Po humanizmie. Od technokrytyki do animal studies - ebook

Zuzanna Ładyga, Justyna Włodarczyk WSTĘP

„Musimy przyjąć do wiadomości, że pojęcie człowieczeństwa – w tym ludzkie pragnienie i wszystkie formy jego przedstawiania – ulega obecnie radykalnej przemianie, zmuszając nas tym samym do jego przeformułowania. Należy uznać, że pięćsetletnia historia humanizmu prawdopodobnie dobiega końca, humanizm zaś zmienia się w coś, co bezsilni z braku alternatyw musimy nazwać post-humanizmem”. Gdy Ihab Hassan wygłaszał te słowa w 1977 roku, nie przypuszczał zapewne, że posthumanizm stanie się jednym z najsilniejszych po postmodernizmie prądów teoretycznych końca XX wieku i początku wieku XXI. I choć wprowadzając sam termin – z dywizem podkreślającym nienaturalność neologizmu – Hassan zaznaczał swój ambiwalentny stosunek do „post-humanizmu” jako czegoś z jednej strony niezbędnego, z drugiej zaś powstałego w wyniku bezsilności terminologicznej, nazwę podchwycono równie entuzjastycznie, jak niegdyś hasło postmodernizm, którego to karierę nie kto inny jak właśnie Hassan zainaugurował w latach sześćdziesiątych ubiegłego stulecia. Jednakże, poza osobą autora, pojęć postmodernizmu i posthumanizmu nie łączy wiele. Można wręcz powiedzieć, że posthumanizm wyłonił się z kryzysu hermeneutyki postmodernistycznej.

Ta ostatnia była nierozerwalnie związana z filozofią poststrukturalizmu rozpropagowaną w drugiej połowie XX wieku przez J. Derridę, J. Lacana i R. Barthes’a, by wymienić tylko jej podstawowych przedstawicieli. Na początku lat osiemdziesiątych XX wieku poststrukturalistyczne paradygmaty myślenia o rzeczywistości jako o strukturze dyskursywnej, czy o podmiocie jako o konstrukcie językowym, zaczęły stopniowo ustępować miejsca poglądom o charakterze historyczno-kulturowym. Tak zwany zwrot ku kulturze (the cultural turn), który się wówczas dokonał, oznaczał porzucenie podejścia stricte dekonstrukcyjnego na rzecz analizy procesów kulturowych, z uwzględnieniem ich politycznego, środowiskowego i biologicznego kontekstu. Wciąż posługując się pojęciem konstruktu kulturowego, teoretycy lat osiemdziesiątych starali się osadzić pojęcia, takie jak podmiot, obywatel, człowiek i życie, w bardziej konkretnych realiach historycznych.

Ton ówczesnym dyskusjom – czy to w dziedzinie studiów nad kulturą popularną, czy też w sferze badań postkolonialnych – nadawały prace Michela Foucaulta. Spośród historiograficznych lekcji francuskiego socjologa, proponowanych kolejno w dziełach takich, jak Narodziny kliniki (1963) oraz Nadzorować i karać (1975), najważniejszą dla posthumanizmu okazała się koncepcja biopolityki, przedstawiona najpierw w wykładach dla Collège de France w roku 1978 pod tytułem Narodziny biopolityki, a następnie rozwinięta w znanej szerokiej publiczności Historii seksualności.

Pojęcie biopolityki opisuje nierozerwalność relacji życia biologicznego i politycznego, która to relacja w kulturze Zachodu wynika z wielowiekowej tradycji dyscyplinowania cielesności i seksualności, czyli inaczej życia biologicznego jednostek w celu kontroli populacji. Od czasów antycznych, twierdził Foucault, człowiek był postrzegany po arystotelejsku, jako zwierzę, które natura wyposażyła w dodatkową zdolność do życia politycznego, a więc, jako żywy organizm, którego funkcje biologiczne, cielesne pragnienia czy moc sprawcza muszą znaleźć swoje odzwierciedlenie w życiu politycznym. Efektem korelacji życia biologicznego i politycznego jest dla Foucaulta kategoria normy społecznej – nowej formy rządzenia, polegającej na rozproszeniu władzy autorytarnej pomiędzy jej mikroaparaty, takie jak rodzina lub jednostka oświatowa. To właśnie rozproszenie kontroli pomiędzy aparaty mikrowładzy, na które scedowana jest rola wymuszania cielesnej subordynacji, a więc i kontroli populacji na małą skalę, sprawia, że władza autorytarna, która za nimi stoi może pozostać całkowicie niewidoczna. Innymi słowy, w świecie biopolityki kategoria życia biologicznego jest jednym z elementów strategii zarządzania populacją, to zaś, co nazywamy „prawem do życia”, biopolityczną maską dla technologii normalizacji.

Choć Foucault mówi o wielowiekowej tradycji myślenia o życiu w kategoriach biopolitycznych, to jednocześnie podkreśla, że źródeł współczesnej biopolityki należy poszukiwać w historii nauk biologicznych. To właśnie wtedy, gdy na początku XVII wieku biologia stała się w miejsce historii naturalnej nauką ścisłą, pojęcie podmiotu politycznego zyskało swój wymierny, biologiczny wymiar: skoro obywatel to podmiot żywy, jest on jednostką biologicznie do życia zdeterminowaną. Z podobnej perspektywy, problem biopolityczności podejmował również Giorgio Agamben, który w swoim donośnym argumencie na łamach Homo sacer rozróżniał pomiędzy biologicznym zoe i politycznym bios. Podczas gdy Foucault uważał uwikłanie życia biologicznego i politycznego za nieodwracalne, Agamben postulował zasadność stosowania kategorii „nagiego życia” (bare life), które tkwi w każdym żywym organizmie w myśleniu o życiu w ogóle . Niejednokrotnie kwestionowana koncepcja Agambena – „utkwienie” życia w ciele brzmi bardziej metafizycznie niż biologicznie. Otworzyła jednakże zupełnie nowy rozdział w dyskusji posthumanistycznej. Okazało się bowiem, że problem materialności życia jest bardziej skomplikowany niż by się wydawało z perspektywy filozoficznej. Jak nie bez powodu zauważał Gilles Deleuze, relacja ciała i organizmu – a więc życia i jego braku – wcale nie jest oczywista. Co więcej, owa nieoczywistość zasadniczo komplikuje kluczowe dla humanistyki kwestie takie jak rozróżnienie podmiotowości i przedmiotowości.

W zamykającej pierwszą dekadę XXI wieku książce What is Posthumanism? Cary Wolfe szuka źródeł myśli posthumanistycznej i fundamentalnej zmiany postrzegania podmiotu w humanistyce w jeszcze wcześniejszych dziełach Foucaulta niż prace o biopolityce, mianowicie w Słowach i rzeczach. Archeologii nauk humanistycznych . Sama metoda badań Foucaulta jest, uważa Wolfe, nowym sposobem myślenia w humanistyce. We wskazywanych przez Wolfe’a pracach, Foucault – zgodnie z duchem zwrotu kulturowego i podobnie jak w reszcie swoich prac „archeologicznych” – analizuje kluczowe dla humanistyki pojęcia jako konstrukty osadzone w konkretnym kontekście historycznym, a nie jako aksjomaty. Jednym z tych pojęć jest właśnie „człowiek”. W zakończeniu Słów i rzeczy pada stwierdzenie: „Człowiek jest wynalazkiem, którego historia – jak bez trudu wykazała archeologia naszej myśli – jest krótka. A koniec, być może, bliski” . Choć sam Foucault nigdy nie używa terminu posthumanizm, to jego diagnoza bywa dziś często przytaczana jako fundamentalna dla rozwoju myśli posthumanistycznej. Jest tak prawdopodobnie dlatego, że w Foucaultowskiej diagnozie nie ma poczucia bezsilności, które pojawiło się u Hassana. Nie ma też poczucia triumfu czy politycznej postulatowości. Pisząc o pojęciu człowieka jako konstrukcie, którego znaczenie się wyczerpuje, Foucault podsuwa posthumanizmowi metodologię pozwalającą na zanalizowanie rzeczywistości z perspektywy poza-ludzkiej. Kontynuując więc dzieło autora Czym jest oświecenie?, w którym Foucault dobitnie wykazuje historyczność pojęcia człowieka i obnaża paradoksy oświeceniowego humanizmu, orędownicy posthumanizmu starają się pójść o krok dalej i opisać czym posthumanizm jest lub czym mógłby być w obliczu obecnego kryzysu humanistyki.

Wolfe znajduje u Foucault metodologię, która nie tylko opisuje, ale i odpowiada na ten kryzys, będąc jednocześnie „przed i po humanizmie” . Przed, ponieważ nazywa uwikłanie ludzi w świat biologiczny i technologiczny także przed pojawieniem się „człowieka”, które opisuje Foucault w swojej archeologicznej metodzie; po, bo jest to termin, który odnosi się do historycznego momentu, w którym nie można dłużej ignorować kryzysu „człowieka”. Dla Wolfe’a posthumanizm jest poszukiwaniem nowych sposobów mówienia o podmiotowości, takich, które nie są zakorzenione w dogmatach humanizmu i które pozwalają powiedzieć coś nie tylko o „człowieku”, ale także o innych formach życia. Aby to osiągnąć nie wystarczy, według Wolfe’a, rozszerzyć pola zainteresowań humanistyki; sam sposób formułowania myśli musi zmienić się tak, by stać się posthumanistycznym . Mimo rewolucyjnej retoryki, propozycja Wolfe’a jest w istocie bardziej reformą niż przewrotem. Posthumanizm według amerykańskiego krytyka to nowy, lepszy humanizm – humanizm bardziej świadomy swoich ograniczeń i swego uwikłania w projekty imperialistyczne, rasistowskie oraz w szowinizm gatunkowy; humanizm, który wyraża skruchę, ale skrucha ta go nie ogranicza, tylko otwiera przed nim morze możliwości. Prawdziwie posthumanistyczny posthumanizm „polega na zrozumieniu, czym jest zredefiniowana wiedza humanistyczna (i jakie są tego konsekwencje), kiedy dyscyplinarna podmiotowość fundująca tę wiedzę, wraz z pojęciem istoty ludzkiej, została przeformułowana” . Dodajmy, że „dobry” posthumanizm Wolfe konfrontuje z posthumanizmem „złym”, który jedynie replikuje humanistyczne schematy myślenia tworząc fantazję „postczłowieka”. Wolfe rozumie koniec człowieka po Foucaultowsku, jako świadomość historycznego kontekstu związanego z tym pojęciem, a nie, jak ma to miejsce w „złym” posthumanizmie, jako możliwość przekroczenia ograniczeń cielesności w wyniku nowych technologii (co z kolei proponuje transhumanizm reprezentowany na przykład przez Hansa Moraveca). Z drugiej strony „złym” posthumanizmem jest dla Wolfe’a również humanistyczny posthumanizm, który mimo rozszerzenia zainteresowania na to, co nie-ludzkie, nie porzuca przebrzmiałych humanistycznych paradygmatów (Nussbaum, Singer).

Istnienie tego, co Wolfe określa mianem „złego” posthumanizmu tłumaczy dlaczego niektórzy teoretycy, których prace tworzą kanon myśli posthumanistycznej obecnie odcinają się od tego terminu. Należy do nich Donna Haraway, której Manifest cyborga z 1985 roku jest zaliczany do kanonu tekstów posthumanistycznych. To Haraway wprowadza do teorii krytycznej figurę cyborga, który inspiruje „technologiczny” nurt posthumanizmu. Sama Haraway odchodzi jednak od analizy załamania granicy między człowiekiem i maszyną i powraca, bo z wykształcenia jest biolożką, do pisania o relacjach ludzi i zwierząt. Ewolucję zainteresowań badawczych Haraway od cyborga do gatunków stowarzyszonych można rozpatrywać jako próbę ucieczki przed kooptacją posthumanizmu (i zarazem figury cyborga) przez myśl, która pozostaje silnie antropocentryczna . Celem Haraway w Manifeście cyborga było zaznaczenie współzależności różnych form życia, w tym organicznych i nieorganicznych. Argument przeciw binarnym opozycjom kształtującym nasze myślenie jest również argumentem przeciw ludzkiej wyjątkowości. Dlatego Haraway widzi swój obecny projekt w znacznej mierze jako kontynuację Manifestu, a o cyborgach pisze, że są „młodszym rodzeństwem” gatunków stowarzyszonych . Woli jednak nie używać słowa posthumanizm do opisania swojej pracy, obawiając się łatwości, z którą termin ten bywa zawłaszczany przez orędowników zdecydowanie antropocentrycznej koncepcji postczłowieka czy orędowników epoki postludzkiej .

Diametralnie odmienne stanowisko od Haraway prezentuje N. Katherine Hayles, autorka książki How We Became Posthuman, która uważa, że terminologiczna zmiana jest absolutnie konieczna, ponieważ za sprawą postępu technologii i cyfryzacji nasza pohumanistyczna współczesność rządzi się zupełnie innymi schematami hermeneutycznymi niż epoki wcześniejsze. Wywiedziony z cybernetyki argument Hayles – dobitnie podkreślony datą wydania How We Became Posthuman, parę miesięcy przed początkiem nowego tysiąclecia, w 1999 roku – okazał się pomysłem równie nośnym co Harawayowski cyborg, a co za tym idzie utorował drogę nowym poddziedzinom humanistycznym takim jak digital studies, badaniom na temat gier komputerowych i innym kierunkom z pogranicza humanistyki i technologii. Rzecz jasna, jednoznaczne wyróżnienie przez Hayles cybernetyki jako dominanty posthumanistycznych sposobów rozumienia świata, budzi również kontrowersje. W dyskusji o posthumanizmie coraz częściej słychać było głosy krytykujące Haylesowski technocentryczny posthumanizm jako teorię oderwaną od realnych problemów świata i coraz wyraźniejszych skutków globalnego kryzysu ekologicznego i ekonomicznego. Wpływ maszyn na życie świata, którego ogromna część populacji nie ma dostępu do internetu i egzystuje na granicy ubóstwa, wydawał się części posthumanistów ideą mało adekwatną do opisania problemów innych niż te rodem z pierwszego świata. Dzięki dyskusji z Haylesowską technokrytyką ewoluowały trendy jawnie grawitujące w stronę politycznego i ekologicznego interwencjonizmu, a także takie – tu szczególnie silny wpływ miały koncepcje Deleuze’a – które w bardziej umiarkowany i filozoficznie zdyscyplinowany sposób dążyły do rozszerzenia badań posthumanistycznych nad immanencją relacji człowieka z innymi gatunkami i światem materii.

Jak to zwykle bywa, rozproszenie głosów i pozycji w dyskusji o posthumanizmie, wyszło temu ostatniemu na dobre. Posthumanizm to dziś dziedzina zdecydowanie polifoniczna, by użyć terminu Bachtina, która już nie zajmuje się jedynie obsesyjnym definiowaniem własnych granic i postulowaniem kryzysu człowieczeństwa, ale proponuje szerokie spektrum pozycji hermeneutycznych, z których perspektywy na nowo możemy przyjrzeć się skomplikowanym relacjom zwierząt, ludzi, przyrody i technologii, oraz granicy pomiędzy światem ożywionym i nieożywionym.

Zgromadzone w niniejszym tomie eseje polskich naukowców związanych z nurtem posthumanizmu doskonale oddają ową polifoniczną różnorodność perspektyw. Ponadto udowadniają też, że potrzeba namysłu nad tym, co po humanizmie lub zamiast humanizmu, nie jest tylko kolejną wartością importowaną do Polski z Zachodu, ale czymś istotnym dla zrozumienia naszego lokalnego kontekstu. Innymi słowy, narracja, jaką tworzą rozdziały tomu Po humanizmie, opowiada nie tylko o historii posthumanizmu, jego zróżnicowaniu tematycznym i dyskursywnym, ale także o sposobach stosowania posthumanistycznego stylu myślenia w refleksji nad polską kulturą i kulturą globalną. Zgodnie z logiką tytułu Po humanizmie: od animal studies do technokrytyki, tom otwiera esej Justyny Włodarczyk, która przybliża czytelnikowi historię animal studies oraz przedstawia wewnętrzne tarcia w obrębie tego nurtu związane z kwestią jego samodefinicji. Włodarczyk analizuje różne propozycje zdefiniowania animal studies – jako dyscypliny, pola tematycznego lub metodologii – oraz wiąże je z konkretnymi postawami badawczymi ich orędowników. Autorka zwraca również uwagę na bliskie związki akademickich animal studies z ruchem obrony praw zwierząt. Opisując analogie między rozwojem animal studies i studiów genderowych, jako nurtów akademickich silnie powiązanych z ruchami społecznymi, pokazuje także pułapki wynikające z pociągnięcia tych analogii zbyt daleko oraz zwraca uwagę na problemy metodologiczne związane z intensywnym uwikłaniem wyników badań naukowych, zwłaszcza z zakresu nauk przyrodniczych, w dyskurs zmiany społecznej. Z kolei Iwona Gralewicz-Wolny w swoim eseju „Ubyliśmy zwierzętom. / Kto ubędzie nam”. Posthumanizm Wisławy Szymborskiej pokazuje, jak na nowo spojrzeć na dobrze znany element polskiej kultury z posthumanistycznego punktu widzenia, oraz jak wiele owo nowe spojrzenie oferuje. W perspektywie Gralewicz-Wolny, która przygląda się wierszom Szymborskiej, twórczość polskiej poetki można uznać za niespotykanie spójną antycypację posthumanistycznej wrażliwości. W wierszach Szymborskiej, pisze badaczka, przyroda i zwierzęta nie służą jako „tło perypetii homo sapiens”, lecz są absolutnie równorzędnymi obiektami obserwacji. A jeżeli nowatorskość spojrzenia posthumanistycznego polega właśnie na tak skorygowanej optyce, to można powiedzieć, że Szymborska była posthumanistyczną nowatorką w zasadzie od początku swojej drogi twórczej.

Chociaż zwrot ku zwierzętom opisywany jest zwykle jako reakcja na zwrot językowy, Dariusz Gzyra wykorzystuje podstawową dla relatywizmu językowego maksymę „język kształtuje świadomość”, by dowodzić, że luki leksykalne – w tym przypadku brak w języku polskim odpowiedników angielskich terminów związanych z (nie)jedzeniem mięsa – mają wymiar etyczny i przyczyniają się do promowania postaw nieprzychylnych zwierzętom. Proces aktualizacji języka łączy się bowiem, jak pisze Gzyra, z ewolucją zasad moralnych. Artykuł Gzyry ilustruje częste w środowisku animal studies połączenie pozycji badawczej i aktywistycznej: u źródeł jego analizy leży bowiem przekonanie o konieczności wywołania wśród Polaków namysłu nad rutynową czynnością jedzenia mięsa, a zmiany językowe są jednym z narzędzi, które można wykorzystać w tym celu. Z nieco innej strony ten sam wątek podejmuje Agnieszka Kotwasińska, której esej porusza temat estetyki wzorców genderowych niesionych przez współczesną kulturę masową, wprzęgniętą w mechanizm biopolitycznego zarządzania życiem i cielesnością oraz nekropolitycznego zarządzania śmiercią i odpadami. Biorąc pod lupę popularny serial Hannibal, Kotwasińska pokazuje jak w środkach wyrazu epoki epatowania okrucieństwem i dosłownością dostrzec mechanizm kształtowania się pewnego wzorca męskości. Z „nekropolitycznego teatru niszczenia życia”, jakim dla Kotwasińskiej jest Hannibal, wyłaniają się zatem ramy męskości opartej na konsumowaniu cielesności – dosłownie i w przenośni.

Joanna Mąkowska z kolei przybliża myśl jednej z najważniejszych teoretyczek posthumanizmu, Rosi Braidotti, autorki głośnej również w Polsce książki The Posthuman (Po człowieku). Braidotti kojarzona jest nie tylko z posthumanizmem w ogóle, ale przede wszystkim z nowym materializmem, który autorka tekstu opisuje jako odpowiedź na potrzebę wyjścia poza konstrukcjonizm i reakcję na dematerializację ciała w teorii feministycznej. Nowy materializm postuluje zerwanie z myśleniem dualistycznym, opozycję natura – kultura zmienia w kontinuum „naturokultura”, a myślenie w kategoriach opozycji stara się zastąpić kategoriami procesów. Popularność nowego materializmu sprawia, że autorka, za Iris van der Tuin, określa go mianem epistemologii trzeciej fali feminizmu.

Grzegorz Czemiel proponuje zastosowanie filozofii zwróconej ku przedmiotom (object oriented ontology – „ooo”), stworzonej przez amerykańskiego filozofa Grahama Harmana, jako strategii interpretowania wybranych przedstawicieli powojennej poezji polskiej. U podstaw nowej metafizyki Harmana leży teza o całkowitej autonomii przedmiotów, co sprawia, że poglądy filozofa wpisują się w zdobywający ostatnio popularność nurt spekulatywnego realizmu. Spoiwem łączącym poglądy przedstawicieli spekulatywnego realizmu jest krytyka korelacjonizmu, czyli wywodzonego z filozofii Kanta przekonania, że o świecie możemy mówić wyłącznie z ludzkiej perspektywy. W Harmanowskim wydaniu spekulatywny realizm stawia w centrum zainteresowania przedmioty, które jednak nie pełnią roli Innego. Przedmiotem jest bowiem także człowiek, ale jest nim na równi z innymi przedmiotami. Perspektywa spekulatywnego realizmu niewątpliwie otwiera ciekawe możliwości odczytania na przykład wierszy Białoszewskiego i Ficowskiego.

Punktem wyjścia dla eseju Jagody Dolińskiej jest problem referencyjności w ujęciu posthumanistycznym. Dolińska podejmuje polemikę z osadzoną w nowym materializmie teorią postulującą powrót od sprawczości języka i podążając za myślą Karen Barad, koncentruje się na etycznym wymiarze tego stanowiska. Z Baradowską krytyką pojawia się jednak pytanie o możliwości i wartości językowego wytwarzania strategii emancypacji w opozycji do neomaterialistycznego powrotu ku metafizyce. Według Dolińskiej filozofia mimo wielu prób nie znajduje jednak odpowiedzi na to pytanie.

Julia Fiedorczuk i Maciej Rosiński w eseju Metafory w każdym życiu: fenomenologia, biosemiotyka, poezja wprowadzają do dialogu Po humanizmie ekokrytyczny argument dotyczący relacji życia biologicznego z językiem i jego mechanizmami. Odwołując się do koncepcji biosemiotyki autorstwa Wendy Wheeler, wedle której każdy organizm żywy posiada pewną semiotyczną wrażliwość na otoczenie, jej podstawowy mechanizm zaś – metafora – „stanowi realną siłę napędową procesu ewolucji naturalnej i kulturowej”, Fiedorczuk i Rosiński zauważają paralelizm pomiędzy procesami metaforyzacji w języku i w świecie naturalnym. Z biosemiotycznej perspektywy język ekopoezji, a więc poezji poświęconej namysłowi nad światem materii, roślin i zwierząt, jest językiem w którym granica pomiędzy znaczeniami językowymi i biosemiotyką zaciera się, w sposób naturalny podkreślając swą etycznie ważką z punktu widzenia ekologii kontrantropomorficzność.

W eseju Justyny Tymienieckiej-Suchanek przykład kontrowersyjnego rosyjskiego artysty Olega Kulika, problematyzującego w swojej twórczości relację człowiek – zwierzę, służy autorce do zilustrowania radykalności niektórych idei posthumanizmu a także ich społecznej aktualności. W perspektywie Tymienieckiej-Suchanek fakt, iż artystyczne prowokacje Kulika, oparte na koncepcji absolutnej równości gatunkowej na każdym poziomie obcowania i uznaniu „erotyki intergatunkowej” spotykają się z oskarżeniami o zoofilię i sodomię świadczy o tym jak głęboko w kulturze Zachodu zakorzeniony jest hierarchiczny schemat relacji człowieka względem innych gatunków oraz jak silnym naciskom biopolitycznym podlega sztuka, gdy wykorzystuje sferę estetyczną do zdetronizowania bądź zanalizowania norm monogatunkowości.

Karolina Słotwińska w eseju Wynalazek człowieka, czyli filozofia wobec współczesności wprowadza niezwykle ważny z punktu widzenia posthumanistycznej dekonstrukcji człowieczeństwa argument francuskiego filozofa Bernarda Stieglera dotyczący konstruktu „techniki”. Proponowany przez Stieglera transduktywny model relacji człowieka z techniką kwestionuje tradycyjny dualizm użytkownik-narzędzie, postulując techno-logiczną „naturę” człowieczeństwa, jak i antropologiczną „istotowość” techniki. „Projekt filozoficzny Stieglera”, pisze Słotwińska, „stanowi swoistą interwencję przeciwstawiającą się zarówno libidalnemu obsadzaniu technologii, a więc doszukiwaniu się w fantazjach fuzji człowieka z maszyną erotycznego spełnienia, jak i technopesymizmowi pokolenia „prześcigniętego” przez technikę”. Słotwińska nie zatrzymuje się jednak na odtworzeniu myśli Stieglera, pokazując na jego przykładzie, że jak każde posthumanistyczne zakwestionowanie dualistycznej hierarchii, Stieglerowska dekonstrukcja relacji człowiek – technika nosi pewne cechy pedagogicznej preskryptywności, których etyczny wymiar jest zawsze problematyczny.

Artykuł Marty Werbanowskiej analizuje związki między myślą postkolonialną a posthumanistyczną, przypominając że odnotowanie wewnętrznych sprzeczności oświeceniowego humanizmu było oczywistością i koniecznością dla grup, które z założenia wysunięto poza jego margines, usytuowano na pozycji „innego”, w odniesieniu do którego definiowano (białe) człowieczeństwo. Przywołując myśl Alexandra Weheliye, autorka pokazuje w jaki sposób humanizm w wydaniu afrykańskiej diaspory od dawna nosił w sobie elementy, które można by określić jako posthumanistyczne. Szczególnie ważne jest przywołanie kontekstu amerykańskiego, w którym uderza wykorzystanie ciał czarnych niewolników jako „zasobów” przy jednoczesnym oparciu całego projektu państwowego na oświeceniowej myśli humanistycznej. Według autorki poezja Tracy K. Smith, silnie osadzona w realiach amerykańskich, wpisuje się w koncepcję zoe-poetyki, czyli literatury kwestionującej uniwersalizm wartości oświeceniowego humanizmu.

Poza oddaniem polifoniczności perspektyw w obrębie polskiego humanizmu zebrane w niniejszym tomie eseje wskazują również nurty i koncepcje, które najsilniej inspirują polskich naukowców – tytuł zbioru nieprzypadkowo nawiązuje do Po człowieku Rosi Braidotti – ukazują obszary pełne wewnętrznych napięć i zachęcają do dalszej dyskusji nad kierunkiem rozwoju posthumanizmu w Polsce.Przypisy

- G. Agamben, Homo sacer. Suwerenna władza i nagie życie, tłum. M. Salwa, Warszawa: Prószyński i S-ka 2008.

- C. Wolfe, What is Posthumanism?, Minneapolis – Londyn: University of Minnesota Press 2009.

- M. Foucault, Słowa i rzeczy: Archeologia nauk humanistycznych, tłum. T. Komendant, A. Tatarkiewicz, Gdańsk: słowo/obraz terytoria 2005, s. 347.

- C. Wolfe, What is Posthumanism?, dz. cyt., s. xv-xvi.

- Tamże, s. xvi.

- C. Wolfe, Animal studies, dyscyplinarność i (post)humanizm, tłum. K. Krasuska, „Teksty Drugie” 2013, nr 1/2, s. 152-153.

- N. Gane, D. Haraway, When We Have Never Been Human, What is to be Done? Interview with Donna Haraway, „Theory, Culture and Society” 2006, nr 23, s. 140.

- D. Haraway, Companion Species Manifesto. Dogs, People and Significant Otherness, Chicago: Prickly Paradigm Press 2003, s. 11.

- N. Gane, D. Haraway, When We Have Never Been Human..., dz. cyt.

- H. Ritvo, wykład wygłoszony 9 grudnia 2009 r. w Max Planck Institute for the History of Science, http://mediathek.mpiwgberlin.mpg.de/mediathekPublic/versionEins/Events/The-Animals-Turn/Colloquium.html .

- D. Haraway, Wiedze usytuowane. Kwestia nauki w feminizmie i przywilej ograniczonej/częściowej perspektywy, przeł. A. Czarnacka, w: Biblioteka Think Tanku Feministycznego, http://www.ekologiasztuka.pl/pdf/f0062haraway1988.pdf .

- O problemach z tłumaczeniem angielskiego terminu speciesism pisze w tym tomie Dariusz Gzyra w rozdziale Speciesism, veganism, carnism. Luki leksykalne jako luki etyczne.

- M. Bakke, Studia nad zwierzętami: od aktywizmu do akademii i z powrotem?, „Teksty Drugie 2011, nr 3, s. 198-199.

- Who Comes After the Subject?, red. E. Cadava, P. Connor, J.-L. Nancy, New York: Routledge 1991.

- J. Derrida, D. Wills, The Animal that Therefore I Am (More to Follow), „Critical Inquiry” 2002, s. 369-418. Tekst ten nie doczekał się jeszcze oficjalnie opublikowanego przekładu, w dalszej części artykułu korzystam z tłumaczenia Macieja Kozy opublikowanego na portalu Academia.

- H. Ritvo, On the animal turn, „Daedalus” 2007, nr 136.4, s. 118-122.

- C. Wolfe, „Animal studies”, dyscyplinarność, post(humanizm), tłum. K. Krasuska, „Teksty Drugie” 2013, nr 1-2, s. 125-153.

- K. Weil, Zwrot ku zwierzętom. Sprawozdanie, tłum. P. Sadzik, w: Zwierzęta, gender i kultura, red. A. Barcz, M. Dąbrowska, Lublin: E-naukowiec 2014, s. 15-35.

- K. Shapiro, M. DeMello, The state of human-animal studies, „Society and Animals” 2010, nr 18.3, s. 307-318.

- M. DeMello, Human-Animal Studies, w: Animals and Society: an Introduction to Human-Animal Studies, New York: Columbia University Press 2012, s. 3-28.

- G. Marvin, S. McHugh, An Introduction to Human-Animal studies, w: Routledge Handbook of Human-Animal Studies, New York – Londyn: Routledge 2014, s. 1-9.

- Cary Wolfe argumentuje przeciw terminowi interdyscyplinarność, proponując w zamian koncepcję multidyscyplinarności i transdyscyplinarności . Pozwolę sobie jednak pozostać przy terminie interdyscyplinarność.

- H. White, Poetyka pisarstwa historycznego, red. E. Domańska, M. Wilczyński, tłum. E. Domańska, M. Loba, A. Marciniak, M. Wilczyński, Kraków: Universitas 2010.

- V. Hearne, What’s Wrong with Animal Rights, „Harpers” 1991, nr 283.1696, s. 59-64.

- M. Lundblad, From Animal to Animality Studies, „PMLA” 2009, nr 124.2, s. 496-502.

- Tamże, s. 500. O ile nie zaznaczono inaczej, tłumaczenia z języka angielskiego autorstwa autorki.

- Tamże.

- C. G. Boggs, Animalia Americana: Animal Representations and Biopolitical Subjectivity, New York: Columbia University Press 2013.

- Species Matters: Humane Advocacy and Cultural Theory, red. M. DeKoven, M. Lundblad, New York: Columbia University Press 2012.

- S. Best, The Rise of Critical Animal Studies: Putting Theory into Action and Animal Liberation into Higher Education, „Journal for Critical Animal Studies” 2009, nr 7.1, s. 9.

- E. Showalter, Feminist Criticism in the Wilderness, „Critical Inquiry” 1981, nr 2, s. 179-205.

- T. Modleski, Feminism Without Women: Culture and Criticism in a „Postfeminist Age”, New York: Columbia University Press 1991.

- C. G. Boggs, Animalia Americana..., dz. cyt., s. 7.

- K. Weil, Zwrot ku zwierzętom. Sprawozdanie, dz. cyt., s. 22.

- C. Wolfe, „Animal studies”..., dz. cyt., s. 128.

- Tamże, s. 125.

- C. Wolfe, Animal Rites: American Culture, the Discourse of Species and Posthumanist Theory, Chicago: University of Chicago Press 2003, s. 191-192.

- C. Wolfe, Humane Advocacy and the Humanities. The Very Idea, w: Species Matters: Humane Advocacy and Cultural Theory, red. M. DeKoven, M. Lundblad, New York: Columbia University Press 2012, s. 28.

- W. Burszta, W. Kuligowski, Sequel. Dalsze przygody kultury w globalnym świecie, Warszawa: Muza 2005, s. 85.

- C. Wolfe, „Animal studies”..., dz. cyt., s. 127.

- H. Bloom, Bloom and Doom. Harold Bloom interviewed by Ken Shulman, „Newsweek” 1994, nr 15, s. 75.

- Warto dodać, że Wolfe wyklucza z gender studies cały nurt feminizmu zainspirowany poststrukturalizmem („Helen Cixous” i „feminizm francuski”, s. 138).

- Pfau cytowany w: C. Wolfe, „Animal studies”..., dz. cyt., s. 142.

- Tamże.

- Tamże, s. 149.

- M. DeMello, Human-Animal Studies..., dz. cyt., s. 18.

- K. Shapiro, A Phenomenological Approach to the Study of Nonhuman Animals, w: Anthropomorphism, Anecdotes, and Animals, red. R. Mitchell, N. S. Thompson, H. L. Miles, Albany – New York: SUNY Press 1997, s. 277-296.

- K. Shapiro, M. DeMello, The state of human-animal studies, dz. cyt., s. 334.

- M. Nussbaum, Compassion: Human and Animal, w: Species Matters: Humane Advocacy and Cultural Theory, New York: Columbia UP 2012, s. 142. Tekst jest przedrukiem artykułu, który po raz pierwszy ukazał się w: Ethics and Humanity: Themes from the Philosophy of Jonathan Glover, red. N. A. Davis, R. Keshen, J. McMahan, Oxford: Oxford University Press 2010, s. 202-226.

- P. J. N. de Bruyn, C. A. Tosh, M. N. Bester, Sexual Harassment of a King Penguin by an Antarctic Fur Seal, „Journal of Ethology” 2008, nr 26.2, s. 295-297.

- M. Nussbaum, Compassion: Human and Animal, dz. cyt., s. 154--155.

- R. Coppinger, L. Coppinger, Dogs: A Startling New Understanding of Canine Origin, Behavior & Evolution, New York: Simon and Schuster 2001, s. 217-219.

- C. M. Bennett, Neural Correlates of Interspecies Perspective Taking in the Post-Mortem Atlantic Salmon: An Argument for Proper Multiple Comparisons Correction, „Journal of Serendipitous and Unexpected Results” 2011, nr 1, s. 1-5.

- A. Madrigal, Scanning Dead Salmon in fMRI Machine Highlights Risk of Red Herrings, w: Wired.com, http://www.wired.com/2009/09/fmrisalmon/ .

- J. Derrida, Zwierzę, którym więc jestem (dalej idąc śladem), tłum. M. Koza, w: Academia.edu, http://www.academia.edu/3316323/Jacques_Derrida_-_Zwierz%C4%99_kt%C3%B3rym_wi%C4%99c_jestem_dalej_id%C4%85c_%C5%9Bladem_ .

- D. Haraway, Animal Sociology and the Natural Economy of the Body Politic, part I. A Political Physiology of Dominance, „Signs” 1978, nr 4, s. 21-36; D. Haraway, Animal Sociology and the Natural Economy of the Body Politic, part II. The Past is the Contested Zone: Human Nature and Theories of Production and Reproduction in Primate Behavior Studies, „Signs” 1978, nr 4, s. 37-60.

- L. Birke, Women, Feminism, and Biology, New York: Methuen 1988.

- L. Gruen, Gendered Knowledge? Examining Influences on Scientific and Ethological Inquiries, w: Readings in Animal Cognition, red. M. Bekoff, D. Jamison, Cambridge: MIT Press 1996, s. 20.

- R. Braidotti, Po człowieku, tłum. J. Bednarek, A. Kowalczyk, Warszawa: PWN 2014, s. 156.

- P. Waldau, Animal Studies is the Key of Animal Rights, wykład w Harvard Law School, 8.01.2014, https://www.youtube.com/watch?v=lvDMJdT1j0Y .