Pandemia! Covid-19 trzęsie światem - ebook

„Nie dotykaj mnie”, powiedział w Ewangelii według św. Jana (20,17) Jezus do Marii Magdaleny, kiedy rozpoznała go po zmartwychwstaniu. W jaki sposób ja, zaprzysięgły chrześcijański ateista, pojmuję te słowa? Po pierwsze przyjmuję je wraz z odpowiedzią Chrystusa na pytanie apostołów o to, w jaki sposób poznamy, że wrócił i zmartwychwstał. Chrystus mówi, że będzie obecny wszędzie tam, gdzie obecna będzie miłość między wierzącymi w niego ludźmi. Będzie tam nie jako osoba, której można dotknąć, ale jako więź miłości i solidarności między ludźmi – stąd „nie dotykaj mnie, dotykaj innych ludzi i zajmuj się nimi w duchu miłości”.

Tymczasem dzisiaj, w samym środku epidemii koronawirusa, wszystkich nas bombardują właśnie wezwania, by nie dotykać innych, by się odizolować, by zachować odpowiednią odległość fizyczną. Co to oznacza dla nakazu „nie dotykaj mnie”? Ręce nie potrafią dosięgnąć drugiej osoby – możemy zbliżyć się do siebie tylko od wewnątrz, a oknem na to „wnętrze” są nasze oczy. W dzisiejszych czasach, kiedy spotykasz kogoś bliskiego (a nawet osobę obcą) i zachowujesz odpowiednią odległość, głębokie spojrzenie w oczy może ujawnić więcej niż intymny dotyk. W jednym ze swoich fragmentów z młodości Hegel pisał:

Ukochany nie jest naszym przeciwieństwem, jest jednością z naszą własną istotą; widzimy siebie tylko w nim, ale nie jest on także nami – jest zagadką, cudem , którego nie potrafimy pojąć.

Kluczowe jest to, żeby nie odczytywać tych dwóch stwierdzeń jako sprzecznych ze sobą, jakby ukochany był częściowo „nami”, częścią mnie, a częściowo zagadką. Czyż nie jest cudem miłości fakt, że jesteś częścią mojej tożsamości właśnie o tyle, o ile pozostajesz cudem, którego nie potrafię pojąć, zagadką nie tylko dla mnie, ale też dla siebie? Cytując kolejny dobrze znany fragment z młodego Hegla:

Istota ludzka jest tą nocą, tą pustą nicością, która w swej prostocie zawiera wszystko – niekończące się bogactwo wielu reprezentacji, obrazów, z których żaden nie należy do niej – lub które nie są obecne. Noc tę można dostrzec, spoglądając człowiekowi w oczy.

Żaden koronawirus nie może nam tego odebrać. Jest więc nadzieja, że dystans cielesny jeszcze wzmocni intensywność naszych więzi z innymi. Dopiero teraz, kiedy muszę unikać wielu bliskich mi osób, w pełni doświadczam ich obecności, ich znaczenia dla mnie.

Już słyszę na tym etapie śmiech cynika: OK, może i doświadczymy takich chwil duchowej bliskości, ale jak nam to pomoże poradzić sobie z obecną katastrofą? Czy czegokolwiek się z niej nauczymy?

Hegel pisał, że jedyną rzeczą, jakiej możemy nauczyć się z historii, jest fakt, że niczego nie nauczymy się z historii, wątpię więc, czy dzięki epidemii staniemy się mądrzejsi. Jasne jest tylko to, że wirus zburzy fundamenty naszego życia, powodując nie tylko ogromną ilość cierpienia, ale też spustoszenie gospodarcze, potencjalnie gorsze niż Wielka Recesja. Nie ma powrotu do normalności, nową „normalność” trzeba będzie zbudować na ruinach naszego starego życia albo znajdziemy się w epoce nowego barbarzyństwa, której oznaki już teraz są wyraźnie widoczne. Nie wystarczy uznać epidemię za nieszczęśliwy wypadek, pozbyć się jej konsekwencji i przywrócić gładkie funkcjonowanie starych sposobów postępowania, dostosowując może trochę rozwiązania w zakresie opieki zdrowotnej. Będziemy musieli postawić sobie kluczowe pytanie: Co jest nie tak z naszym systemem, że katastrofa zaskoczyła nas nieprzygotowanych, mimo że naukowcy ostrzegali nas przed nią od lat?Li Wenliang, lekarz, który jako pierwszy odkrył obecną epidemię koronawirusa i został ocenzurowany przez władze, był prawdziwym bohaterem naszych czasów, był kimś w rodzaju chińskiej Chelsea Manning czy Edwarda Snowdena, nic więc dziwnego, że jego śmierć wywołała szeroko rozpowszechniony gniew. Tę przewidywalną reakcję na sposób radzenia sobie z epidemią przez państwo chińskie najlepiej odzwierciedla komentarz dziennikarki z Hongkongu, Verny Yu: „Gdyby Chiny ceniły sobie wolność wypowiedzi, do żadnego kryzysu związanego z koronawirusem by nie doszło. Jeżeli wolność słowa i inne podstawowe prawa obywateli chińskich nie będą przestrzegane, takie kryzysy będą się tylko powtarzać… Prawa człowieka w Chinach być może zdają się nie dotyczyć reszty świata, ale jak zaobserwowaliśmy podczas tego kryzysu, kiedy Chiny niszczą wolność swoich obywateli, może dojść do katastrofy. Już najwyższy czas, by społeczność międzynarodowa potraktowała tę sprawę bardziej poważnie¹.

To prawda, można powiedzieć, że cały sposób funkcjonowania państwa chińskiego jest sprzeczny ze starym mottem Mao – „Zaufaj ludziom!”. Rząd kieruje się raczej założeniem, że NIE należy ludziom ufać: ludzi powinno się kochać, chronić, opiekować się nimi, kontrolować… ale nie ufać. Ten brak zaufania to ukoronowanie takiej samej postawy, przyjmowanej przez władze chińskie, kiedy zajmują się reakcją na protesty ekologiczne czy problemami zdrowotnymi pracowników. Władze chińskie coraz częściej uciekają się do pewnej konkretnej procedury: dana osoba (aktywista ekologiczny, marksistowski student, szef Interpolu, kaznodzieja religijny, wydawca z Hongkongu, a nawet popularna aktorka filmowa) po prostu znika na kilka tygodni, po czym ponownie pojawia się na arenie publicznej obciążona konkretnymi zarzutami, a przedłużony okres ciszy niesie za sobą pewien kluczowy przekaz: władza działa w sposób nieprzenikniony, w którym niczego nie trzeba udowadniać. Gdy ten podstawowy komunikat zostanie przekazany, argumentacja prawna znajduje się na dalekim drugim miejscu. Niemniej jednak przypadek znikających studentów marksistowskich jest szczególny: podczas gdy wszystkie zniknięcia dotyczą osób, których działalność można w jakiś sposób określić jako zagrożenie dla państwa, znikający marksistowscy studenci legitymizują swoją krytyczną działalność poprzez odniesienie do samej ideologii urzędowej.

Wśród przywódców partii tak paniczną reakcję oczywiście wołało widmo samoorganizującej się ­sieci, wyłaniającej się za pośrednictwem bezpośrednich, horyzontalnych powiązań między grupami studentów oraz pracowników, a opartej na marksizmie, cieszącej się sympatią niektórych starych kadr partyjnych, a nawet części armii. Sieć taka bezpośrednio podkopuje zasadność rządów partii i ujawnia ich oszukańczy charakter. Nic dziwnego więc, że w ostatnich latach rząd zamknął wiele „maoistowskich” stron internetowych i zakazał działalności marksistowskich grup dyskusyjnych na uniwersytetach. Obecnie w Chinach najbardziej niebezpieczna jest poważna wiara we własną, oficjalną ideologię państwową. Chiny płacą teraz cenę za takie stanowisko:

Epidemia koronawirusa może rozprzestrzenić się na około dwie trzecie populacji światowej, jeśli nie uda się jej opanować”, twierdzi wiodący epidemiolog z dziedziny zdrowia publicznego Hongkongu, Gabriel Leung. „Ludzie potrzebowali wiary i zaufania do własnego rządu, podczas gdy społeczność naukowa rozpracowywała niewiadome otaczające tę nową epidemię”, mówi, „a oczywiście kiedy wchodzą w to jeszcze media społecznościowe, fake newsy i prawdziwe informacje, a zaufanie jest zerowe, to jak z taką epidemią walczyć? Potrzeba jeszcze więcej zaufania, dodatkowego poczucia solidarności, dodatkowego poczucia dobrej woli, a wszystko to całkowicie już się zużyło².

W zdrowym społeczeństwie powinien istnieć więcej niż jeden głos, powiedział doktor Li ze szpitalnego łóżka tuż przed śmiercią, ale ta pilna potrzeba słyszalności innych głosów niekoniecznie oznacza demokrację wielopartyjną w stylu zachodnim, po prostu wymaga otwartej przestrzeni na cyrkulację krytycznych reakcji obywatelskich. Głównym argumentem przeciwko założeniu, że państwo musi kontrolować plotki, by zapobiec panice, jest fakt, że sama ta kontrola rozpowszechnia brak zaufania, a tym samym tworzy jeszcze więcej teorii spiskowych. Tylko wzajemne zaufanie między zwykłymi ludźmi a państwem może temu zapobiec.

Silne państwo w czasach epidemii jest potrzebne, ponieważ działania na wielką skalę, takie jak kwarantanny, muszą być prowadzone z wojskową dyscypliną. Chiny były w stanie poddać kwarantannie dziesiątki milionów osób. Wydaje się mało prawdopodobne, żeby w obliczu epidemii w takiej samej skali Stany Zjednoczone były w stanie narzucić takie same środki. Nietrudno wyobrazić sobie, że duże grupy libertarian, uzbrojonych i podejrzewających, że kwarantanna to spisek rządowy, próbowałyby wydostać się siłą. Czy można więc było zapobiec epidemii dzięki większej wolności słowa, czy też Chiny zostały zmuszone do poświęcenia swobód obywatelskich w prowincji Hubei, by uratować świat? W pewnym sensie prawdą są obydwie alternatywy. A co gorsze, nie ma prostego sposobu na oddzielenie „dobrej” wolności słowa od „złych” plotek. Kiedy głosy krytyczne skarżą się, że „prawda zawsze będzie traktowana jak plotka” przez władze chińskie, należy dodać, że oficjalne media i ogromne królestwo informacji cyfrowych już są pełne plotek.

Rażącego przykładu tego zjawiska dostarczyła jedna z głównych narodowych rosyjskich sieci telewizyjnych, Program 1, która w swoim głównym wieczornym progra­mie informacyjnym, Wriemia, uruchomiła regularny fragment poświęcony teoriom spiskowym. Styl reportażu jest niejednoznaczny: pozornie obala on teorie spiskowe, jednocześnie pozostawiając widza z wrażeniem, że zawierają one ziarno prawdy. Główny przekaz głoszący, że mroczne zachodnie elity, a w szczególności USA, są w jakiś sposób ostatecznie winne epidemii koronawirusa, jest w ten sposób rozpowszechniany jako wątpliwa plotka: coś zbyt szalonego, by było prawdą, ale w sumie, kto wie…³? Zawieszenie faktycznej prawdy o dziwo nie likwiduje jej symbolicznej skuteczności. Do tego musimy też przyznać, że czasem nieujawnienie opinii publicznej całej prawdy może rzeczywiście zapobiec fali paniki, która mogłaby doprowadzić do zwiększenia liczby ofiar. Na tym poziomie problemu nie da się rozwiązać – jedynym wyjściem jest wzajemne zaufanie ludzi i aparatów państwowych, a tego właśnie najbardziej dotkliwie brakuje w Chinach.

W miarę rozwoju światowej epidemii musimy mieć świadomość, że mechanizmy rynkowe nie wystarczą, by zapobiec wystąpieniu chaosu i głodu. Działania, które większości z nas wydają się dziś „komunistyczne”, koniecznie trzeba wziąć pod uwagę na poziomie globalnym: koordynacja produkcji i dystrybucji będzie musiała odbywać się poza obrębem rynku. Należałoby tu przypomnieć irlandzki głód ziemniaczany w latach czterdziestych XIX wieku, który spustoszył Irlandię, a miliony osób zmarły lub musiały wyemigrować. Państwo brytyjskie zachowało zaufanie do mechanizmów rynkowych, wciąż eksportując żywność z Irlandii, kiedy to ogromna liczba osób już cierpiała. Musimy mieć nadzieję, że podobnie brutalne rozwiązanie nie jest już dziś akceptowalne.

Obecną epidemię koronawirusa można odczytać jako odwróconą wersję Wojny światów H.G. Wellsa (1897). Jest to historia o tym, jak po podbiciu Ziemi przez Marsjan zrozpaczony bohater-narrator odkrywa, że wszyscy oni zostali zabici przez atak ziemskich patogenów, na które nie byli odporni: „Zabici po wyczerpaniu przez ludzi wszelkich środków obrony. Zabici przez stworzonka najmarniejsze ze wszystkich, jakie Bóg w mądrości Swojej osiedlił na ziemi⁴”. Warto zauważyć, że zdaniem Wellsa fabuła narodziła się podczas dyskusji z jego bratem, Frankiem, na temat katastrofalnego wpływu Brytyjczyków na pierwotne ludy Tasmanii. Co by się stało, zastanawiał się, gdyby Marsjanie zrobili Wielkiej Brytanii to, co Brytyjczycy Tasmańczykom? Tym ostatnim brakowało jednak zabójczych patogenów, aby pokonać najeźdźców⁵. Być może epidemia, która grozi zdziesiątkowaniem ludzkości, powinna zostać potraktowana jak odwrócenie opowieści Wellsa: „marsjańscy najeźdźcy”, bezlitośnie wykorzystujący i niszczący życie na ziemi, to my sami, ludzkość, a po tym, jak wszystkie sztuczki wysoce rozwiniętych naczelnych do obrony przed nami zawiodły, grożą nam teraz „stworzonka najmarniejsze ze wszystkich, jakie Bóg w mądrości Swojej osiedlił na ziemi”, głupie wirusy, które tylko ślepo się rozmnażają – i mutują.

Powinniśmy oczywiście szczegółowo przeanalizować warunki społeczne, które umożliwiły rozwój epidemii koronawirusa. Pomyśl tylko: w obecnym, pełnym wzajemnych powiązań świecie Brytyjczyk spotka kogoś w Singapurze, wróci do Anglii, po czym pojedzie na narty do Francji, zarażając tam cztery kolejne osoby… W kolejce na przesłuchanie czekają ci sami podejrzani co zwykle: globalizacja, rynek kapitalistyczny czy też przemijalność bogactwa. Powinniśmy jednak oprzeć się pokusie traktowania obecnej epidemii jako zjawiska o jakimś głębszym znaczeniu: okrutnej, ale sprawiedliwej kary dla ludzkości za bezwzględny wyzysk innych form życia na Ziemi. Jeśli szukamy takiego ukrytego przekazu, pozostajemy w epoce przednowoczesnej – traktujemy nasz wszechświat jako partnera w komunikacji. Nawet jeśli zagrożone jest samo nasze przetrwanie, jest coś uspokajającego w fakcie, że jesteśmy karani, wszechświat (a nawet Ktoś) wchodzi z nami w interakcję. W jakiś głęboki sposób coś znaczymy. Rzeczą naprawdę trudną do zaakceptowania jest fakt, że obecna epidemia to wynik naturalnej przypadkowości zdarzeń w najczystszej postaci, że po prostu się przydarzyła i nie kryje się w niej żadne głębsze znaczenie. W szerszym porządku rzeczy jesteśmy tylko jednym z gatunków, bez szczególnego znaczenia.

W reakcji na zagrożenie epidemią koronawirusa premier Izraela, Benjamin Netanyahu, natychmiast zaoferował władzom Palestyny pomoc i koordynację działań – nie z dobroci i ludzkiej troski, ale z powodu prostego faktu, że nie da się tam oddzielić Żydów i Palestyńczyków – jeśli jedna grupa zostanie dotknięta chorobą, druga w sposób nieunikniony też ucierpi. Tak wygląda rzeczywistość, którą powinniśmy przełożyć na politykę – pora porzucić motto „Ameryka (czy ktokolwiek inny) na pierwszym miejscu”. Jak ujął to ponad pół wieku temu Martin Luther King: „Może i przypłynęliśmy tu różnymi statkami, ale teraz jedziemy na tym samym wózku”.------------------------------------------------------------------------

¹ https://www.theguardian.com/world/2020/feb/08/if-china-valued-free-speech-there-would-be-no-coronavirus-crisis (jeśli nie zaznaczono inaczej, wszystkie przypisy pochodzą od autora).

² https://www.theguardian.com/world/2020/feb/11/coronavirus-expert-warns-infection-could-reach-60-of-worlds-population.

³ https://www.bbc.com/news/world-europe-51413870.

⁴ Wojna światów, tłum. Stefan Barszczewski, KtoCzyta.pl 2017 (przyp. tłum.).

⁵ https://en.wikipedia.org/wiki/The_War_of_the_World.