Państwo w gospodarce - ebook

Wprowadzenie

Wolność gospodarcza jest przypisana człowiekowi w jego wyborach i działaniach ekonomicznych. Państwo, z jednej strony, ogranicza zakres wolnego, racjonalnego wyboru podmiotu przez wpływ na jego cel i wiedzę oraz na mechanizm wolnego rynku, ale z drugiej – w wyniku zawartej umowy społecznej – umożliwia mu korzystanie z wolności. W teoriach ekonomicznych, co najmniej już od czasów Adama Smitha, poszukuje się równowagi między wolnością gospodarczą jednostki a państwem. Jest to główna oś sporu w myśli ekonomicznej, wokół której następuje jej rozwój. O wadze i aktualności dyskusji naukowej oraz politycznej na temat roli państwa w gospodarce świadczą słowa Roberta E. Lucasa Jr., który na pytanie o granice wiedzy ekonomicznej i główny przedmiot badań w latach 90. XX w. odpowiedział: „W polityce gospodarczej ta granica nigdy się nie zmienia. Kwestią pozostaje merkantylizm i interwencjonizm państwowy vs. leseferyzm i wolny rynek”.

W polskim piśmiennictwie jest wiele pozycji dotyczących roli państwa w gospodarce, które jednak ograniczają analizę do danej szkoły czy autora. W przypadku podejścia problemowego, uwaga badaczy skupia się na operacyjnej sferze działalności państwa, czyli na polityce gospodarczej lub jej poszczególnych podsystemach. Są prace, które koncentrują się na wolności jednostki gospodarującej bądź polityce gospodarczej. Mimo to brakuje analizy, która w centrum badania stawiałaby relację między wolnością gospodarczą a państwem. W literaturze anglojęzycznej warto przywołać dwie pozycje, które stanowiły pewną inspirację do podjęcia prezentowanych tu badań. Pierwsza z nich to książka Sherryl Davis Kasper, The Revival of Laissez-Faire in American Macroeconomic Theory: A Case Study of the Pioneers, w której autorka podejmuje się zadania interpretacji badań dokonanych przez amerykańskich pionierów doktryny laissez-faire. Ocenia ona rozwój tej doktryny przez pryzmat wpływu wydarzeń zewnętrznych, ideologii i postępu w metodach, na podstawie prac sześciu ekonomistów (Franka H. Knighta, Henry C. Simonsa, Friedricha A. Hayeka, Miltona Friedmana, Jamesa Buchanana, Roberta E. Lucasa Jr.). Drugą książką jest The Hesitant Hand: Taming Self-Interest in the History of Economic Ideas autorstwa Stevena G. Medemy, który podjął interesującą próbę analizy rozwoju myśli na temat roli państwa w gospodarce w teoriach ekonomicznych, ale tylko w związku z ograniczaniem ułomności rynku.

Państwo w gospodarce stanowi natomiast rozwinięte i komparatywne studium wkładu głównych przedstawicieli nauk ekonomicznych do dyskusji na temat roli państwa w gospodarce oraz znaczenia wolności gospodarczej. Z tego też względu publikacja ta ma się przyczynić do poszerzenia wiedzy w obszarze zidentyfikowanej luki.

W pracy zostało postawione następujące pytanie badawcze: czy i jakie występują różnice w określaniu zakresu ingerencji państwa w wolność gospodarczą człowieka w teoriach ekonomii, co na nie wpływa i czy możliwy jest konsensus. Przy tak sformułowanym pytaniu konieczne jest zdefiniowanie dwóch podstawowych pojęć, do których książka się odwołuje, tj. wolności gospodarczej i państwa. Zachodzi między nimi współzależność i nie można rozważać roli państwa bez odniesienia go do wolnego człowieka gospodarującego, i odwrotnie. Należy więc rozpatrywać oba te elementy w ich wzajemnych stosunkach – wolność człowieka vs. przymus państwa, co wyznacza oś debaty prowadzonej w myśli ekonomicznej od jej zarania.

Wolność jest jedną z najważniejszych wartości człowieka, odnoszącą się do różnych obszarów: życia społecznego i gospodarczego, światopoglądu, nauki. W ekonomii od początku wolność jest traktowana jako podstawowa cecha podmiotu gospodarującego. Ważne znaczenie dla rozwoju tej idei miała koncepcja stworzona przez Johna Locke’a. Wyznaczyła ona główne kierunki w myśleniu o wolności, w szczególności w takich obszarach, jak wolność działania gospodarczego jednostki i powiązanie wolności z własnością, co zostało uznane za fundamenty gospodarki wolnorynkowej. Przedmiotem badań ekonomii są dobrowolne działania jednostek polegające na aktach wymiany. Wolność traktuje się jako prawo naturalne, przynależne jednostce, oznaczające brak przymusu zewnętrznego przy podejmowaniu przez nią decyzji i działań. Jest ona najwyższą wartością człowieka, bo dającą możliwość stanowienia o samym sobie. Przedmiotem zainteresowania ekonomii jest głównie wolność negatywna, „polegająca na wyzwalaniu się od zewnętrznych ograniczeń”. Jest to wolność od jakiegokolwiek przymusu: „wolność od…” Oznacza ona, że człowiek nie podlega w swoich decyzjach i działaniach żadnym ograniczeniom nakładanym przez innego człowieka, grupę ludzi czy przez państwo. Przy czym, w ekonomii pojęcie „wolność” odnosi się do jednostki gospodarującej, ale też do rynku, na którym działają te jednostki. Idea wolnego rynku pojawiła się jako sprzeciw wobec przymusu państwa ingerującego w gospodarkę i ograniczającego swobodę gospodarowania. Oddaje ją słynne hasło fizjokratów „laissez faire, laissez passer”, głoszące, że wyższe korzyści osiąga społeczeństwo funkcjonujące w warunkach wolnego rynku.

Debata o tym, jakie powinno być państwo, by zapewnić wolnemu człowiekowi rozwój, jest ciągle prowadzona w filozofii, prawie, socjologii i ekonomii. Fundamenty myśli o państwie stworzyli filozofowie greccy (Platon i Arystoteles) oraz chrześcijaństwo. W europejskiej myśli renesansowej refleksje dotyczące działania człowieka w sferze polityki czy też relacji jednostka–państwo pojawiły się m.in. w pismach Niccola Machiavellego, Erazma z Rotterdamu, następnie w teorii państwa absolutystycznego Thomasa Hobbesa i wreszcie w pracach Johna Locke’a. Prace tych ostatnich autorów wyznaczyły ramy koncepcji państwa liberalno-demokratycznego i miały ważne znaczenie dla rozwoju idei wolności, własności i władzy politycznej oraz ścisłych powiązań między nimi. Współczesne państwo jest definiowane na różne sposoby przez prawników, filozofów polityki, socjologów, antropologów, historyków. Prezentacja ich poglądów wykracza poza ramy przedmiotowe tej rozprawy, ale na jej potrzeby zostaną wskazane pewne definicje, które najlepiej odpowiadają ujęciu państwa w teoriach ekonomicznych.

Autorem klasycznej definicji państwa jest Georg Jellinek, który określił państwo jako „korporację osiadłego ludu, wyposażoną w bezpośrednią, samorodną władzę zwierzchnią”. Państwo tworzą więc trzy elementy: ludność (element osobowy), terytorium (przestrzenny) i władza (organizacyjno-polityczny). Według innej definicji, sformułowanej przez Barry’ego Buzana, państwo to suwerenny podmiot polityczny, o którego istnieniu decydują trzy zespoły czynników: idea, fizyczna podstawa oraz wymiar instytucjonalny. Wskazuje on na nowy czynnik, tj. ideę państwa, która odpowiada na zasadnicze pytanie: komu – jakiej grupie społecznej, ideologii – służy powołanie i istnienie danego państwa. Idea stanowi wspólną płaszczyznę porozumienia dla danej społeczności, w której interesie leży stworzenie odrębnego państwa. Dwa elementy wyróżnione wcześniej przez Jellinka, czyli osobowy i przestrzenny, są rozpatrywane łącznie jako podstawa fizyczna państwa, tzn. ludność, terytorium i zasoby naturalne. Instytucjonalny wymiar państwa obejmuje instytucje oparte na idei, zarządzające ludnością i terytorium. Wywodzą się one z tradycji kultury politycznej, struktury społecznej i systemu politycznego. Buzan wyróżnia wśród nich: system prawny, strukturę administracyjną wraz z jej personelem, system polityczny oraz rozumienie i akceptację instytucji przez społeczeństwo. W obu przywołanych definicjach wskazuje się na państwo, które ma „władzę zwierzchnią” lub „zarządza”. Charles Tilly dla określenia tego wymiaru używa terminu „organizacja władająca przymusem” (coercion-wielding organization). Wynika z tego, że państwo dysponuje prawem przymusu wobec jednostek, ograniczającym ich wolność. Konieczne jest jednak dokonanie rozróżnienia na siły, które ingerują w wolność jednostki, odbierając ją, oraz na siły, które tylko ograniczają zakres jej autonomicznego, racjonalnego wyboru. Państwo nakłada przymus na jednostkę w różnych sferach jej aktywności, co oznacza ex definitione ograniczenie wolności. Dysponuje ono władzą, która jako jedyna ma charakter uniwersalny i przymusowy. Ale rządzący są uprawnieni i upoważnieni do takich działań jedynie wtedy, gdy mają na celu wspólne interesy ogółu obywateli i działają w sposób zaakceptowany przez obywateli. Źródło istnienia i siły państwa stanowi więc umowa społeczna zawarta między tymi, którym władza jest powierzona, a tymi, którzy postanawiają się poddać ustaleniom władzy zwierzchniej.

W naukach ekonomicznych państwo poddaje się analizie w dwóch wymiarach. W pierwszym jako system ekonomiczny, tj. gospodarka narodowa, która jest charakteryzowana przez zasoby gospodarcze będące do dyspozycji ludności danego państwa oraz zagregowane efekty działalności gospodarczej podmiotów znajdujących się w jego geograficznych granicach. W tym wymiarze państwo to – używając terminologii Buzana – podstawa fizyczna. W drugim wymiarze – instytucjonalnym, państwo to reguły przez nie wyznaczone i chronione. Widoczne jest tu odwołanie do klasycznej definicji Douglassa C. Northa, według której instytucje to ustalone reguły gry (the rules of the game) funkcjonujące w społeczeństwie lub bardziej precyzyjnie – wszelkie określone przez człowieka formy ograniczeń, które kształtują jego zachowania i stosunki międzyludzkie. Wśród nich North wyróżnia formalne reguły, którymi są proceduralne i regulacyjne rozwiązania instytucjonalne określające strukturę gospodarczą i polityczną kraju. Tworzą one fundamentalne zasady konkurencji i kooperacji, które zapewniają funkcjonowanie praw własności. Ich ustanowienie przyczynia się do redukcji – na podstawie przedstawionych zasad – kosztów transakcyjnych i w rezultacie do maksymalizacji dochodu dla społeczeństwa oraz wpływów podatkowych dla państwa. W tych regułach mieści się także realizowana przez państwo polityka gospodarcza, która określa m.in. wysokość podatków, wielkość wydatków państwa, podaż pieniądza, stopy procentowe. Reguły te są wyrazem stosowania przez państwo przymusu wobec jednostek, ale rozumianego w teorii ekonomii – co należy podkreślić – jako siły ograniczającej zakres autonomicznego racjonalnego wyboru. W świetle tych rozważań, w rozprawie pojęcie „państwo” będzie używane w wymiarze instytucjonalnym (instytucje państwa), tzn. jako – używając terminu Tilly’ego – „organizacja władająca przymusem”. Dla całościowego natomiast określenia gospodarki danej grupy ludzi, zamieszkującej określone terytorium, z władzą zwierzchnią, stosowany będzie termin „kraj”.

Celem głównym pracy jest rekonstrukcja debaty nad rolą państwa w gospodarce, toczącej się w nauce ekonomii od ukazania się Badań nad naturą i przyczynami bogactwa narodów (zwane dalej Bogactwem narodów) Smitha w 1776 r. do czasów współczesnych. Podjęte zagadnienie jest aktualne i niezwykle ważne, a zarazem bardzo rozległe i wielowątkowe. W związku z tym konieczne staje się skonkretyzowanie i doprecyzowanie wyznaczonych zadań badawczych. Po pierwsze, praca zawiera analizę i ocenę rozwoju i aktualności systemu naturalnej wolności, sformułowanego przez Smitha, w teoriach makroekonomii. Po drugie, w pracy skoncentrowano się na polityce makroekonomicznej, którą do analizy wprowadził John M. Keynes, a nie na wszystkich dziedzinach polityki gospodarczej, które dotyczą wielu aspektów procesu gospodarowania. Po trzecie, ważnym elementem rozważań jest krytyczny przegląd dotychczas rozproszonych w obszernej literaturze przedmiotu wyników badań empirycznych nad znaczeniem instytucji państwa dla rozwoju gospodarczego. Praca nie stanowi jednak kolejnej próby zbadania zależności między instytucjami państwa a wzrostem gospodarczym.

Mając na względzie przedstawione ustalenia, za cele szczegółowe rozprawy przyjęto:

• identyfikację głównych przyczyn ograniczenia wolności gospodarczej przez państwo w historii myśli ekonomicznej;

• prezentację sporu o ustrój gospodarczy – socjalizm kontra kapitalizm – między klasykami marksizmu a ekonomistami austriackimi w aspekcie wolności człowieka gospodarującego;

• określenie wpływu, jaki na pojmowanie zakresu ingerencji państwa w gospodarkę miał Wielki Kryzys i rewolucja keynesowska;

• prezentację ewolucji poglądów na politykę makroekonomiczną i określenie czynników na nią wpływających we współczesnych teoriach makroekonomii głównego nurtu;

• określenie cech „dobrego państwa” w gospodarce, stojącego na straży systemu naturalnej wolności, na podstawie przeglądu ustaleń badań empirycznych nad fundamentami wzrostu gospodarczego.

W pracy przyjęta jest następująca teza – stanowiska co do zakresu ingerencji państwa w gospodarkę formułowane w szkołach ekonomii są determinowane przez: dziedzictwo intelektualne i teoretyczne wcześniejszych badaczy, poziom rozwoju gospodarki i praktyczne potrzeby rozwiązywania problemów gospodarczych oraz postęp w metodach analizy zjawisk makroekonomicznych.

Książka stanowi studium z zakresu historii myśli ekonomicznej i współczesnej teorii makroekonomii. Analiza jest prowadzona na podstawie poglądów najwybitniejszych i najbardziej znaczących ekonomistów, których prace okazały się kamieniami milowymi w rozwoju teorii ekonomii, w kontekście odnoszącym się do wolności i roli państwa w gospodarce. Przy wyborze tych prac kierowano się głównie oryginalnością i logiczną spójnością ich poglądów oraz wpływem na rozwój myśli i na prace następnych pokoleń ekonomistów. Wybór ten został podyktowany także przekonaniem, że „naukową oryginalność” badaczy można ocenić przez to, jak – odwołując się do słów Georga J. Stiglera – „zmienili oni przekonania i zainteresowania ekonomistów i w ten sposób zmienili ekonomię”. Fundamentalne znaczenie dla prowadzonych rozważań mają prace dwóch autorów: Smitha i Keynesa, którzy mieli istotny wpływ na zdefiniowanie i wyjaśnianie problemu państwa w teorii ekonomii. Rozpoczęcie analizy od Smitha jest podyktowane przekonaniem o wadze i aktualności zaproponowanego przez niego w Bogactwie narodów systemu naturalnej wolności. Co istotne, określona przez Smitha relacja: wolna jednostka gospodarująca a państwo, ciągle stanowi punkt odniesienia, czy to w debacie naukowej, czy w praktyce realizacji polityki. Z kolei dzieło Keynesa, Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza (zwane dalej Ogólną teorią) z 1936 r., wyznacza „wielki podział” ekonomii na mikroekonomię i makroekonomię. Keynes jest uznawany za pioniera makroekonomii w tym sensie, że proponuje alternatywny sposób analizy zjawisk makroekonomicznych i wskazuje na nowy obszar analizy – politykę gospodarczą.

Przeprowadzana w pracy analiza jest zgodna z eklektycznym/pluralistycznym podejściem do interpretacji myśli makroekonomicznej zaproponowanym przez Rogera E. Backhouse’a. Stoi on na stanowisku, że historia myśli makroekonomicznej ma wiele wymiarów i, aby objąć je wszystkie, do jej analizy konieczne jest zastosowanie różnych metod. Pierwsza, to analiza ustaleń wcześniejszych teorii z perspektywy współczesnych osiągnięć i ustaleń teorii makroekonomii (racjonalna rekonstrukcja/ konstruktywistyczne podejście), co umożliwia stwierdzenie postępu w nauce. Druga, to zwrócenie uwagi na historyczny kontekst formowania się danych poglądów i teorii (historyczna rekonstrukcja/ relatywistyczne podejście). Połączenie tych dwóch podejść umożliwia nie tylko analizę tego, jakie wnioski formułowali ekonomiści w danych czasach, ale również i to, jak zmieniały się ich poglądy i co na nie wpływało.

Przedstawionym celom i tezie pracy jest podporządkowany jej układ. Praca składa się ze wstępu, pięciu rozdziałów i zakończenia. Prezentacja rozwoju poglądów na rolę państwa w gospodarce w myśli ekonomicznej jest w zasadzie prowadzona chronologicznie. Pewne odstępstwa od tej reguły okazały się jednak konieczne (podrozdz. 1.3 oraz pkt 2.2.2 i 3.2.2).

W rozdziale 1 podjęto próbę odpowiedzi na pytanie, „dlaczego państwo ogranicza wolność gospodarczą?” W historii myśli ekonomicznej zidentyfikowano trzy główne argumenty. Pierwszy z nich to zapewnienie przez państwo (mocą stanowionego prawa) sprawności funkcjonowania gospodarki wolnorynkowej, czyli utrzymanie systemu naturalnej wolności, zdefiniowanego przez Smitha w Bogactwie narodów. Drugi to występowanie nierówności w rozwoju gospodarczym między krajami, który to problem podkreśla Friedrich List w pracy Narodowy system ekonomii politycznej (1841) i formułuje w niej zalecenia dla polityki gospodarczej państwa. Na trzeci argument wskazuje Arthur C. Pigou w Ekonomii dobrobytu (1920), tj. istnienie ułomności rynku i nierówności społecznych. Argumenty te zrekonstruowano głównie na podstawie przywołanych dzieł, z pewnym podkreśleniem kontekstów, w jakich powstawały.

Rozdział 2 jest poświęcony sporowi o ustrój gospodarczy, który toczył się między klasykami marksizmu a ekonomistami austriackimi. Rekonstrukcję tego sporu przeprowadzono przez pryzmat wolności człowieka gospodarującego. Karol Marks i Fryderyk Engels prezentują całkowicie odmienne podejście do relacji państwo a jednostka, bo według nich w kapitalizmie państwo działa w interesie tylko jednej dominującej klasy społecznej – właścicieli czynników wytwórczych. Przedstawiono ich poglądy na zniewolenie robotnika w kapitalizmie oraz na rolę państwa w przyszłej gospodarce socjalistycznej, której pojawienie się – jak starają się udowodnić – jest nieuchronne. Do tej debaty istotny wkład wnieśli Ludwig Mises i Friedrich Hayek, którzy w latach 20. XX w. rozpoczęli naukową dyskusję na temat marksizmu, socjalizmu i interwencjonizmu państwowego. Poglądy austriackich ekonomistów zrekonstruowano w związku z ich ustaleniami w kwestii zniewolenia człowieka w socjalizmie oraz roli państwa jako gwaranta wolności w gospodarce rynkowej. Odwołano się przy tym do oceny racjonalności i efektywności gospodarowania w tych systemach.

Kolejne rozdziały koncentrują się wokół odpowiedzi na pytanie, „jakie państwo w gospodarce?” Przy czym rozdział 3 i 4 precyzują pytanie: „jaka polityka gospodarcza/makroekonomiczna?”, a piąty – „jakie instytucje państwa sprzyjają rozwojowi gospodarczemu?” W rozdziale 3 podjęto próbę określenia wpływu, jaki na pojmowanie wolności gospodarczej i zakres ingerencji państwa w gospodarkę miał Wielki Kryzys i rewolucja keynesowska. Wielki Kryzys postawił bowiem w centrum badań kwestię efektywności działania wolnego rynku w tworzeniu pełnego zatrudnienia i przeciwdziałaniu wahaniom produkcji. Problem ten podjął w Ogólnej teorii Keynes, który określił nowy obszar oddziaływania państwa na jednostkę – przez politykę gospodarczą. Zrekonstruowano jego poglądy na rolę państwa w gospodarce, z uwzględnieniem metody analizy stanowiącej opozycję dla modelu klasycznego. Od publikacji Ogólnej teorii zasadność i skuteczność polityki gospodarczej stała się głównym przedmiotem badań teorii makroekonomii. Na percepcję myśli Keynesa, zwłaszcza w zakresie roli państwa w gospodarce, miały znaczący wpływ prace kontynuatorów jego myśli z tzw. powojennego keynesizmu głównego nurtu, którzy opracowali model IS-LM i syntezę neoklasyczną oraz koncepcję gospodarki kontrolowanej. Zaprezentowano te ustalenia ze wskazaniem na różnice, jakie występują między poglądami keynesistów na dyskrecjonalną politykę makroekonomiczną a oryginalną myślą Keynesa.

W rozdziale 4 dokonano prezentacji i analizy ewolucji poglądów na politykę gospodarczą wraz z określeniem czynników na nią wpływających we współczesnych teoriach makroekonomii głównego nurtu. Przez to ostatnie pojęcie – za Brianem Snowdonem, Howardem R. Vane, Peterem Wynarczykiem – rozumie się szkoły: monetaryzm, nową ekonomię klasyczną i szkołę realnego cyklu koniunkturalnego oraz nowy keynesizm. Przy prezentacji myśli Friedmana zwrócono uwagę na jego propozycję metodologii ekonomii, przedstawioną w słynnym eseju The Methodology of Positive Economics z 1953 r. Metodologia ta wpływała na jego podejście do analiz makroekonomicznych, w tym przede wszystkim na rozwinięcie ilościowej teorii pieniądza, i wnioski co do roli polityki gospodarczej (zwłaszcza monetarnej), co zostało zaprezentowane. Nową ekonomię klasyczną i szkołę realnego cyklu koniunkturalnego oraz nową ekonomię keynesistowską omówiono w podobny sposób, tzn. rekonstruując mikroekonomiczne podstawy makroekonomii, a następnie rekomendacje dla sposobu prowadzenia polityki gospodarczej.

Ostatni rozdział 5 odbiega w sposobie prezentacji od wcześniejszych, gdyż nie jest on podporządkowany ani poglądom jednego ekonomisty, ani konkretnej szkole ekonomii. Zawiera analizę wyników badań empirycznych dotyczących tzw. głębokich przyczyn (fundamentów) wzrostu gospodarczego, w których jest eksponowana rola instytucji państwa w utrzymaniu systemu naturalnej wolności. W tym sensie przeprowadzona tu analiza odwołuje się do koncepcji sformułowanej przez Smitha. Zawiera on krytyczną analizę wyników badań empirycznych nad znaczeniem instytucji państwa dla wzrostu gospodarczego. W rozdziale wskazano ponadto na konsensus w zakresie cech „dobrego państwa” w wymiarze instytucjonalnym, sprzyjających rozwojowi gospodarczemu.

W zakończeniu zawarto główne wnioski wynikające z analizy i rozważań przeprowadzonych w pracy. Podjęto próbę określenia konsensusu – w kwestii roli polityki makroekonomicznej – między kierunkiem neoklasycznym a keynesowskim. Wskazano w nim również na dalsze, potencjalne kierunki badań nad państwem w gospodarce.

* * *

Autorka pragnie podziękować za uwagi oraz życzliwość okazaną w trakcie prac nad książką współpracownikom z Katedry Makroekonomii i Badań nad Gospodarką Narodową na Uniwersytecie Ekonomicznym w Poznaniu, a zwłaszcza kierownikowi katedry prof. dr. hab. Wacławowi Jarmołowiczowi oraz dr. Adamowi Baszyńskiemu i dr. Dawidowi Piątkowi. Szczególne podziękowania są skierowane do recenzentów: prof. dr. hab. Eugeniusza Kwiatkowskiego i prof. dr. hab. Wacława Stankiewicza, których niezwykle cenne uwagi i sugestie zmian przyczyniły się do znacznego ulepszenia pierwotnej wersji książki. Oczywiście pełną odpowiedzialność za ostateczny kształt monografii ponosi wyłącznie jej autorka.

* * *

Monografia jest efektem prac prowadzonych przez autorkę dzięki finansowemu i organizacyjnemu wsparciu otrzymanemu ze strony: Fundacji na rzecz Nauki Polskiej na realizację badań na Uniwersytecie Warszawskim (2007), London School of Economics na przeprowadzenie kwerendy bibliotecznej (2008), Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego (grant badawczy nr N112 33554, 2008–2010), Dekaban-Liddle Glasgow–Warsaw Foundation na prowadzenie badań na Uniwersytecie Glasgow w ramach programu „Senior Fellowships” (2012), Narodowego Centrum Nauki (projekt badawczy nr DEC-2011/01/B/HS4/01051, od 2011 r.).1 Wolność gospodarcza i państwo w myśli ekonomicznej

1.1. Adam Smith i system naturalnej wolności

1.1.1. Wolność człowieka gospodarującego

Wolność człowieka i jej ograniczenia przez państwo pozostają przedmiotem debaty w myśli politycznej, ekonomicznej, społecznej od starożytności. Współczesne pojmowanie wolności sięga korzeniami XVII w., kiedy zaczęła się wykształcać doktryna liberalizmu politycznego i właściwej mu koncepcji człowieka. Wówczas to liberalizm formułował się jako reakcja na wojny religijne, a kwestia wolności była głównie rozpatrywana w związku z zapewnieniem wolności sumienia i tolerancji. W kolejnym wieku rozpoczęła się dyskusja na temat praw własności, wolnej przedsiębiorczości i wymiany handlowej, do czego nawiązuje dzieło Smitha Bogactwo narodów. Z czasem zwiększało się znaczenie wolności słowa, zrzeszania się i praw socjalnych. Liberalizm rozwijał się więc w pewnym kontekście społeczno-historycznym: walki jednostki z feudałem, Kościołem, władcą, władzą państwową o wolność sumienia, religii, wyborów politycznych, działań gospodarczych, słowa. Współcześnie doktryna liberalna stanowi podstawę myślenia o relacjach między wolną jednostką a państwem.

Istotne ustalenia dla powstania i rozwoju liberalizmu miały prace Locke’a. Jego rozprawa Drugi traktat o rządzie z 1690 r. zawiera ważne rozważania na temat filozoficznych podstaw rządu. Locke uznaje prawa jednostki do „swego życia, wolności i majątku” jako obiektywne i niezbywalne prawo natury. Określa je zbiorczym mianem „własności”, bo polegają one na własności ludzkiej osoby oraz mienia. Zostały nadane człowiekowi przez naturę i nikt, inny człowiek, żadne państwo, nie może go ich pozbawić. Dla Locke’a (jak i innych myślicieli liberalnych) wolność nierozłącznie wiąże się z własnością majątku. Jak twierdzi Miłowit Kuniński, zagadnienie pierwszeństwa przyczynowego wolności i własności jest zasadniczo nie do rozstrzygnięcia, bo związek między nimi jest bardzo bliski. Własność jest podstawowym elementem ustroju politycznego i zajmuje centralne miejsce w życiu społecznym. Locke w Drugim traktacie o rządzie uznaje własność za prawo naturalne człowieka, którego powstanie nie ma związku z wykształceniem się państwa. Jest ono pojęciem pierwotnym, danym człowiekowi wraz z jego stworzeniem. Wyprowadza on własność z pracy ludzkiej i z okresu przedpaństwowego. Według niego, człowiek ma prawo do posiadania i korzystania z efektów swojej pracy w postaci nowych dóbr, czego gwarantem jest prawo stanowione i rząd: „Mocą postanowień prawnych regulowały one własność prywatnych osób w swych społeczeństwach i tak przez umowę i ugodę ustanawiały własność, którą zapoczątkowała praca i pracowitość”. Jak podkreśla Kuniński, u Locke’a własność ma charakter społeczny, bo sprawia, że człowiek wchodzi w relacje z innymi ludźmi. Relacje te oznaczają, że jednostki powołują społeczeństwo, a następnie – społeczeństwo zawiera umowę o powołaniu rządu, tym samym tworząc państwo. Powstanie państwa, które stanowi prawa, nie oznacza utraty przez jednostkę wolności, tylko jej wzmocnienie. Działania państwa ograniczające wolność jednostki mogą występować tylko wtedy, gdy jest zagrożone korzystanie przez nią z jej „własności” („życia, wolności i majątku”). Jednostka przenosi na państwo utrzymanie i egzekwowanie sprawiedliwości. Oznacza to, że aby mogła ona korzystać z własności i wolności jej dysponowania, niezbędne jest prawo, które będzie stało na straży zasad słuszności i sprawiedliwości, czyli będzie gwarantować nienaruszalność własności.

Wprowadzone przez Locke’a do myśli liberalnej koncepcje wolności i własności miały przemożny wpływ na formowanie się nauki ekonomii zarówno w zakresie analizy działań wolnego człowieka, jak i formy organizacji sytemu gospodarczego – jako gospodarki wolnorynkowej opartej na własności prywatnej. Jak twierdzi Pierre Manent: „Locke uosabia ten moment, kiedy liberalizm uświadamia sobie najpełniej, iż jego podstawę stanowi indywidualne prawo własności; jednocześnie Locke pozwala zrozumieć, dlaczego oraz w jaki sposób liberalna filozofia prawa naturalnego przekształca się spontanicznie i poniekąd nieuchronnie w całkiem inny typ myślenia: w ekonomię polityczną”. Ten wpływ Locke’a jest szczególnie widoczny w pracach Smitha, w których wskazywał na wolność i własność jako przyczyny wzrostu dobrobytu jednostki i całej gospodarki. Wielki wpływ na niego miały także poglądy mu współczesnych akademików z uniwersytetów w Szkocji – Francisa Hutchesona, Davida Hume’a, Jamesa Steuarta. Obok Smitha byli to najwybitniejsi przedstawiciele szkockiego oświecenia, okresu w nauce, który Wolter podsumował następującymi słowami: „Zwracamy się ku Szkocji, by znaleźć w niej wszystkie nasze idee cywilizacji”. Nie bez znaczenia były także poglądy fizjokratów – Anne Roberta Jaques’a Turgota i Françoisa Quesnaya, których Smith poznał w trakcie swojej podróży po Francji. Wszystko to miało wpływ na jego myśl, a opublikowane przez niego w 1776 r. Bogactwo narodów stanowi – jak określił to Joseph A. Schumpeter – „szczytowy sukces tej epoki ”.

Smith jest uznawany za twórcę ekonomii, głównego przedstawiciela liberalizmu ekonomicznego, który – w powszechnym mniemaniu – ponad wszystko cenił wolność. Jak pisze Emma Rothschild: „Idea wolności jest centralna dla wszystkiego, co napisał Smith”. Punktem wyjścia Bogactwa narodów uczynił wnikliwą analizę i krytykę systemu merkantylistycznego. System ten nakładał wielkie ograniczenia na handel i zakładał dużą ingerencję państwa w gospodarkę, co uzasadniane było troską o dobrobyt kraju i jego obywateli. Smith zdecydowanie przeciwstawiał się temu, uważając, że takie działania oznaczają zbyt duże ograniczenia wolności jednostki i – jak uzasadnia przez kolejne księgi Bogactwa narodów – nie przyczyniają się do wzrostu bogactwa kraju. Dla Smitha najwyższą wartością i ideą jest wolność człowieka. Na stronach Bogactwa narodów słowa freedom, free, liberty pojawiają się nieustannie. Określenie „wolny” jest użyte w odniesieniu do jednostki (człowieka, obywatela, sługi) i jego wyborów, a także handlu, rynku, wymiany, miasta, państwa, przepływu pracowników, konkurencji, portów, rządu, importu.

Bogactwo narodów stanowi swoistą pochwałę wolności jednostki we wszystkich obszarach jej aktywności gospodarczej, politycznej i społecznej. Smith przedstawia w tym dziele swój system naturalnej, doskonałej wolności (perfect/natural liberty, freedom), który stanowi – według niego – fundament bogactwa narodów. Co istotne – bogactwa wszystkich narodów; traktuje więc go jako system uniwersalny. Definiuje system naturalnej wolności jako taki, w którym człowiek, „Dopóki nie pogwałci obowiązujących praw, będzie mógł korzystając z zupełnej swobody prowadzić swe interesy według swego uznania, jak również własną pracą i kapitałem swobodnie konkurować z pracą i kapitałem innego człowieka lub grupy ludzi”. To zdanie jednoznacznie określa, jaki jest modelowy system gospodarki narodowej: oparty jest on na decyzjach jednostek, które cieszą się możliwie jak największą wolnością w ramach obowiązującego prawa i podejmują działania zgodne z własnym interesem, z wykorzystaniem swojej własności, konkurując z innymi na wolnym rynku. Wynika z niego także koncepcja człowieka gospodarującego Smitha, któremu są przypisane cechy wolności i racjonalności. Ta koncepcja jest wykorzystana przez niego do analiz pojedynczych działań jednostki, jak i efektów działań wszystkich jednostek w skali całej gospodarki narodowej.

Wolność jednostki gospodarującej oznacza, że nikt nie może zmusić jej do działań niezgodnych z jej interesem i wyborem. Wszystkie jej decyzje są dobrowolne, a ingerencja w nie z zewnątrz oznacza pogwałcenie prawa do wolności. Smith (a potem kontynuatorzy jego myśli) traktuje więc wolność tak jak klasyczni liberałowie polityczni, czyli jako prawo naturalne. Wolność jest prawem przynależnym jednostce, które oznacza brak przymusu zewnętrznego w sytuacji podejmowania przez nią decyzji i działania gospodarczego. Przedmiotem zainteresowania ekonomii jest więc głównie wolność negatywna, a nie pozytywna. Ograniczenie wolności jest możliwe i uzasadnione jedynie wtedy, gdy prawa jednostki są naruszone przez inne osoby lub sama narusza czyjeś prawo. Miejscem konkurowania podmiotów gospodarujących jest wolny rynek, rozumiany jako taki, na którym nie ma barier ustanawianych przez państwo. Smith jest zwolennikiem idei wolnego rynku, która pojawiła się jako sprzeciw wobec przymusu państwa, ingerującego w gospodarkę i osłabiającego swobodę gospodarowania. Za pożądany rodzaj rynku Smith uznaje wolną konkurencję, którą charakteryzuje duża liczba sprzedających i kupujących (im ich więcej, tym trudniej jest im nawiązywać „porozumienia” i wpływać na cenę). Taki rodzaj organizacji rynku ma – według niego – największe pozytywne skutki dla gospodarki, stanowi jednak trudno osiągalne, wręcz utopijne, ekstremum.

Smith wprowadził do ekonomii modelowy wolny, racjonalny podmiot, który działa na rynku i charakteryzuje się następującymi cechami: „(i) dąży on do realizacji określonego celu, który związany jest ze sferą gospodarowania i jest nim najczęściej osiągnięcie bogactwa, zaspokojenie potrzeb materialnych; (ii) posiada wiedzę – zawsze pełną i prawdziwą – o bieżących okolicznościach, w których podejmuje działanie; (iii) działa z tzw. racjonalnością metodologiczną, polegającą na tym, iż dla realizacji preferowanego celu wykonuje on czynności (dobiera środki), które podpowiada mu jego wiedza”. Taki status podmiotu gospodarującego jest nazywany modelem homo oeconomicus. W swoich działaniach podmiot kieruje się jedynym motywem: korzyści osobistej (zaspokojenia swoich potrzeb materialnych, osiągnięcia bogactwa), który to motyw jest wyizolowany z wielu innych. Można przywołać słowa Smitha: „Człowiek natomiast prawie ciągle potrzebuje pomocy swych bliźnich i na próżno szukałby jej jedynie w ich życzliwości. Jest bardziej prawdopodobne, że nakłoni ich do pomocy, gdy potrafi przemówić do ich egoizmu i pokazać im, że jest dla nich samych korzystne, by zrobili to, czego od nich żąda. Nie od przychylności rzeźnika, piwowara czy piekarza oczekujemy naszego obiadu, lecz od ich dbałości o własny interes. Zwracamy się nie do ich humanitarności, lecz do egoizmu i nie mówimy im o naszych własnych potrzebach, lecz ich korzyściach”. Gospodarkę tworzą jednostki, które ciągle dokonują aktów wymiany na rynku. Nikt nie jest bowiem samowystarczalny w tym sensie, że jest w stanie wytworzyć wszystkie dobra, które są mu niezbędne do życia. Pragnienie, a właściwie konieczność zaspokojenia swoich potrzeb przez każdego człowieka skłania go „do wymiany, handlu i zamiany jednej rzeczy na drugą”. Występuje specjalizacja i podział pracy. Wszystko opiera się zatem na dobrowolnej wymianie realizowanej przez podmioty na rynku. Wymianie, którą rządzi egoistyczny motyw zysku każdej ze stron. Przy czym termin „egoizm” wymaga jednak komentarza, odwołującego się do poglądów Smitha wyrażonych we wcześniejszym dziele Teorii uczuć moralnych (1759). Smith traktuje egoizm w kategoriach interesu własnego jednostki i uznaje za pozytywną cechę charakteru człowieka. Wskazuje, iż w działaniu gospodarczym jednostki motywem napędzającym gospodarkę jest realizacja własnego interesu, ale bez krzywdy innych. Jednostka kieruje się swoim egoizmem i odwołuje się również do egoizmu drugiej strony, która z wymiany osiągnie jakąś korzyść. Jest więc różnica między życzliwością oraz oszustwem, gdy materialnie korzysta tylko jedna strona, a transakcją handlową, gdy korzyść jest obopólna. Do wymiany dochodzi tylko wówczas, kiedy obie strony widzą dla siebie korzyści w postaci zrealizowanego celu, czyli gdy np. wymieniane są dobra takiej samej wartości. Korzyść z działania osiągają nie tylko dwie zainteresowane strony – mimo że to one zrealizowały swoje cele i nie kierowały się w żadnym razie dobrem ogółu – ale również całe społeczeństwo. W gospodarce pojawiają się bowiem efekty tej właśnie skłonności podmiotów do wymiany i specjalizacji pracy. Kierowanie się dobrem ogółu nie daje bogactwa, jak bowiem stwierdza Smith: „Nigdy nie zdarzyło mi się widzieć, aby wiele dobrego zdziałali ludzie, którzy udawali, że handlują dla dobra społecznego”.

Efektem działań jednostki jest wzrost jej indywidualnego bogactwa, dochodu, majątku, ale i całego kraju. To nagromadzone bogactwo jest wykorzystywane także w kolejnych podejmowanych działaniach gospodarczych. I tu pojawia się ważna u Smitha kwestia własności dóbr: jakie są źródła własności i jak ją chronić. Koncepcja własności Smitha mieści się w tradycji prawa naturalnego. Łączy on wykształcenie się własności z epoką rolnictwa, w której wystąpiły nierówności w dostępie do ziemi i podziale dobrobytu, co wymagało ustanowienia własności ziemi i reguł prawnych dla jej ochrony. Źródłem powstania własności był zatem niedobór czy też ograniczoność zasobów. Smith analizuje własność w związku z dysponowaniem przez jednostkę jej prywatnymi zasobami, co podlega ochronie prawnej państwa. Fundamentalne dla rozwoju gospodarczego i stabilności państw jest bowiem przestrzeganie praw własności jednostki, na straży czego stoi państwo i prawo.

Z analiz Smitha wynika wniosek, że skoro wszystkie podmioty zachowują się w sposób racjonalny i są wolne w swoich wyborach gospodarczych, każdy osiąga ze względu na społeczny podział pracy pewne korzyści, a więc w gospodarce zwiększa się poziom bogactwa i osiągana jest równowaga. Na takim modelu jednostki gospodarującej opiera się koncepcja „niewidzialnej ręki” z Bogactwa narodów. Według tej – zdaniem Johna K. Galbraitha – „najsławniejszej przenośni w ekonomii”, człowiek, „gdy kieruje wytwórczością tak, aby jej produkt posiadał możliwie najwyższą wartość, myśli tylko o swym własnym zarobku, a jednak w tym, jak i w wielu innych przypadkach, jakaś niewidzialna ręka kieruje nim tak, by zdążał do celu, którego wcale nie zamierzał osiągnąć. Społeczeństwo zaś, które wcale w tym nie bierze udziału, nie zawsze na tym źle wychodzi. Mając na celu swój własny interes człowiek często popiera interesy społeczeństwa skuteczniej niż wtedy, gdy zamierza służyć im rzeczywiście”. Dobrowolne decyzje w zakresie wymiany dóbr między ludźmi stają się więc przyczyną ich bogactwa indywidualnego, jak i całego społeczeństwa. Czynnikiem, który reguluje zasady wymiany i współpracy gospodarczej między podmiotami są zwyczaje i prawo tworzone przez państwo. Z jednej strony, prawo stanowi przymus, bo ingeruje w wolność jednostki, tworząc ograniczenia pewnych działań, ale z drugiej – staje się gwarantem bezpieczeństwa, wolności i własności.