Paradoks czasu - ebook

Prolog

Drogi czytelniku, witamy cię na progu tego, co – mamy nadzieję – będzie fascynującą podróżą pełną odkryć, których dokonasz, dowiadując się nowych rzeczy o sobie, a także o bardziej efektywnych sposobach życia. Od czasu ukazania się Paradoksu czasu, wielu czytelników i recenzentów podzieliło się z nami swoim uznaniem dla spostrzeżeń zawartych w naszej książce. Przekazujemy w niej nieskomplikowaną wiedzę na temat roli czasu w naszym życiu i lepszego rozumienia samego siebie, które z owej wiedzy wynika. W prologu oraz w epilogu chcielibyśmy przedstawić pewne ostatnie odkrycia, których dokonano od czasów powstania tej książki. Dzięki nim powiążemy ze sobą pewne zagadnienia pojawiające się w naszej pracy i wskażemy, co może przynieść nam przyszłość w tych tak niepewnych czasach.

Życie polega na podejmowaniu decyzji: niektóre z nich są poważne, inne − mniej ważne, niektóre są błahe, inne mają duże znaczenie dla naszego istnienia. Początkowo ważne decyzje są wewnętrznymi procesami myślowymi, by z czasem zainicjować jawne działanie. Sens naszego życia można zredukować do dwóch rodzajów działań − do tych, które podjęliśmy i tych, przed którymi się powstrzymaliśmy. Działania – podjęte lub niepodjęte − łączą się pozytywnymi i negatywnymi konsekwencjami, z konkretnymi emocjami oraz z poczuciem szacunku dla samego siebie. Przepełnia nas radość i duma, kiedy okazuje się, że nasze działania przynoszą pozytywne skutki. Odczuwamy żal i smutek, kiedy powinniśmy byli coś zrobić, ale się na to nie zdecydowaliśmy. Podobnie czujemy się mądrzy i roztropni, kiedy okazuje się, że postanowiliśmy nie robić czegoś, co ma negatywne konsekwencje dla innych. I wreszcie czujemy się głupio i bezmyślnie, gdy przekonamy się, że podjęliśmy działanie, przed którym należało się powstrzymać.

W tym myślowym skalowaniu brakuje decyzji, które podejmujemy w naszych umysłach, kiedy postanawiamy coś zrobić lub czegoś nie robić. Co sprawiło, że podjęliśmy jakieś działanie, a z innego zrezygnowaliśmy? Wszyscy chcemy odczuwać radość, dumę, chcemy być mądrzy i roztropni i nie chcemy zachowywać się głupio lub w sposób, którego będziemy żałować, dlatego zrozumienie myślowych procesów wpływających na nasze decyzje ma ogromne znaczenie.

------------ ------------------ -----------------------
DZIAŁANIE POZYTYWNE SKUTKI NEGATYWNE SKUTKI
Podjęte Radość i duma Głupota i bezmyślność
Niepodjęte Żal i smutek Mądrość i rozwaga
------------ ------------------ -----------------------

Wyobraźmy sobie teraz, że na każdą decyzję podejmowaną w myślach wpływa coś innego, co tkwi w twoim umyśle, ale czego jesteś całkowicie nieświadomy. TO TWOJA SUBIEKTYWNA PERSPEKTYWA POSTRZEGANIA CZASU! Perspektywa postrzegania czasu jest terminem psychologicznym określającym proces, za pomocą którego każdy z nas porządkuje swoje osobiste doświadczenia, dzieląc je na czasowe kategorie, czyli strefy. To jeden z aspektów czasu psychologicznego, subiektywnego, który różni się od czasu obiektywnego, zegarowego. Inne rodzaje czasu psychologicznego obejmują nasze poczucie trwania danych wydarzeń, poczucie tempa upływu czasu, poczucie rytmu oraz presję, jaką odczuwamy w związku ze zobowiązaniami czasowymi.

W tej książce wyjaśniamy, w jaki sposób dzielisz wszystkie swoje doświadczenia życiowe na trzy szerokie kategorie obejmujące to co było − przeszłość, to co jest − teraźniejszość i to co będzie − przyszłość. Pokażemy, jak i dlaczego wiele ludzi zaczyna nadużywać jednej z tych trzech głównych stref czasowych, jednocześnie nie korzystając z pozostałych. Możesz rozwinąć swój stosunek do postrzegania czasu w miarę zdobywania coraz większej wiedzy na temat innych przekonań kłębiących się w twojej głowie, które wynikają z twoich doświadczeń, kultury, wykształcenia, klasy społecznej, wyznania, miejsca i klimatu, w którym żyjesz, oraz z wielu innych czynników. Oczywiście ich źródłami są także modele społeczne, nasze rodziny, grupy rówieśnicze oraz środowiska szkolne czy zawodowe. Liczba czynników, które wywierają na nas subtelny, choć wszechobecny wpływ, od dzieciństwa, przez okres dojrzewania, aż po dorosłość, jest tak duża, że często nie zdajemy sobie sprawy, w jaki sposób zaczynamy przedkładać w naszym myśleniu jedną kategorię czasową nad inne.

Zastanów się teraz nad dowolną, niedawno podjętą decyzją. Pracować nadal czy wyjść się zabawić? Wypić jeszcze jednego drinka przed pójściem do domu? Zaryzykować i oszukać urząd skarbowy albo ściągać na egzaminie? Uprawiać bezpieczny seks czy pójść na całość? Oprzeć się czy ulec pokusie? Kiedy zastanawiasz się, co zrobić, poddajesz się wpływowi licznych czynników. Według niektórych ludzi świat ogranicza się do sił, które postrzegają w swojej bezpośredniej, teraźniejszej sytuacji, do biologicznych popędów, społecznego otoczenia, do tego co robią inni lub do czego nakłaniają oraz do zmysłowej atrakcyjności samego bodźca. Ludzie, którzy zwykle podejmują decyzje, ograniczając się do bieżących okoliczności, są zorientowani na teraźniejszość. Inni, podejmując decyzję w takich samych warunkach, pomniejszają znaczenie teraźniejszości i w swoich wspomnieniach szukają podobnych sytuacji z przeszłości. Przypominają sobie, co zrobili i jakie skutki miały ich decyzje. Takie osoby są zorientowane na przeszłość. Istnieje jeszcze trzeci typ − należące do niego osoby podejmują decyzje, opierając się wyłącznie na wyobrażonych, przyszłych konsekwencjach − kosztach i korzyściach − działań. Jeśli przewidywane koszty przeważają nad przewidywanymi korzyściami lub zyskami, to takie osoby rezygnują z działania. Decydują się na nie tylko wtedy, gdy przewidują, że zyski przeważą.

Dzięki dziesiątkom lat badań odkryliśmy, że każdy z tych typów ludzi podejmuje decyzje oparte na postrzeganiu czasu, jednak nie zdają oni sobie sprawy z tego, że ich wybory są kształtowane przez nastawienie wobec czasu. Postępują w taki sposób, ponieważ podejmowanie decyzji stało się wciąż powtarzanym myślowym nawykiem. Z kolejnych rozdziałów naszej książki dowiesz się, że owe trzy główne wymiary czasowe dzielą się na bardzo odmienne pary. Osoba zorientowana na przyszłość może być hedonistyczna, czyli skoncentrowana na przyjemności, podejmowaniu ryzyka i poszukiwaniu wrażeń, lub fatalistyczna, czyli skupiona na unikaniu sprawowania kontroli nad sytuacją, co wynika z jej przekonania, że bieg wydarzeń jest z góry przesądzony bez względu na to, co czyni jednostka. W orientacji na przeszłość można wyróżnić pozytywne skupienie się na wspominaniu dobrych, starych czasów oraz na tradycji i rodzinie, a także negatywne nastawienie oparte na pamiętaniu porażek, trudności oraz żalu związanego ze straconymi okazjami. Orientacja przyszłościowa może wiązać się z nastawieniem na realizację i osiąganie celów oraz dotrzymywaniem terminów albo z koncentracją jednostki na przyszłości transcendentalnej; dla takiej osoby największe znaczenie ma życie jej duchowego wymiaru po śmierci materialnego ciała. Te sześć pasm czasowych – albo stref − określa w znacznej mierze to, co rozumiemy pod pojęciem perspektywy postrzegania czasu. W dalszej części omawiamy także pasmo, które można by nazwać Holistyczną Teraźniejszością; nie opracowaliśmy jednak sposobu pomiaru tej kategorii. Holistyczna Teraźniejszość przypomina charakterystyczne dla buddyzmu Zen skoncentrowanie się na mocy bieżącej chwili, owego TERAZ. W bestsellerze Eckharta Tollego Potęga teraźniejszości (2010) został ukazany tylko ten jeden aspekt perspektywy postrzegania czasu.

Pierwszy paradoks czasu wynika z naszego stwierdzenia, że perspektywa postrzegania czasu w znaczący sposób wpływa na nasze decyzje, ale przeważnie nie zdajemy sobie sprawy z jej roli. Drugi paradoks czasu polega na tym, że niektóre z tych kategorii postrzegania czasu mają wiele dobrych stron, lecz kiedy jedna z nich jest nadmiernie faworyzowana, wówczas jej wady przesłaniają zalety. Zalety orientacji przeszłej pozytywnej, teraźniejszej hedonistycznej i przyszłościowej są szczególnie cenne, ale tylko wtedy, gdy jednostka przy podejmowaniu decyzji nie wyróżnia zbytnio wyłącznie jednej perspektywy. Perspektywa przeszła negatywna oraz teraźniejsza fatalistyczna są przeważnie szkodliwe, dlatego zachęcamy cię do wprowadzenia zmian w twoim życiu, jeśli osiągasz wysoki wynik w którymś z tych wymiarów. Mówiąc o zmianie, powinniśmy wyraźnie podkreślić, iż uważamy, że perspektywy postrzegania czasu są czymś wyuczonym, a nie wrodzonym i podobnie jak w wypadku wszystkich zachowań wyuczonych można się ich nauczyć na nowo oraz je przekształcić, tak aby lepiej funkcjonowały. We wszystkich ludziach tkwi siła dostosowywania perspektyw postrzegania czasu celem optymalizowania procesów podejmowania decyzji i poprawienia jakości życia.

Mamy nadzieję, że lektura naszej książki dostarczy ci wielu ważnych informacji i że dzięki niej lepiej zrozumiesz swoją perspektywę postrzegania czasu, że staniesz się bardziej wyczulony na to, jak ten parametr kształtuje twoje decyzje; że zdasz sobie sprawę, w jaki sposób pod jego nieuświadomionym wpływem organizujesz swoje relacje społeczne i zawodowe, i w końcu − że docenisz idealny profil czasowy, do którego wszyscy powinniśmy dążyć. Ten idealny profil jest równowagą osiągniętą między silną perspektywą przeszłą pozytywną i umiarkowanie silną teraźniejszą hedonistyczną a słabą perspektywą przeszłą negatywną i teraźniejszą fatalistyczną. Owa równowaga pozwala korzystać z połączonych zalet poszczególnych wymiarów czasowych bez złych stron związanych z przesadą. Co więcej, taka optymalna, zrównoważona perspektywa pozwoli ci elastycznie dostosowywać twoje postrzeganie czasu do wymogów sytuacji, w których się znajdziesz. Dzięki niej uwolnisz się od zniewalającego i sztywnego nastawienia do czasu.

Jak dowiedzieć się, która perspektywa postrzegania czasu jest ci najbliższa? Zrobisz to w prosty i szybki sposób, ponieważ autorzy tej książki opracowali wyjątkowe narzędzie, które pozwoli uzyskać wyniki dla sześciu wymiarów czasu. Poświęciliśmy wiele lat na rozwinięcie i dopracowanie kwestionariuszy, które okazały się zarówno wiarygodne (wielokrotnie wykorzystane dają podobne wyniki), jak i trafne (umożliwiają przedstawienie przewidywań co do rzeczywistego zachowania oraz relacji, mierzalnych za pomocą licznych wskaźników psychologicznych i socjologicznych). Aby poznać swoje wyniki, otwórz tę książkę na stronie 52 i wypełnij Kwestionariusz postrzegania czasu Zimbardo oraz Kwestionariusz postrzegania czasu przyszłego transcendentalnego. Kwestionariusze możesz również wypełnić na stronie internetowej: www.thetimeparadox.com; twoje wyniki zostaną obliczone automatycznie.

Fascynujące odkrycia dokonane w ciągu roku od pierwszego wydania Paradoksu czasu

Sumienni ludzie żyją dłużej

Najważniejszą konsekwencją psychicznych cech jednostki jest jej długowieczność. Jeśli można wskazać, że dysponowanie jakąś cechą psychiczną wpływa na długość życia, to ludzie z pewnością zechcą się o tym dowiedzieć i zrozumieć, jak i dlaczego tak się dzieje. Z badań opublikowanych we wrześniowym numerze Health Psychology z 2008 roku wynika, że wyższy poziom sumienności i skrupulatności łączy się z dłuższym życiem. Niezależnie od wieku badanych istnieje mniejsze prawdopodobieństwo śmierci osób sumiennych. Sumienność jest połączeniem odpowiedzialności, samokontroli, osiągnięć oraz uporządkowania. Wspomniane badania zostały przeprowadzone przez Howarda Friedmana, znanego dzięki pionierskiej pracy na temat osobowości typu A i problemów kardiologicznych, oraz Margaret Kern. Obydwoje są związani z Uniwersytetem Kalifornijskim w Riverside.

Friedman i Kern przeanalizowali dane z dwudziestu niezależnych badań, w których uczestniczyło prawie dziewięć tysięcy osób pochodzących z sześciu krajów. W badaniach tych wykorzystano także różne metody pomiaru sumienności. Znaczące wyniki są całkiem rzetelne, szczególnie dla dwóch elementów: osiągnięć i uporządkowania. Dlaczego my, czyli badacze zajmujący się perspektywami postrzegania czasu, interesujemy się tymi odkryciami? Zauważmy, że najważniejszą cechą ludzi zorientowanych przyszłościowo jest sumienność. Między tymi dwoma wskaźnikami istnieje bardzo wysoka korelacja 0,70, co dosyć rzadko zdarza się w psychologicznych badaniach osobowości, w których typowa korelacja między wskaźnikami wynosi skromne 0,30. Innymi słowy, osoby sumienne regularnie myślą o konsekwencjach, zanim cokolwiek postanowią. W jaki sposób nasze analizy dotyczące perspektywy postrzegania czasu pomagają wyjaśnić ten związek między sumiennym życiem a śmiertelnością? W Paradoksie czasu piszemy, że ludzie zorientowani przyszłościowo chętniej niż inne osoby podejmują działania pozytywnie wpływające na ich stan zdrowia: regularnie poddają się badaniom okresowym (na przykład mammografii i cytologii) oraz przeglądom dentystycznym, zdrowo się odżywiają, ćwiczą, zapinają pasy bezpieczeństwa w samochodzie. Ponadto takie osoby rzadziej niż inni zachowują się w sposób zagrażający zdrowiu, czyli rzadziej piją alkohol, palą papierosy, biorą narkotyki, ryzykują podczas jazdy samochodem lub uprawiania sportu, angażują się w kłótnie i spory. Owe negatywne wzorce zachowania łączące się ze zdrowiem narażają jednostkę na wcześniejszy zgon. Można natomiast oczekiwać, że ludzie sumienni i zorientowani na przyszłość będą żyli dłużej dzięki swoim prozdrowotnym postawom i działaniom. Takie osoby są również zwykle lepiej wykształcone, co sprawia, że skłaniają się ku profesjom związanym z mniejszym fizycznym niebezpieczeństwem. Jednakże nadmiernie skoncentrowani na przyszłości biznesmeni wypełniają swoje obowiązki zawodowe kosztem snu, rodziny, przyjaciół i życiowych przyjemności. A to może oznaczać dłuższe życie, ale jednocześnie życie nudniejsze, samotne i przeniknięte poczuciem niespełnienia, o ile takie osoby nie spróbują wypracować bardziej zrównoważonej perspektywy czasowej.

Metafory związane z perspektywą postrzegania czasu redukują zespół stresu pourazowego u weteranów

Po wykładzie na temat perspektyw postrzegania czasu, który Phil Zimbardo wygłosił w październiku 2008 roku dla psychologów klinicznych z Hawajskiego Towarzystwa Psychologicznego, pewien terapeuta doniósł nam o spektakularnych efektach wykorzystania niektórych naszych koncepcji w leczeniu weteranów cierpiących na zespół stresu pourazowego (PTSD – posttraumatic stress disorder). Doktor Richard Sword, który prowadzi prywatną praktykę w Maui oraz pracuje w Maui Memorial Medical Center, od wielu lat zajmuje się terapią psychologiczną weteranów z PTSD. W swoim e-mailu ze zdziwieniem opisywał rezultaty, jakie uzyskał, kiedy zaczął posługiwać się koncepcjami związanymi z perspektywą postrzegania czasu, aby pomóc swoim pacjentom w skuteczniejszym radzeniu sobie z PTSD. Przytaczamy jego spostrzeżenia opisane w jego korespondencji e-mailowej z Philem (list z 4 listopada 2008 roku):

Najważniejsze aspekty perspektywy postrzegania czasu wykorzystywane przeze mnie w terapii weteranów:

Znaczenie czasu i tego, że czas traktujemy jako coś oczywistego. Podkreślam, że czasu nie można ani zaoszczędzić, ani pożyczyć. Musimy starać się zrobić z niego jak najlepszy użytek w miarę jego upływu. A to sprawia, że czas staje się naszym najcenniejszym zasobem. Bez czasu inne zasoby są bezwartościowe.

Fakt, że tak naprawdę istnieją tylko trzy strefy czasowe: przeszłość, teraźniejszość i przyszłość oraz to, w jakiej relacji z nimi jesteśmy. Jeśli nie jesteśmy wystarczająco ostrożni, to możemy utknąć w jednej z nich kosztem innych osób oraz naszego ogólnego dobrostanu.

Dlatego też naszym najważniejszym atutem jest nasza perspektywa postrzegania czasu. Musimy nauczyć się, jak rozpoznać, czy utknęliśmy, czy nie, w jednej perspektywie kosztem innych.

Z dużym prawdopodobieństwem można przewidzieć, że weterani z PTSD utknęli w przeszłej negatywnej i w teraźniejszej fatalistycznej perspektywie postrzegania czasu, kosztem perspektyw teraźniejszej oraz przyszłej. Wyjaśniam im, że aby dotrzeć do nowego miejsca, musimy najpierw opuścić dawne miejsce pobytu. Jeśli jedną stopą tkwisz w przeszłości, a drugą w teraźniejszości, to musisz wydobyć stopę, która utknęła w przeszłości, podnieść ją i postawić ją w teraźniejszości, tak aby później móc przenieść ją w kierunku przyszłości.

Kiedy weterani uświadomią sobie, że żyją w przeszłej negatywnej/teraźniejszej fatalistycznej perspektywie postrzegania czasu, odrzucając w ten sposób swoją przyszłość, zaczynają zdawać sobie sprawę, jak kosztowne jest życie wypełnione bólem z przeszłości. Mówię to weteranom i niewiarygodne, ale oni nigdy wcześniej nie uważali, iż operują swoim najcenniejszym zasobem, że wymieniają swoją przyszłość za swoją przeszłość, nie kontrolując jednocześnie teraźniejszości. Uważam, że teraźniejsza transcendencja i pełna nadziei przyszłość są podstawowymi elementami skutecznej interwencji terapeutycznej.

Kiedy weterani uświadomią sobie to wszystko, zaczynają rozumieć wagę perspektywy postrzegania czasu i tego, jak kształtuje ona nasze życie. W ten sposób przyciągam uwagę moich pacjentów i motywuję do faktycznego przeanalizowania perspektyw postrzegania czasu i rozpoczęcia pracy nad ich zrównoważeniem i zdynamizowaniem.

Zachęciliśmy doktora Sworda do sprawdzenia tych fascynujących odkryć w kontrolowanych warunkach, z ocenami dokonywanymi przed i po badaniu oraz niezależnymi obserwatorami. Być może mamy do czynienia z decydującym przełomem w leczeniu tego destrukcyjnie oddziałującego syndromu, wywierającego tak negatywny wpływ na życie wielu młodych mężczyzn i kobiet (a także ich rodzin), którzy z oddaniem służyli swojej ojczyźnie, a teraz cierpią z powodu głębokich śladów, jakie odcisnęły na nich doświadczenia wojenne.

Perspektywa postrzeganiu czasu w trzydziestu dwóch krajach

Paradoks czasu kierujemy do ogółu czytelników, nadal jednak czujemy się jak misjonarze perspektyw czasu i z ochotą przedstawiamy kolegom nasze koncepcje oraz sposoby pomiaru różnych wymiarów postrzegania czasu. Naszym celem jest zachęcanie i wspieranie badaczy, którzy zechcą zająć się tymi podstawowymi koncepcjami w pogłębiony sposób, wzbogacony o ich nowe pomysły. Pragniemy także współpracować z takimi osobami. Jedną z najbardziej obiecujących konsekwencji tej pomocy było stworzenie międzynarodowej grupy zajmującej się perspektywami postrzegania czasu. W grupie tej działają badacze pochodzący z trzydziestu dwóch krajów: Australii, Belgii, Brazylii, Bułgarii, Chin, Chorwacji, Czech, Danii, Francji, Niemiec, Grecji, Indii, Włoch, Japonii, Litwy, Łotwy, Meksyku, Mołdowy, Holandii, Pakistanu, Polski, Portugalii, Rosji, Serbii, Słowenii, Republiki Południowej Afryki, Hiszpanii, Szwecji, Turcji, Wielkiej Brytanii, Ukrainy i Stanów Zjednoczonych Ameryki. Wielu z nich zaprezentowało swoje oryginalne badania z wykorzystaniem KPCZ na Międzynarodowym Kongresie Psychologicznym w Berlinie, który odbył się w czerwcu 2008 roku. Liczni młodzi naukowcy przedstawili swoje badania dotyczące czasu na Europejskim Kongresie Psychologicznym w 2009 roku w Oslo, w Norwegii. Anna Sircova z Moskiewskiego Państwowego Uniwersytetu Psychologiczno-Pedagogicznego i Nicolas Fieulaine z Uniwersytetu Lyońskiego we Francji odegrali główne role w organizowaniu wielu tłumaczeń naszego kwestionariusza oraz kompilowaniu międzykulturowego, bo obejmującego dwadzieścia krajów, poradnika dla badaczy. Istnieje także wspaniała strona wspierająca poczynania tej międzynarodowej grupy; być może czytelnicy Paradoksu czasu zechcą ją odwiedzić: www.timeorientation.com − „A Website on Future Thinking, Time Psychology & Time Perspective”. (Twórcą i administratorem strony jest Wessel van Beek, z holenderskiego Uniwersytetu Vrije.)

Jako autorów niezmiernie cieszy nas to, że sięgnąłeś po naszą książkę i że masz zamiar rozpocząć swoją przygodę w nowym świecie perspektyw postrzegania czasu. Mamy nadzieję, że spodoba ci się ta wędrówka, a wiedza o tym, jak kształtować swoją perspektywę czasu, wzbogaci twoje życie i poprawi samopoczucie.