wspólne organiczne podłoże. Obecnie termin ten został zarzucony, z wielu względów. Przede wszystkim sugeruje on „organiczność”, czyli nieodwracalność stwierdzonych zmian oraz objawów. Wprawdzie w odniesieniu do odwracalności zmian organicznych mózgu można mieć różne zdania, ale już co do nieodwracalności objawów „organicznych” nie ma żadnej pewności, że objawy takie raz stwierdzone będą się cały czas utrzymywały. Poza tym pojęcie „zespół psychoorganiczny” jest zbyt szerokie i mało precyzyjne.

Inne zaburzenie psychiczne spowodowane uszkodzeniem lub dysfunkcją mózgu albo chorobą somatyczną

Obecna klasyfikacja chorób i przyczyn zgonów ICD-10 nie zawiera kategorii „zespół psychoorganiczny”. Można z dużym prawdopodobieństwem przyjąć, że pojęciu temu odpowiada kategoria F06 „Inne zaburzenie psychiczne spowodowane uszkodzeniem lub dysfunkcją mózgu albo chorobą somatyczną”.

Aby ustalić rozpoznanie zaburzenia psychicznego spowodowanego uszkodzeniem lub dysfunkcją mózgu albo chorobą somatyczną, muszą być spełnione następujące warunki:

1) potwierdzone obiektywnie lub znane z wywiadu: choroba, uszkodzenie lub dysfunkcja mózgu albo ogólne zaburzenia somatyczne,

2) zachodzi przypuszczalny związek pomiędzy objawami zaburzenia psychicznego a leżącymi u ich podłoża: chorobą, uszkodzeniem lub dysfunkcją mózgu,

3) usunięcie prawdopodobnej przyczyny powoduje powrót do zdrowia lub istotną poprawę stanu psychicznego,

4) brak przesłanek wskazujących na alternatywne uwarunkowanie zaburzeń psychicznych.

Jak widać, aby rozpoznać „organiczne” tło stwierdzonych objawów, konieczne jest obiektywne stwierdzenie podłoża tych objawów (albo wiedza o uszkodzeniu w wywiadzie), objawy i podłoże są ze sobą powiązane i nie ma danych pozwalających na stwierdzenie innego podłoża dla tych objawów.

Najwięcej kontrowersji budzi punkt 3. Można zrozumieć, że usunięcie organicznej przyczyny, która spowodowała wystąpienie objawu, jest dowodem na ścisły związek pomiędzy tym objawem a tą przyczyną. Dzieje się tak np. w przypadku zaburzeń świadomości spowodowanych działaniem jakiejś substancji chemicznej – substancja przestaje działać i pacjent wraca do pełnej świadomości.

Jednak w większości „organicznych” stanów usunięcie przyczyny albo jest niemożliwe, albo nie powoduje powrotu do zdrowia. Przykładem mogą być zaburzenia psychiczne na tle miażdżycy naczyń mózgowych. Przede wszystkim miażdżyca naczyń wywołuje określone zmiany w krążeniu mózgowym, które z kolei powodują zmiany strukturalne w tkance mózgowej. Nawet przy założeniu, że uda się uzyskać poprawę w procesie leczenia miażdżycy, to pewne zmiany w tkance mózgowej nią spowodowane mają charakter trwały. Tak więc poprawa w zakresie objawów miażdżycy będzie widoczna, ale w zakresie zaburzeń psychicznych związanych z uszkodzeniem mózgu w przebiegu miażdżycy – już nie.