Piastówny na tronach Europy - ebook

Wstęp

Przed wiekami inne były obyczaje i wychowanie, inaczej również postrzegano świat, ale czy ówcześni ludzie tak bardzo różnili się od nas? Wielu przecież kierowało się podobnymi, o ile nie silniejszymi uczuciami. Wielu równie mocno kochało i nienawidziło, wielu na pierwszym miejscu stawiało rodową dumę, zemstę albo własne ambicje, inni zaś z taką samą troską potrafili dbać o interes rodziny, jak o dobro dzieci.

Historia pokazuje, że w drodze na szczyt nie obywało się bez mordów, gwałtów i okaleczeń przeciwników politycznych lub stosowania znacznie subtelniejszych środków, do których należały intryga i małżeństwa dynastyczne, aranżowane w celu przypieczętowania zawieranych sojuszy. Ponieważ wzajemne sympatie i antypatie zmieniały się jak w kalejdoskopie, dzieje wielu kobiet były równie zmienne i dramatyczne.

W średniowieczu kobiety nie miały podmiotowości prawnej i poza nielicznymi wyjątkami nie były dopuszczane do dziedziczenia tronu. Wydawane za mąż jako co najmniej dwunastolatki, co było zgodne z ówczesnym prawem kanonicznym, nie miały żadnego wpływu na wybór narzeczonego, a ich najważniejszą rolą była rola matki, i tylko na tym polu mogły zasłużyć na pochwałę dziejopisów. I nawet jeśli cieszyły się względami małżonków, na ogół nie udzielały się politycznie, zajęte wychowaniem dzieci, troską o ich wykształcenie, praktykami religijnymi i związaną z ich pozycją działalnością dobroczynną i fundacyjną. Piastówien, które wspierały politykę mężów, pewnie było niemało, jednak brak informacji w źródłach nie pozwala tego jednoznacznie stwierdzić. Nie każda też dorównywała charyzmą przedsiębiorczej Gertrudzie Mieszkównie czy pierwszej królowej Czech Świętosławie (Swatawie), a niektóre większą autonomię zyskiwały dopiero jako przełożone klasztorów lub wdowy. Pozostawione przez przedwcześnie zmarłych mężów, nierzadko sprawowały rządy opiekuńcze w imieniu małoletnich synów, choć i wtedy musiały się liczyć ze współregentami, co wyraźnie widać na przykładzie władającej w księstwie zachodniopomorskim Anastazji Mieszkówny.

Znacznie większymi względami cieszyły się kobiety pobożne i święte, które z czasem stawały się bohaterkami mniej lub bardziej nieprawdopodobnych legend. Należy jednak pamiętać, że osoby pokroju świątobliwej księżniczki krakowskiej Salomei czy skoligaconych z nią córek Beli IV nie poprzestawały na modłach czy działalności dobroczynnej, a zasięg ich wypływów był naprawdę ogromny. Głównymi bohaterkami niniejszej książki są córki i siostry Piastów, którym kronikarze nie zawsze poświęcali dostatecznie wiele uwagi, a które przynajmniej raz – w dniu swoich zaślubin – miały do odegrania ważną rolę w polityce swoich ojców i braci. Stawały się bowiem rękojmią sojuszu wojennego, traktatu pokojowego albo gwarancją współpracy Piastów z Przemyślidami, Arpadami, Rurykowiczami, Askańczykami, Wittelsbachami i innymi dynastiami średniowiecznej Europy. One również niejednokrotnie nadawały ton życiu kulturalno-religijnemu na dworach mężów, wychowywały przyszłych władców, niekiedy zaś pośredniczyły w pertraktacjach między członkami nowej rodziny a Piastami. Kilka, jak potężna królowa Węgier Elżbieta Łokietkówna, miało niezaprzeczalny wpływ na historię Polski.

Na losach Piastówien zaważyły przede wszystkim interesy polityczne, co nie znaczy, że aranżowane małżeństwa były z góry skazane na niepowodzenie. I – jak to bywa w życiu – jedne okazywały się szczęśliwe, a inne niekoniecznie. Część Piastówien cieszyła się odwzajemnioną miłością lub przynajmniej szacunkiem, inne zaś cierpiały w milczeniu. Względy męża najłatwiej można było pozyskać, rodząc mu męskiego potomka, ale nie stanowiło to reguły. Za szczęśliwe na przykład uchodziło bezdzietne małżeństwo siostrzenicy Władysława Jagiełły, Amelii mazowieckiej, z margrabią miśnieńskim Wilhelmem Bogatym, podczas gdy inne pobłogosławione dziećmi związki bywały nieudane. Cieniem na relacjach małżonków kładły się nie tylko stosunki polityczne, lecz także różnice charakterów, problemy emocjonalne i pewnie wiele innych czynników, o których próżno szukać wzmianek w kronikach. Nie wszystkie bowiem Piastówny w takim samym stopniu absorbowały dziejopisów, nie wszystkie wyrosły na kobiety władcze i niezależne, i nie wszystkie odgrywały ważną rolę przy boku sławnych i mniej sławnych mężów.

Portrety Piastówien, ukazane na tle skomplikowanych stosunków międzydynastycznych, różnią się zatem od siebie. Bardzo różne były to bowiem kobiety, poczynając od legendarnych Białej Knegini i Świętosławy (Sygrydy Storrådy), przez wpływowe – szczególnie w okresie wdowieństwa – osobistości pokroju pierwszej królowej Czech Świętosławy (Swatawy), słynącej z urody Ryksy Elżbiety czy potężnej Elżbiety Łokietkówny, po znane źródłom tylko pośrednio córki wielkich królów i mało znaczące ostatnie przedstawicielki rodu. Czternaście z nich, wliczając w to dwie koronowane władczynie Polski – Jadwigę kaliską i Jadwigę żagańską – zostało królowymi.

Obok portretów znanych i niemal zapomnianych Piastówien ważny element książki stanowi tło ich życia, na które składają się skomplikowane relacje między Piastami a Przemyślidami, Piastami a Arpadami, Piastami a Rurykowiczami, Monomachowiczami, Romanowiczami i wieloma znanymi rodami dynastycznymi ze Wschodu i z Zachodu. Dynastiami, z którymi Piastowie z równą pasją się bili, jak i przyjaźnili, którym na zmianę pomagali i którym szkodzili, którym oddawali swoje córki i od których chętnie brali żony.

Ponad tym całym chaosem zawsze gdzieś pobrzmiewały echa cesarskiego dworu, na którym Piastowie bywali w charakterze sprzymierzeńców, interesantów, dworzan i rycerzy. Za czasów cesarzy z dynastii Luksemburgów wiele śląskich księżniczek należało do fraucymeru cesarzowych, a jedna – świdnicka prawnuczka Władysława Łokietka – została nawet cesarzową. Piastowie, poczynając od Mieszka I, nie żyli w izolacji i utrzymywali kontakty ze spadkobiercami starożytnego Imperium Romanum, którzy oplatali zachodni świat niewidzialną siecią swoich wpływów i ingerowali w grę o władzę w sąsiednich królestwach. Co ważne, nie zawsze czynili to z własnej inicjatywy, ponieważ skłóceni ze sobą Piastowie i przedstawiciele sąsiednich dynastii nader często szukali pomocy na cesarskim dworze. Wśród osób odwołujących się w potrzebie do wyższej instancji, jaką w średniowieczu z jednej strony stanowił papież, a z drugiej cesarz, były również skoligacone z imperatorami matki Piastówien lub same Piastówny.Królowe i cesarzowe

Świętosława (Sygryda Storråda): 984 (Szwecja), 998 (Dania)

Świętosława (Swatawa): 1085 (Czechy)

Ryksa Bolesławówna: 1129/1130 (Szwecja), około 1150 (Szwecja)

Ryksa śląska: 1152 (Kastylia)

Salomea Piastówna: 1215 (Księstwo Halicko-Wołyńskie)

Fenenna kujawska: 1290 (Węgry)

Ryksa Elżbieta: 1303 (Polska i Czechy)

Wiola cieszyńska: 1305 (Czechy)

Maria bytomska: 1306 (Węgry)

Beatrycze jaworska: 1314 (Niemcy)

Jadwiga kaliska: 1320 (Polska)

Elżbieta Łokietkówna: 1320 (Węgry)

Anna świdnicka: 1353 (Czechy),1355 (Cesarzowa Świętego Cesarstwa Rzymskiego)

Jadwiga żagańska: 1365 (Polska)„Przemyślny” protoplasta dynastii

* * *

W dwunastowiecznej Kronice Czechów pióra kanonika praskiego Kosmasa znajdują się ustępy mówiące o tym, że protoplastą Przemyślidów sprawujących rządy u południowo-zachodnich sąsiadów Polski był ubogi, lecz szlachetny oracz, od którego imienia wzięła się nazwa dynastii. Co ciekawe, niemal identyczny motyw można wskazać w Kronice polskiej Anonima zwanego Gallem, z tą tylko różnicą, że odnosi się on do początków dynastii piastowskiej, według tradycji wywodzącej się od Piasta Chościskowica, którego syn Siemowit został obwołany władcą w miejsce przepędzonego księcia Popiela.

Ojcem rodu Przemyślidów był zatem rzeczony Przemysł, wybrany w wieszczym szaleństwie zmyślny „książę od pługa”, którego mądra i piękna Libusza, córka Kroka – następcy legendarnego Czecha (Bohemusa) – wzięła sobie za męża. Według tradycji poinstruowani przez swoją panią posłańcy znaleźli przyszłego władcę przy orce na ugorze, gdzie na ich oczach wetknął w ziemię gałązkę leszczyny służącą mu do poganiania wołów. Kiedy zaś gałązka wypuściła pędy, z których dwa obumarły i uschły, a trzeci wyrósł nad podziw, Przemysł wyjaśnił: „Wiedzcie, że z naszego rodu urodzi się wielu panów, lecz zawsze będzie jeden panować”1.

Mimo nakreślonej przez Kosmasa idei jednego, silnego władcy, burzliwe losy Piastówien zasiadających na czeskim tronie wskazują, że słowa włożone w usta „przemyślnego” protoplasty rodu były jedynie pobożnym życzeniem. Bratobójcze wojny nie ominęły bowiem ani państwa Przemyślidów, ani żadnego z ościennych krajów. Krew brata, późniejszego patrona Czech i katedry wawelskiej – św. Wacława, miał na rękach teść Mieszka I, zwany Bolesławem Srogim albo Okrutnym, który wprowadził państwo Piastów w orbitę wpływów świata zachodniochrześcijańskiego. Skrupułów nie odczuwali także jego potomkowie, z tą tylko różnicą, że w ich brutalne rozgrywki mieli się odtąd angażować ambitni Piastowie, którzy dla przypieczętowania zawieranych układów aż do początków XIV wieku wydawali swoje siostry i córki za członków potężnej dynastii z Płomienistą Orlicą w herbie.

Niezależnie od zawieranych sojuszy – jakby na przekór opowieściom o pokrewieństwie Lechitów i Czechów, potomków legendarnych braci Lecha i Czecha, którzy mieli wspólnie wyruszyć z Panonii w poszukiwaniu nowych ziem – Piastom i Przemyślidom nie zawsze było po drodze. Nie zmieniły tego nawet liczne małżeństwa międzydynastyczne, zapoczątkowane w 965 roku ślubem Mieszka I z Dobrawą Przemyślidką. Głównym celem tych mariaży było albo pozyskanie niezbędnego sojusznika w walce z wewnętrznym lub zewnętrznym wrogiem, albo rozluźnienie napiętych stosunków na linii Polska–Czechy. Wzajemne relacje dodatkowo komplikowało to, że Przemyślidzi na długo przed Wacławem II i Wacławem III rościli sobie pretensje do polskiego tronu, które w XIV wieku przejęli spokrewnieni z nimi po kądzieli Luksemburgowie.7

Elżbieta pomorska

1347–1393

* * *

Wnuczka Kazimierza Wielkiego

Treść dostępna w pełnej wersji.

1 Kosmasa Kronika Czechów, tłum. i komentarze M. Wojciechowska, http://biblioteka.kijowski.pl/sredniowiecze/, s. 11 .

2 Anonim tak zwany Gall, Kronika Polska, tłum. R. Grodecki, s. 31, http://biblioteka.kijowski.pl/sredniowiecze . Bolesław III Rudy był bratankiem Dobrawy Przemyślidki, matki Bolesława Chrobrego, a więc jego bratem ciotecznym, a nie wujem, jak sugerował Gall Anonim.

3 Kwestia czasu, w którym Bolesław Śmiały zaprzestał płacić trybut Czechom, jest sporna. Źródła nie podają wyraźnych wskazówek. Według różnych hipotez mogło się to stać w 1069 (Jerzy Wyrozumski, Stanisław Szczur), 1060 (Patrycja Gąsiorowska) lub 1064 roku (Tadeusz Grudziński).

4 J. Długosz, Roczniki czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego. Księga 3 i 4 (1039–1139), tłum. J. Mrukówna, red. i komentarze K. Pieradzka, Warszawa 2009, s. 99–100.

5 J. Długosz, Roczniki…, ks. 3, s. 99–100. Jan Długosz konsekwentnie używa określenia „król” także w odniesieniu do książąt, tymczasem Bolesław Śmiały koronował się dopiero w 1076 roku, a Kazimierz Odnowiciel nigdy królem nie był (por. kolejny cytat z Roczników… Jana Długosza).

6 Kosmasa Kronika…, s. 65.

7 Ibidem, s. 11, 61–62.

8 J. Długosz, Roczniki…, ks. 3, s. 79.

9 G. Pac, Kobiety w dynastii Piastów. Rola społeczna piastowskich żon i córek do połowy XII wieku – studium porównawcze, Toruń 2013, s. 363, 365–368.

10 Ibidem, s. 363.

11 E. Kowalczyk, Krzywousty – skaza fizyczna czy moralna?, „Kwartalnik Historyczny” 1994, nr 101, s. 3–14.

12 Rozbicie dzielnicowe w Czechach i na Morawach zapoczątkowała oparta na zasadzie senioratu ustawa sukcesyjna księcia Brzetysława, teścia Świętosławy. Po jego śmierci w 1055 roku nastąpił podział Przemyślidów na linię główną i linię morawską (która z kolei dzieliła się na linie breńską, znojemską i ołomuniecką), co postawiło Wratysława II, a później jego synów, przed koniecznością walki o władzę zwierzchnią.

13 G. Labuda, Święty Stanisław biskup krakowski, patron Polski. Śladami zabójstwa – męczeństwa – kanonizacji, Poznań 2000, s. 61.

14 Kosmasa Kronika…, s. 78.

15 Ibidem, s. 286.

16 Ibidem, s. 130.