-
W empik go
Początki. Opowieść o tym, jak Ziemia nas stworzyła - ebook
Format ebooka:
EPUB
Format
EPUB
czytaj
na czytniku
czytaj
na tablecie
czytaj
na smartfonie
Jeden z najpopularniejszych formatów e-booków na świecie.
Niezwykle wygodny i przyjazny czytelnikom - w przeciwieństwie do formatu
PDF umożliwia skalowanie czcionki, dzięki czemu możliwe jest dopasowanie
jej wielkości do kroju i rozmiarów ekranu. Więcej informacji znajdziesz
w dziale Pomoc.
Multiformat
E-booki w Virtualo.pl dostępne są w opcji multiformatu.
Oznacza to, że po dokonaniu zakupu, e-book pojawi się na Twoim koncie we wszystkich formatach dostępnych aktualnie dla danego tytułu.
Informacja o dostępności poszczególnych formatów znajduje się na karcie produktu.
Format
MOBI
czytaj
na czytniku
czytaj
na tablecie
czytaj
na smartfonie
Jeden z najczęściej wybieranych formatów wśród czytelników
e-booków. Możesz go odczytać na czytniku Kindle oraz na smartfonach i
tabletach po zainstalowaniu specjalnej aplikacji. Więcej informacji
znajdziesz w dziale Pomoc.
Multiformat
E-booki w Virtualo.pl dostępne są w opcji multiformatu.
Oznacza to, że po dokonaniu zakupu, e-book pojawi się na Twoim koncie we wszystkich formatach dostępnych aktualnie dla danego tytułu.
Informacja o dostępności poszczególnych formatów znajduje się na karcie produktu.
Multiformat
E-booki sprzedawane w księgarni Virtualo.pl dostępne są w opcji
multiformatu - kupujesz treść, nie format. Po dodaniu e-booka do koszyka
i dokonaniu płatności, e-book pojawi się na Twoim koncie w Mojej
Bibliotece we wszystkich formatach dostępnych aktualnie dla danego
tytułu. Informacja o dostępności poszczególnych formatów znajduje się na
karcie produktu przy okładce. Uwaga: audiobooki nie są objęte opcją
multiformatu.
czytaj
na tablecie
Aby odczytywać e-booki na swoim tablecie musisz zainstalować specjalną
aplikację. W zależności od formatu e-booka oraz systemu operacyjnego,
który jest zainstalowany na Twoim urządzeniu może to być np. Bluefire
dla EPUBa lub aplikacja Kindle dla formatu MOBI.
Informacje na temat zabezpieczenia e-booka znajdziesz na karcie produktu
w "Szczegółach na temat e-booka". Więcej informacji znajdziesz w dziale
Pomoc.
czytaj
na czytniku
Czytanie na e-czytniku z ekranem e-ink jest bardzo wygodne i nie męczy
wzroku. Pliki przystosowane do odczytywania na czytnikach to przede
wszystkim EPUB (ten format możesz odczytać m.in. na czytnikach
PocketBook) i MOBI (ten fromat możesz odczytać m.in. na czytnikach Kindle).
Informacje na temat zabezpieczenia e-booka znajdziesz na karcie produktu
w "Szczegółach na temat e-booka". Więcej informacji znajdziesz w dziale
Pomoc.
czytaj
na smartfonie
Aby odczytywać e-booki na swoim smartfonie musisz zainstalować specjalną
aplikację. W zależności od formatu e-booka oraz systemu operacyjnego,
który jest zainstalowany na Twoim urządzeniu może to być np. iBooks dla
EPUBa lub aplikacja Kindle dla formatu MOBI.
Informacje na temat zabezpieczenia e-booka znajdziesz na karcie produktu
w "Szczegółach na temat e-booka". Więcej informacji znajdziesz w dziale
Pomoc.
Czytaj fragment
Pobierz fragment
Pobierz fragment w jednym z dostępnych formatów
LUB
24,99 zł za tytuł
Tytuł dostępny w abonamencie Empik Go już od 24,99 zł / 30 dni
Sprawdź
Słuchaj i czytaj w abonamencie Go Standard już za 24,99 zł / 30 dni. Subskrypcja Go Standard daje możliwość dodania do biblioteki 3 dowolne tytuły w danym okresie rozliczeniowym (30 dni). Wybierasz z ponad 200 tys. audiobooków, ebooków i podcastów.
Początki. Opowieść o tym, jak Ziemia nas stworzyła - ebook
Fascynujące spojrzenie na dzieje ludzkości z perspektywy planety, na której żyjemy
Mówiąc o historii ludzkości, zazwyczaj skupiamy się na opowiadaniu o słynnych przywódcach, wielkich wojnach i masowych migracjach. Lewis Dartnell w swojej niezwykłej książce patrzy na dzieje naszego gatunku z innej perspektywy, odpowiadając na pytanie: W jaki sposób nasza kultura została ukształtowana przez samą Ziemię? Zabiera nas w fascynującą podróż, z której się dowiemy m.in. tego, jak pozostałości po starożytnym oceanie wpływają na preferencje wyborcze w Stanach Zjednoczonych; dlaczego Kolumb mógłby nigdy nie trafić do Ameryki, gdyby jego ofertę przyjął król Portugalii, a nie Hiszpanii; dlaczego Nowy Jork został ojczyzną drapaczy chmur, a pierwsze metro łatwiej było zbudować właśnie w Londynie; jak pasma oceanicznych wiatrów sprawiły, że w Afryce Południowej mówi się dziś w języku afrikaans.
Ta książka pokazuje, że nasza historia jest nierozerwalnie związana z historią Ziemi – prądy, pasma wiatrów, procesy geologiczne i wydarzenia sprzed milionów lat warunkowały ewolucję naszego gatunku, doprowadzały do powstania i upadku wielkich imperiów i szlaków handlowych i wciąż oddziałują na nasze życie, wpływając na współczesną sytuację geopolityczną, a także na to, co jemy na śniadanie, z czego budujemy nasze domy i najnowocześniejsze urządzenia.
| Kategoria: | Nauki społeczne |
| Zabezpieczenie: |
Watermark
|
| ISBN: | 978-83-8202-110-3 |
| Rozmiar pliku: | 12 MB |
FRAGMENT KSIĄŻKI
WPROWADZENIE
Dlaczego świat jest taki, jaki jest?
Nie, nie chcę oddawać się filozoficznym rozważaniom i pytać: „dlaczego istniejemy?”. Chodzi mi o kwestie stricte naukowe: jakim czynnikom świat zawdzięcza takie, a nie inne cechy fizyczne? Skąd się wzięły kontynenty i oceany, góry i pustynie? Jak ukształtowanie i aktywność naszej planety oraz naszego otoczenia w kosmosie wpłynęły na powstanie i rozwój gatunku ludzkiego oraz na dzieje społeczeństw i cywilizacji? Ziemia to wszak jedna z głównych bohaterek opowieści o losach człowieka, postać o specyficznych rysach i zmiennych nastrojach, niekiedy skłonna do marudzenia albo wybuchów złości.
Ziemia nas stworzyła — i o tym będzie ta książka. Oczywiście, w dosłownym sensie, wszystkie żywe istoty wzięły się z Ziemi. Woda w twoim organizmie płynęła niegdyś w Nilu, spadała monsunowym deszczem na Indie, krążyła w Pacyfiku. Węgiel w cząsteczkach twoich komórek został pozyskany z atmosfery przez rośliny, które spożywamy. Sól w twoich łzach i w pocie, wapń w twoich kościach i żelazo w twojej krwi erodowały ze skał skorupy ziemskiej. Siarka w cząsteczkach białka w twoich włosach i mięśniach została wypluta przez wulkany1. Ziemia zapewnia nam też surowce, które wydobywamy, przetwarzamy i wykorzystujemy do produkcji narzędzi i urządzeń, od prymitywnych toporków epoki kamiennej aż po nowoczesne komputery i smartfony.
Aktywność geologiczna planety przyczyniła się do naszej ewolucji i sprawiła, że w Afryce Wschodniej powstał nowy gatunek małpy, wyjątkowo inteligentny, komunikatywny i zaradny*1. Zmiany klimatu pozwoliły nam migrować po całym świecie, aż wreszcie staliśmy się najbardziej rozpowszechnionym geograficznie gatunkiem zwierząt. Inne zakrojone na wielką skalę ogólnoziemskie procesy i wydarzenia doprowadziły do powstania różnych krain i stref klimatycznych, kształtujących powstawanie i rozwój cywilizacji. Planeta na rozmaite sposoby wpływała na dzieje ludzkości — czasem odgrywała w nich błahą rolę, czasem odciskała na nich ogromne piętno. W dalszej części książki zobaczymy, że długotrwałe ochładzanie się ziemskiego klimatu i spadek wilgotności zdecydowały o tym, że większość z nas zaczyna dzień od tostów albo porcji płatków. Dowiemy się, jak kolizja kontynentalna doprowadziła do powstania w regionie Morza Śródziemnego tygla różnorodnych kultur oraz do tego, że odmienne strefy klimatyczne Eurazji zaowocowały wykształceniem się bardzo odmiennych stylów życia, co wpłynęło na wielotysiącletnie dzieje społeczeństw na całym kontynencie.
Wpływ ludzkości na środowisko naturalne budzi od pewnego czasu poważne obawy. Nastąpił gwałtowny przyrost ludności świata, zużywamy coraz więcej zasobów, coraz sprawniej pozyskujemy energię. Homo sapiens zastąpił przyrodę w roli głównej siły środowiskowej na Ziemi. Zbudowane przez nas miasta, drogi i tamy na rzekach, przemysł i kopalnie mają doniosłe i długotrwałe skutki, sprawiają, że zmieniają się krajobrazy i globalny klimat, powodują wymieranie gatunków. Naukowcy mówią nawet, że należałoby wydzielić nową epokę geologiczną dla podkreślenia, jak bardzo wpływamy na procesy naturalne zachodzące na planecie. Proponuje się nazwę antropocen — „nową erę człowieka”2. Jako gatunek jesteśmy wciąż nierozerwalnie związani z Ziemią. Jej dzieje są w nas zapisane. I vice versa: to, co robimy, pozostawia trwałe ślady w świecie naturalnym. Aby w pełni zrozumieć nasze dzieje, musimy poznać biografię Ziemi, formy jej ukształtowania i budulce, krążenie atmosferyczne i strefy klimatyczne, tektonikę płyt i dawne zmiany klimatu. Niniejsza książka opowie, jak wpłynęło na nas ziemskie środowisko.
W poprzedniej publikacji, zatytułowanej The Knowledge3, przeprowadziłem eksperyment myślowy: czy moglibyśmy odbudować cywilizację od zera po hipotetycznej apokalipsie? Przedstawiłem wizję utraty wszystkiego, co na co dzień uważamy za oczywiste, by opisać mechanizmy funkcjonowania cywilizacji. Słowem, zajmowałem się najważniejszymi odkryciami naukowymi i innowacjami technologicznymi, dzięki którym powstał współczesny świat. Teraz pragnę poszerzyć perspektywę. Zamiast zajmować się wyłącznie ludzką pomysłowością, cofnę się znacznie dalej. Początki naszego świata to dawna historia. Kiedy próbujemy je prześledzić, odtwarzając zmienne dzieje Ziemi i sięgając coraz bardziej wstecz, odkrywamy ciągi przyczynowo-skutkowe, niekiedy zaczynające się wraz z narodzinami naszej planety.
Jeśli kiedykolwiek rozmawialiście z małym dzieckiem, wiecie, co mam tu na myśli. Dociekliwego sześciolatka nigdy nie zadowoli prosta odpowiedź na pytanie, jak dana rzecz działa albo dlaczego jest taka, a nie inna. Każde wyjaśnienie kryje w sobie nowe tajemnice. Mnożą się kolejne „dlaczego?” i „ale dlaczego?”. Dziecko z niezaspokojoną ciekawością próbuje zrozumieć zasadniczą naturę świata, w którym się znalazło. Podobnie zamierzam podejść do naszej historii. Będę się wwiercał głębiej i głębiej, przedstawiając kolejne fundamentalne przyczyny i pokazując, że na pozór odległe od siebie elementy rzeczywistości łączy w istocie ukryty związek.
Historia jest chaotyczna, nieuporządkowana, pełna zdarzeń losowych. Kilka lat niskich opadów deszczu prowadzi do głodu i niepokojów społecznych. Wybuch wulkanu niszczy pobliskie miasta. Generał podejmuje błędną decyzję na polu bitwy, wśród zgiełku, potu i krwi, i oto upada całe imperium. Spróbujmy jednak wyjść poza przygodność. Jeśli spojrzymy na świat z odpowiednio szerokiej perspektywy, zarówno czasowej, jak i przestrzennej, uda się nam dojrzeć konkretne trendy i stałe tendencje, a także wyjaśnić ich ostateczne przyczyny. Oczywiście, natura naszej planety nie przesądza z góry o wszystkim, co się na niej dzieje, możemy jednak wyróżnić ważne ogólne prawidłowości.
Aby to zrobić, będziemy musieli się cofać nieprawdopodobnie daleko w czasie. Cała historia gatunku ludzkiego rozegrała się w statycznej scenerii geograficznej i zawiera się w jednej klatce filmu o losach Ziemi. Świat jednak nie zawsze wyglądał tak, jak obecnie. I choć kontynenty i oceany przemieszczały się i zmieniały w geologicznie powolnym tempie, dawne oblicza planety w ogromnym stopniu wpływają na nasze dzieje. Przyjrzymy się więc jej przemianom i rozwojowi życia na planecie w ciągu ostatnich kilku miliardów lat, ewolucji człowieka i jego przodków dokonującej się na przestrzeni pięciu milionów lat, rozwojowi ludzkich zdolności i rozprzestrzenianiu się gatunku po całym świecie w ciągu ostatnich stu tysięcy lat, postępom cywilizacyjnym ostatnich dziesięciu tysięcy lat, współczesnym trendom komercjalizacji, uprzemysłowienia i globalizacji w bieżącym tysiącleciu i wreszcie temu, jak udało nam się poznać i zrozumieć całą tę cudowną historię przez ostatnie sto lat.
Cofniemy się do początku dziejów i jeszcze dalej. Historycy odszyfrowują i interpretują źródła pisane, by odtwarzać losy pierwszych cywilizacji. Archeolodzy na podstawie starodawnych artefaktów i ruin wnioskują o naszej prehistorii i o życiu społeczności zbieracko-łowieckich. Paleontolodzy opisali ewolucję ludzkiego gatunku. Aby zagłębić się jeszcze bardziej w odmęty czasu, sięgniemy po ustalenia z innych dziedzin. Przyjrzymy się danym zachowanym w warstwach skał, stanowiących tkankę naszej planety. Odczytamy stare inskrypcje w kodzie genetycznym DNA w jądrach naszych komórek. Przyjrzyjmy się przez teleskop siłom kosmicznym, które ukształtowały nasz świat. Wątki historyczne i naukowe będą się nieustannie przeplatać przez całą książkę.
Każda kultura stworzyła opowieść o swoich początkach, od aborygeńskich legend o „czasie snu” po zuluskie mity, lecz współczesna nauka dostarcza coraz pełniejszego i fascynującego wyjaśnienia tego, jak powstał świat i skąd się wzięły nasze cywilizacje. Nie musimy już polegać wyłącznie na wyobraźni: czytamy kronikę stworzenia, wykorzystując nowoczesne narzędzia badawcze. Oto więc prawdziwa opowieść o początkach, o całej ludzkości i o planecie, na której żyjemy.
Dowiemy się, dlaczego Ziemia doświadczała długotrwałego ochłodzenia i spadku wilgotności w ciągu ostatnich kilkudziesięciu milionów lat, jak miało się to do ewolucji gatunków roślin, które uprawiamy, i udomowionych przez nas roślinożernych ssaków. Prześledzimy, w jaki sposób ostatnie zlodowacenie pozwoliło nam rozprzestrzenić się po całym globie i dlaczego ludzkość osiadła i rozwinęła rolnictwo dopiero w obecnym okresie interglacjalnym. Przyjrzymy się temu, jak się nauczyliśmy wydobywać i wykorzystywać najrozmaitsze metale ze skorupy ziemskiej, co doprowadziło do kolejnych rewolucji w zakresie wytwarzania narzędzi i rozwijania technologii. Poznamy mechanizmy powstawania paliw kopalnych, które napędzały świat od czasu rewolucji przemysłowej. Cofniemy się do epoki wielkich odkryć geograficznych, by opowiedzieć o najważniejszych systemach cyrkulacji w ziemskiej atmosferze i oceanach oraz o tym, jak żeglarze stopniowo poznawali wiatry i prądy morskie, ustalając międzykontynentalne drogi handlowe i przyczyniając się do powstawania imperiów. Nie pominiemy też tego, w jaki sposób dzieje Ziemi wpływają na obecne problemy geostrategiczne i na politykę — poruszymy choćby wątek wpływu osadów z morza, które istniało 75 milionów lat temu, na mapę polityczną obecnych południowo-wschodnich Stanów Zjednoczonych oraz tego, jak złoża utworzone w okresie karbonu 320 milionów lat temu mają się do wyników wyborów w Wielkiej Brytanii. Znając przeszłość, możemy zrozumieć teraźniejszość i lepiej przygotować się na to, co nadejdzie w przyszłości.
Zaczniemy opowieść o naszych początkach od najbardziej doniosłego pytania: Jakie procesy zachodzące na planecie napędzały ewolucję ludzkości?
Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki
------------------------------------------------------------------------
*1Nawiasem mówiąc, Wielki Rów Wschodni to nie tylko ewolucyjna kolebka ludzkości, ale też region, w którym spędziłem dzieciństwo. Chodziłem do szkoły w Nairobi, podczas wakacji jeździłem z rodziną na sawanny, nad jeziora i do wulkanów w ryfcie. Właśnie te doświadczenia sprawiły, że moją życiową pasją stało się studiowanie początków ludzkości (przypisy dolne są oznaczone gwiazdką).PRZYPISY KOŃCOWE
Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki
1 Bardziej szczegółowo na temat pochodzenia pierwiastków w ludzkim ciele zob. C. Stager, Your Atomic Self: The Invisible Elements That Connect You to Everything Else in the Universe, Thomas Dunne 2014 oraz K. Schrijver, I. Schrijver, Living with the Stars: How the Human Body is Connected to the Life Cycles of the Earth, the Planets, and the Stars, Oxford University Press 2015.
2 P.J. Crutzen, E.F. Stoermer, The „Anthropocene”, „International Geosphere–Biosphere Programme (IGBP) Newsletter” 2000, nr 41, s. 17–18; W.F. Ruddiman, E.C. Ellis, J.O. Kaplan i in., Defining The Epoch We Live In, „Science” 2015, t. 348, nr 6230, s. 38–39; S.L. Lewis, M.A. Maslin, Defining the Anthropocene, „Nature” 2015, t. 519, s. 171.
3 L. Dartnell, The Knowledge: How To Rebuild Our World After An Apocalypse, Vintage 2015.
4 U. Arnason, A. Gullberg, A. Janke, Molecular Timing Of Primate Divergences As Estimated By Two Nonprimate Calibration Points, „Journal of Molecular Evolution” 1998, t. 47, nr 6, s. 718–727; N.D. Patterson, J. Richter, S. Gnerre i in., Genetic Evidence For Complex Speciation Of Humans And Chimpanzees, „Nature” 2006, t. 441, s. 1103–1108; P. Moorjani, C.E.G. Amorim, P.F. Arndt i in., Variation In The Molecular Clock Of Primates, „Proceedings of the National Academy of Sciences” 2016, t. 113, nr 38, s. 10607–10612.
5 D. Rothery, Geology: The Key Ideas, Teach Yourself 2010, s. 53.
6 M.A. Cane P. Molnar, Closing Of The Indonesian Seaway As A Precursor To East African Aridification Around 3–4 Million Years Ago, „Nature” 2001, t. 411, s. 157–162.
7 G. King, G. Bailey, Tectonics And Human Evolution, „Antiquity” 2006, t. 80, nr 308, s. 265–286.
8 D. Stow, Vanished Ocean: How Tethys Reshaped the World, Oxford University Press 2010, Kindle loc. 740.
9 M.A. Maslin, C.M. Brierley, A.M. Milner i in., East African Climate Pulses And Early Human Evolution, „Quaternary Science Reviews” 2014, t. 101, s. 1–17.
10 Tamże.
11 G. Jung, M. Prange, M. Schulz, Influence Of Topography On Tropical African Vegetation Coverage, „Climate Dynamics” 2016, t. 46, nr 7, s. 2535–2549.
12 M. Maslin, How A Changing Landscape And Climate Shaped Early Humans, 2013, https://theconversation.com/how-a-changing-landscape-and-climate-shaped-early-humans-19862; N. Shubin, The Universe Within, Penguin 2014, s. 179; I. Fer, B. Tietjen, F. Jeltsch i in., Modelling Vegetation Change During Late Cenozoic Uplift Of The East African Plateaus, „Palaeogeography Palaeoclimatology Palaeoecology” 2017, t. 467, s. 120–130.
13 M.A. Cane P. Molnar, Closing Of The Indonesian Seaway, dz. cyt.
14 D. Lieberman, The Story of the Human Body: Evolution, Health and Disease, Penguin 2014, s. 68.
15 J. Chorowicz, The East African Rift System, „Journal of African Earth Sciences” 2005, t. 43, nr 1, s. 379–410.
16 G. King, G. Bailey, D. Sturdy, Active Tectonics And Human Survival Strategies, „Journal of Geophysical Research: Solid Earth” 1994, t. 99, nr B10, s. 20063–20078.
17 G. King, G. Bailey, Tectonics And Human Evolution, dz. cyt.; G.N. Bailey, S.C. Reynolds, G.C.P. King, Landscapes Of Human Evolution: Models And Methods Of Tectonic Geomorphology And The Reconstruction Of Hominin Landscapes, „Journal of Human Evolution” 2011, t. 60, nr 3, s. 257–280.
18 M.A. Maslin, C.M. Brierley, A.M. Milner i in., East African Climate Pulses, dz. cyt.
19 Tamże.
20 F. Berna, P. Goldberg, L.K. Horwitz i in., Microstratigraphic Evidence Of In Situ Fire In The Acheulean Strata Of Wonderwerk Cave, Northern Cape Province, South Africa, „Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America” 2012, t. 109, nr 20, s. 1215–1220.
21 A. Gibbons, Ancient Island Tools Suggest Homo Erectus Was A Seafarer, „Science” 1998, t. 279, nr 5357, s. 1635–1637.
22 L. Ermini, C.D. Sarkissian, E. Willerslev i in., Major Transitions In Human Evolution Revisited: A Tribute To Ancient DNA, „Journal of Human Evolution” 2015, t. 79, s. 4–20.
23 D.M. Bramble, D.E. Lieberman, Endurance Running and the Evolution of Homo, „Nature” 2004, t. 432, nr 7015, s. 345–352.
24 B.J. Bradley, Reconstructing Phylogenies And Phenotypes: A Molecular View Of Human Evolution, „Journal of Anatomy” 2008, t. 212, nr 4, s. 337–353.
25 M.A. Maslin, C.M. Brierley, A.M. Milner i in., East African Climate Pulses, dz. cyt.
26 M. White N. Ashton, Lower Palaeolithic Core Technology And The Origins Of The Levallois Method In North-Western Europe, „Current Anthropology” 2003, t. 44, nr 4, s. 598–609.
27 R. Potts, Hominin Evolution In Settings Of Strong Environmental Variability, „Quaternary Science Reviews” 2013, t. 73, s. 1–13.
28 M.A. Maslin, B. Christensen, Tectonics, Orbital Forcing, Global Climate Change, And Human Evolution In Africa: Introduction To The African Paleoclimate Special Volume, „Journal of Human Evolution” 2007, t. 53, nr 5, s. 443–464.
29 Tamże; M.H. Trauth, M.A. Maslin, A.L. Deino i in., Human Evolution In A Variable Environment: The Amplifier Lakes Of Eastern Africa, „Quaternary Science Reviews” 2010, t. 29, nr 23–24, s. 2981–2988.
30 M.A. Maslin, B. Christensen, Tectonics, Orbital Forcing, Global Climate Change, dz. cyt.
31 Tamże; M.H. Trauth, M.A. Maslin, A.L. Deino i in., Human Evolution In A Variable Environment, dz. cyt.
32 M.H. Trauth, M.A. Maslin, A.L. Deino i in., Human Evolution In A Variable Environment, dz. cyt.
33 M.A. Maslin, C.M. Brierley, A.M. Milner i in., East African Climate Pulses, dz. cyt; R. Potts, J.T. Faith, Alternating High And Low Climate Variability: The Context Of Natural Selection And Speciation In Plio-Pleistocene Hominin Evolution, „Journal of Human Evolution” 2015, t. 87, nr 5–20.
34 M.H. Trauth, M.A. Maslin, A.L. Deino i in., High- And Low-Latitude Forcing Of Plio-Pleistocene East African Climate And Human Evolution, „Journal of Human Evolution” 2007, t. 53, nr 5, s. 475–486; M.A. Maslin, B. Christensen, Tectonics, Orbital Forcing, Global Climate Change, dz. cyt.
35 M.A. Maslin, B. Christensen, Tectonics, Orbital Forcing, Global Climate Change, dz. cyt.
36 R. Potts, J.T. Faith, Alternating High And Low Climate Variability, dz. cyt.
37 M.A. Maslin, C.M. Brierley, A.M. Milner i in., East African Climate Pulses, dz. cyt.
38 Tamże.
39 J. Neimark, How We Won the Hominid Wars, and All the Others Died Out, „Discover” 2012, http://discovermagazine.com/2011/ evolution/23-how-we-won-the-hominid-wars.
40 Tamże; R. McKie, Why did the Neanderthals die out? „Observer” 2013, https://www.theguardian.com/science/2013/jun/02/why-did-neanderthals-die-out.
41 G. Jung, M. Prange, M. Schulz, Influence Of Topography, dz. cyt.
42 L. Giosan, P.D. Clift, M.G. Macklin i in., Fluvial Landscapes Of The Harappan Civilization, „Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America” 2012, t. 109, nr 26, s. E1688–1694.
43 R. Reilinger, S. McClusky, Nubia-Arabia-Eurasia Plate Motions And The Dynamics Of Mediterranean And Middle East Tectonics, „Geophysical Journal International” 2011, t. 186, nr 3, s. 971–979.
44 E. Garzanti, A.I. Al-Juboury, Y. Zoleikhaei i in., The Euphrates–Tigris–Karun River System: Provenance, Recycling And Dispersal Of Quartz-Poor Foreland-Basin Sediments In Arid Climate, „Earth-Science Reviews” 2016, t. 162, s. 107–128.
45 US Geological Survey publications, Plate Tectonics And People, https://pubs.usgs.gov/gip/dynamic/tectonics.html.
46 E. Shuckburgh, P. Austin, Survival: The Survival of the Human Race, Cambridge University Press 2008, s. 133.
47 Rozważania o związkach między starożytnymi cywilizacjami a granicami płyt tektonicznych oparte są na: E.R. Force, Tectonic Environments Of Ancient Civilizations In The Eastern Hemisphere, „Geoarchaeology” 2008, t. 23, nr 5, s. 644–653; E.R. Force, B.G. McFadgen, Tectonic Environments Of Ancient Civilizations: Opportunities For Archaeoseismological And Anthropological Studies, w: Ancient Earthquakes, red. M. Sintubin, I.S. Stewart, T.M. Niemi i in., Geological Society of America 2010; E.R. Force, B.G. McFadgen, Influences of Active Tectonism on Human Development: A Review and Neolithic Example, w: Climates, Landscapes, and Civilizations („Geophysical Monograph Series”, t. 198), American Geophysical Union 2012; E.R. Force, Impact of Tectonic Activity on Ancient Civilizations: Recurrent Shakeups, Tenacity, Resilience, and Change, Lexington Books 2015, roz. 15.
48 J. Jackson, Fatal Attraction: Living With Earthquakes, The Growth Of Villages Into Megacities, And Earthquake Vulnerability In The Modern World, „Philosophical Transactions of the Royal Society A – Mathematical Physical and Engineering Sciences” 2006, t. 364, nr 1845, s. 1911–1925.
49 http://worldpopulationreview.com/world-cities/tehran-population.
50 J. Jackson, Fatal Attraction, dz. cyt.; E. Shuckburgh, P. Austin, Survival, dz. cyt., s. 133.
Dlaczego świat jest taki, jaki jest?
Nie, nie chcę oddawać się filozoficznym rozważaniom i pytać: „dlaczego istniejemy?”. Chodzi mi o kwestie stricte naukowe: jakim czynnikom świat zawdzięcza takie, a nie inne cechy fizyczne? Skąd się wzięły kontynenty i oceany, góry i pustynie? Jak ukształtowanie i aktywność naszej planety oraz naszego otoczenia w kosmosie wpłynęły na powstanie i rozwój gatunku ludzkiego oraz na dzieje społeczeństw i cywilizacji? Ziemia to wszak jedna z głównych bohaterek opowieści o losach człowieka, postać o specyficznych rysach i zmiennych nastrojach, niekiedy skłonna do marudzenia albo wybuchów złości.
Ziemia nas stworzyła — i o tym będzie ta książka. Oczywiście, w dosłownym sensie, wszystkie żywe istoty wzięły się z Ziemi. Woda w twoim organizmie płynęła niegdyś w Nilu, spadała monsunowym deszczem na Indie, krążyła w Pacyfiku. Węgiel w cząsteczkach twoich komórek został pozyskany z atmosfery przez rośliny, które spożywamy. Sól w twoich łzach i w pocie, wapń w twoich kościach i żelazo w twojej krwi erodowały ze skał skorupy ziemskiej. Siarka w cząsteczkach białka w twoich włosach i mięśniach została wypluta przez wulkany1. Ziemia zapewnia nam też surowce, które wydobywamy, przetwarzamy i wykorzystujemy do produkcji narzędzi i urządzeń, od prymitywnych toporków epoki kamiennej aż po nowoczesne komputery i smartfony.
Aktywność geologiczna planety przyczyniła się do naszej ewolucji i sprawiła, że w Afryce Wschodniej powstał nowy gatunek małpy, wyjątkowo inteligentny, komunikatywny i zaradny*1. Zmiany klimatu pozwoliły nam migrować po całym świecie, aż wreszcie staliśmy się najbardziej rozpowszechnionym geograficznie gatunkiem zwierząt. Inne zakrojone na wielką skalę ogólnoziemskie procesy i wydarzenia doprowadziły do powstania różnych krain i stref klimatycznych, kształtujących powstawanie i rozwój cywilizacji. Planeta na rozmaite sposoby wpływała na dzieje ludzkości — czasem odgrywała w nich błahą rolę, czasem odciskała na nich ogromne piętno. W dalszej części książki zobaczymy, że długotrwałe ochładzanie się ziemskiego klimatu i spadek wilgotności zdecydowały o tym, że większość z nas zaczyna dzień od tostów albo porcji płatków. Dowiemy się, jak kolizja kontynentalna doprowadziła do powstania w regionie Morza Śródziemnego tygla różnorodnych kultur oraz do tego, że odmienne strefy klimatyczne Eurazji zaowocowały wykształceniem się bardzo odmiennych stylów życia, co wpłynęło na wielotysiącletnie dzieje społeczeństw na całym kontynencie.
Wpływ ludzkości na środowisko naturalne budzi od pewnego czasu poważne obawy. Nastąpił gwałtowny przyrost ludności świata, zużywamy coraz więcej zasobów, coraz sprawniej pozyskujemy energię. Homo sapiens zastąpił przyrodę w roli głównej siły środowiskowej na Ziemi. Zbudowane przez nas miasta, drogi i tamy na rzekach, przemysł i kopalnie mają doniosłe i długotrwałe skutki, sprawiają, że zmieniają się krajobrazy i globalny klimat, powodują wymieranie gatunków. Naukowcy mówią nawet, że należałoby wydzielić nową epokę geologiczną dla podkreślenia, jak bardzo wpływamy na procesy naturalne zachodzące na planecie. Proponuje się nazwę antropocen — „nową erę człowieka”2. Jako gatunek jesteśmy wciąż nierozerwalnie związani z Ziemią. Jej dzieje są w nas zapisane. I vice versa: to, co robimy, pozostawia trwałe ślady w świecie naturalnym. Aby w pełni zrozumieć nasze dzieje, musimy poznać biografię Ziemi, formy jej ukształtowania i budulce, krążenie atmosferyczne i strefy klimatyczne, tektonikę płyt i dawne zmiany klimatu. Niniejsza książka opowie, jak wpłynęło na nas ziemskie środowisko.
W poprzedniej publikacji, zatytułowanej The Knowledge3, przeprowadziłem eksperyment myślowy: czy moglibyśmy odbudować cywilizację od zera po hipotetycznej apokalipsie? Przedstawiłem wizję utraty wszystkiego, co na co dzień uważamy za oczywiste, by opisać mechanizmy funkcjonowania cywilizacji. Słowem, zajmowałem się najważniejszymi odkryciami naukowymi i innowacjami technologicznymi, dzięki którym powstał współczesny świat. Teraz pragnę poszerzyć perspektywę. Zamiast zajmować się wyłącznie ludzką pomysłowością, cofnę się znacznie dalej. Początki naszego świata to dawna historia. Kiedy próbujemy je prześledzić, odtwarzając zmienne dzieje Ziemi i sięgając coraz bardziej wstecz, odkrywamy ciągi przyczynowo-skutkowe, niekiedy zaczynające się wraz z narodzinami naszej planety.
Jeśli kiedykolwiek rozmawialiście z małym dzieckiem, wiecie, co mam tu na myśli. Dociekliwego sześciolatka nigdy nie zadowoli prosta odpowiedź na pytanie, jak dana rzecz działa albo dlaczego jest taka, a nie inna. Każde wyjaśnienie kryje w sobie nowe tajemnice. Mnożą się kolejne „dlaczego?” i „ale dlaczego?”. Dziecko z niezaspokojoną ciekawością próbuje zrozumieć zasadniczą naturę świata, w którym się znalazło. Podobnie zamierzam podejść do naszej historii. Będę się wwiercał głębiej i głębiej, przedstawiając kolejne fundamentalne przyczyny i pokazując, że na pozór odległe od siebie elementy rzeczywistości łączy w istocie ukryty związek.
Historia jest chaotyczna, nieuporządkowana, pełna zdarzeń losowych. Kilka lat niskich opadów deszczu prowadzi do głodu i niepokojów społecznych. Wybuch wulkanu niszczy pobliskie miasta. Generał podejmuje błędną decyzję na polu bitwy, wśród zgiełku, potu i krwi, i oto upada całe imperium. Spróbujmy jednak wyjść poza przygodność. Jeśli spojrzymy na świat z odpowiednio szerokiej perspektywy, zarówno czasowej, jak i przestrzennej, uda się nam dojrzeć konkretne trendy i stałe tendencje, a także wyjaśnić ich ostateczne przyczyny. Oczywiście, natura naszej planety nie przesądza z góry o wszystkim, co się na niej dzieje, możemy jednak wyróżnić ważne ogólne prawidłowości.
Aby to zrobić, będziemy musieli się cofać nieprawdopodobnie daleko w czasie. Cała historia gatunku ludzkiego rozegrała się w statycznej scenerii geograficznej i zawiera się w jednej klatce filmu o losach Ziemi. Świat jednak nie zawsze wyglądał tak, jak obecnie. I choć kontynenty i oceany przemieszczały się i zmieniały w geologicznie powolnym tempie, dawne oblicza planety w ogromnym stopniu wpływają na nasze dzieje. Przyjrzymy się więc jej przemianom i rozwojowi życia na planecie w ciągu ostatnich kilku miliardów lat, ewolucji człowieka i jego przodków dokonującej się na przestrzeni pięciu milionów lat, rozwojowi ludzkich zdolności i rozprzestrzenianiu się gatunku po całym świecie w ciągu ostatnich stu tysięcy lat, postępom cywilizacyjnym ostatnich dziesięciu tysięcy lat, współczesnym trendom komercjalizacji, uprzemysłowienia i globalizacji w bieżącym tysiącleciu i wreszcie temu, jak udało nam się poznać i zrozumieć całą tę cudowną historię przez ostatnie sto lat.
Cofniemy się do początku dziejów i jeszcze dalej. Historycy odszyfrowują i interpretują źródła pisane, by odtwarzać losy pierwszych cywilizacji. Archeolodzy na podstawie starodawnych artefaktów i ruin wnioskują o naszej prehistorii i o życiu społeczności zbieracko-łowieckich. Paleontolodzy opisali ewolucję ludzkiego gatunku. Aby zagłębić się jeszcze bardziej w odmęty czasu, sięgniemy po ustalenia z innych dziedzin. Przyjrzymy się danym zachowanym w warstwach skał, stanowiących tkankę naszej planety. Odczytamy stare inskrypcje w kodzie genetycznym DNA w jądrach naszych komórek. Przyjrzyjmy się przez teleskop siłom kosmicznym, które ukształtowały nasz świat. Wątki historyczne i naukowe będą się nieustannie przeplatać przez całą książkę.
Każda kultura stworzyła opowieść o swoich początkach, od aborygeńskich legend o „czasie snu” po zuluskie mity, lecz współczesna nauka dostarcza coraz pełniejszego i fascynującego wyjaśnienia tego, jak powstał świat i skąd się wzięły nasze cywilizacje. Nie musimy już polegać wyłącznie na wyobraźni: czytamy kronikę stworzenia, wykorzystując nowoczesne narzędzia badawcze. Oto więc prawdziwa opowieść o początkach, o całej ludzkości i o planecie, na której żyjemy.
Dowiemy się, dlaczego Ziemia doświadczała długotrwałego ochłodzenia i spadku wilgotności w ciągu ostatnich kilkudziesięciu milionów lat, jak miało się to do ewolucji gatunków roślin, które uprawiamy, i udomowionych przez nas roślinożernych ssaków. Prześledzimy, w jaki sposób ostatnie zlodowacenie pozwoliło nam rozprzestrzenić się po całym globie i dlaczego ludzkość osiadła i rozwinęła rolnictwo dopiero w obecnym okresie interglacjalnym. Przyjrzymy się temu, jak się nauczyliśmy wydobywać i wykorzystywać najrozmaitsze metale ze skorupy ziemskiej, co doprowadziło do kolejnych rewolucji w zakresie wytwarzania narzędzi i rozwijania technologii. Poznamy mechanizmy powstawania paliw kopalnych, które napędzały świat od czasu rewolucji przemysłowej. Cofniemy się do epoki wielkich odkryć geograficznych, by opowiedzieć o najważniejszych systemach cyrkulacji w ziemskiej atmosferze i oceanach oraz o tym, jak żeglarze stopniowo poznawali wiatry i prądy morskie, ustalając międzykontynentalne drogi handlowe i przyczyniając się do powstawania imperiów. Nie pominiemy też tego, w jaki sposób dzieje Ziemi wpływają na obecne problemy geostrategiczne i na politykę — poruszymy choćby wątek wpływu osadów z morza, które istniało 75 milionów lat temu, na mapę polityczną obecnych południowo-wschodnich Stanów Zjednoczonych oraz tego, jak złoża utworzone w okresie karbonu 320 milionów lat temu mają się do wyników wyborów w Wielkiej Brytanii. Znając przeszłość, możemy zrozumieć teraźniejszość i lepiej przygotować się na to, co nadejdzie w przyszłości.
Zaczniemy opowieść o naszych początkach od najbardziej doniosłego pytania: Jakie procesy zachodzące na planecie napędzały ewolucję ludzkości?
Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki
------------------------------------------------------------------------
*1Nawiasem mówiąc, Wielki Rów Wschodni to nie tylko ewolucyjna kolebka ludzkości, ale też region, w którym spędziłem dzieciństwo. Chodziłem do szkoły w Nairobi, podczas wakacji jeździłem z rodziną na sawanny, nad jeziora i do wulkanów w ryfcie. Właśnie te doświadczenia sprawiły, że moją życiową pasją stało się studiowanie początków ludzkości (przypisy dolne są oznaczone gwiazdką).PRZYPISY KOŃCOWE
Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki
1 Bardziej szczegółowo na temat pochodzenia pierwiastków w ludzkim ciele zob. C. Stager, Your Atomic Self: The Invisible Elements That Connect You to Everything Else in the Universe, Thomas Dunne 2014 oraz K. Schrijver, I. Schrijver, Living with the Stars: How the Human Body is Connected to the Life Cycles of the Earth, the Planets, and the Stars, Oxford University Press 2015.
2 P.J. Crutzen, E.F. Stoermer, The „Anthropocene”, „International Geosphere–Biosphere Programme (IGBP) Newsletter” 2000, nr 41, s. 17–18; W.F. Ruddiman, E.C. Ellis, J.O. Kaplan i in., Defining The Epoch We Live In, „Science” 2015, t. 348, nr 6230, s. 38–39; S.L. Lewis, M.A. Maslin, Defining the Anthropocene, „Nature” 2015, t. 519, s. 171.
3 L. Dartnell, The Knowledge: How To Rebuild Our World After An Apocalypse, Vintage 2015.
4 U. Arnason, A. Gullberg, A. Janke, Molecular Timing Of Primate Divergences As Estimated By Two Nonprimate Calibration Points, „Journal of Molecular Evolution” 1998, t. 47, nr 6, s. 718–727; N.D. Patterson, J. Richter, S. Gnerre i in., Genetic Evidence For Complex Speciation Of Humans And Chimpanzees, „Nature” 2006, t. 441, s. 1103–1108; P. Moorjani, C.E.G. Amorim, P.F. Arndt i in., Variation In The Molecular Clock Of Primates, „Proceedings of the National Academy of Sciences” 2016, t. 113, nr 38, s. 10607–10612.
5 D. Rothery, Geology: The Key Ideas, Teach Yourself 2010, s. 53.
6 M.A. Cane P. Molnar, Closing Of The Indonesian Seaway As A Precursor To East African Aridification Around 3–4 Million Years Ago, „Nature” 2001, t. 411, s. 157–162.
7 G. King, G. Bailey, Tectonics And Human Evolution, „Antiquity” 2006, t. 80, nr 308, s. 265–286.
8 D. Stow, Vanished Ocean: How Tethys Reshaped the World, Oxford University Press 2010, Kindle loc. 740.
9 M.A. Maslin, C.M. Brierley, A.M. Milner i in., East African Climate Pulses And Early Human Evolution, „Quaternary Science Reviews” 2014, t. 101, s. 1–17.
10 Tamże.
11 G. Jung, M. Prange, M. Schulz, Influence Of Topography On Tropical African Vegetation Coverage, „Climate Dynamics” 2016, t. 46, nr 7, s. 2535–2549.
12 M. Maslin, How A Changing Landscape And Climate Shaped Early Humans, 2013, https://theconversation.com/how-a-changing-landscape-and-climate-shaped-early-humans-19862; N. Shubin, The Universe Within, Penguin 2014, s. 179; I. Fer, B. Tietjen, F. Jeltsch i in., Modelling Vegetation Change During Late Cenozoic Uplift Of The East African Plateaus, „Palaeogeography Palaeoclimatology Palaeoecology” 2017, t. 467, s. 120–130.
13 M.A. Cane P. Molnar, Closing Of The Indonesian Seaway, dz. cyt.
14 D. Lieberman, The Story of the Human Body: Evolution, Health and Disease, Penguin 2014, s. 68.
15 J. Chorowicz, The East African Rift System, „Journal of African Earth Sciences” 2005, t. 43, nr 1, s. 379–410.
16 G. King, G. Bailey, D. Sturdy, Active Tectonics And Human Survival Strategies, „Journal of Geophysical Research: Solid Earth” 1994, t. 99, nr B10, s. 20063–20078.
17 G. King, G. Bailey, Tectonics And Human Evolution, dz. cyt.; G.N. Bailey, S.C. Reynolds, G.C.P. King, Landscapes Of Human Evolution: Models And Methods Of Tectonic Geomorphology And The Reconstruction Of Hominin Landscapes, „Journal of Human Evolution” 2011, t. 60, nr 3, s. 257–280.
18 M.A. Maslin, C.M. Brierley, A.M. Milner i in., East African Climate Pulses, dz. cyt.
19 Tamże.
20 F. Berna, P. Goldberg, L.K. Horwitz i in., Microstratigraphic Evidence Of In Situ Fire In The Acheulean Strata Of Wonderwerk Cave, Northern Cape Province, South Africa, „Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America” 2012, t. 109, nr 20, s. 1215–1220.
21 A. Gibbons, Ancient Island Tools Suggest Homo Erectus Was A Seafarer, „Science” 1998, t. 279, nr 5357, s. 1635–1637.
22 L. Ermini, C.D. Sarkissian, E. Willerslev i in., Major Transitions In Human Evolution Revisited: A Tribute To Ancient DNA, „Journal of Human Evolution” 2015, t. 79, s. 4–20.
23 D.M. Bramble, D.E. Lieberman, Endurance Running and the Evolution of Homo, „Nature” 2004, t. 432, nr 7015, s. 345–352.
24 B.J. Bradley, Reconstructing Phylogenies And Phenotypes: A Molecular View Of Human Evolution, „Journal of Anatomy” 2008, t. 212, nr 4, s. 337–353.
25 M.A. Maslin, C.M. Brierley, A.M. Milner i in., East African Climate Pulses, dz. cyt.
26 M. White N. Ashton, Lower Palaeolithic Core Technology And The Origins Of The Levallois Method In North-Western Europe, „Current Anthropology” 2003, t. 44, nr 4, s. 598–609.
27 R. Potts, Hominin Evolution In Settings Of Strong Environmental Variability, „Quaternary Science Reviews” 2013, t. 73, s. 1–13.
28 M.A. Maslin, B. Christensen, Tectonics, Orbital Forcing, Global Climate Change, And Human Evolution In Africa: Introduction To The African Paleoclimate Special Volume, „Journal of Human Evolution” 2007, t. 53, nr 5, s. 443–464.
29 Tamże; M.H. Trauth, M.A. Maslin, A.L. Deino i in., Human Evolution In A Variable Environment: The Amplifier Lakes Of Eastern Africa, „Quaternary Science Reviews” 2010, t. 29, nr 23–24, s. 2981–2988.
30 M.A. Maslin, B. Christensen, Tectonics, Orbital Forcing, Global Climate Change, dz. cyt.
31 Tamże; M.H. Trauth, M.A. Maslin, A.L. Deino i in., Human Evolution In A Variable Environment, dz. cyt.
32 M.H. Trauth, M.A. Maslin, A.L. Deino i in., Human Evolution In A Variable Environment, dz. cyt.
33 M.A. Maslin, C.M. Brierley, A.M. Milner i in., East African Climate Pulses, dz. cyt; R. Potts, J.T. Faith, Alternating High And Low Climate Variability: The Context Of Natural Selection And Speciation In Plio-Pleistocene Hominin Evolution, „Journal of Human Evolution” 2015, t. 87, nr 5–20.
34 M.H. Trauth, M.A. Maslin, A.L. Deino i in., High- And Low-Latitude Forcing Of Plio-Pleistocene East African Climate And Human Evolution, „Journal of Human Evolution” 2007, t. 53, nr 5, s. 475–486; M.A. Maslin, B. Christensen, Tectonics, Orbital Forcing, Global Climate Change, dz. cyt.
35 M.A. Maslin, B. Christensen, Tectonics, Orbital Forcing, Global Climate Change, dz. cyt.
36 R. Potts, J.T. Faith, Alternating High And Low Climate Variability, dz. cyt.
37 M.A. Maslin, C.M. Brierley, A.M. Milner i in., East African Climate Pulses, dz. cyt.
38 Tamże.
39 J. Neimark, How We Won the Hominid Wars, and All the Others Died Out, „Discover” 2012, http://discovermagazine.com/2011/ evolution/23-how-we-won-the-hominid-wars.
40 Tamże; R. McKie, Why did the Neanderthals die out? „Observer” 2013, https://www.theguardian.com/science/2013/jun/02/why-did-neanderthals-die-out.
41 G. Jung, M. Prange, M. Schulz, Influence Of Topography, dz. cyt.
42 L. Giosan, P.D. Clift, M.G. Macklin i in., Fluvial Landscapes Of The Harappan Civilization, „Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America” 2012, t. 109, nr 26, s. E1688–1694.
43 R. Reilinger, S. McClusky, Nubia-Arabia-Eurasia Plate Motions And The Dynamics Of Mediterranean And Middle East Tectonics, „Geophysical Journal International” 2011, t. 186, nr 3, s. 971–979.
44 E. Garzanti, A.I. Al-Juboury, Y. Zoleikhaei i in., The Euphrates–Tigris–Karun River System: Provenance, Recycling And Dispersal Of Quartz-Poor Foreland-Basin Sediments In Arid Climate, „Earth-Science Reviews” 2016, t. 162, s. 107–128.
45 US Geological Survey publications, Plate Tectonics And People, https://pubs.usgs.gov/gip/dynamic/tectonics.html.
46 E. Shuckburgh, P. Austin, Survival: The Survival of the Human Race, Cambridge University Press 2008, s. 133.
47 Rozważania o związkach między starożytnymi cywilizacjami a granicami płyt tektonicznych oparte są na: E.R. Force, Tectonic Environments Of Ancient Civilizations In The Eastern Hemisphere, „Geoarchaeology” 2008, t. 23, nr 5, s. 644–653; E.R. Force, B.G. McFadgen, Tectonic Environments Of Ancient Civilizations: Opportunities For Archaeoseismological And Anthropological Studies, w: Ancient Earthquakes, red. M. Sintubin, I.S. Stewart, T.M. Niemi i in., Geological Society of America 2010; E.R. Force, B.G. McFadgen, Influences of Active Tectonism on Human Development: A Review and Neolithic Example, w: Climates, Landscapes, and Civilizations („Geophysical Monograph Series”, t. 198), American Geophysical Union 2012; E.R. Force, Impact of Tectonic Activity on Ancient Civilizations: Recurrent Shakeups, Tenacity, Resilience, and Change, Lexington Books 2015, roz. 15.
48 J. Jackson, Fatal Attraction: Living With Earthquakes, The Growth Of Villages Into Megacities, And Earthquake Vulnerability In The Modern World, „Philosophical Transactions of the Royal Society A – Mathematical Physical and Engineering Sciences” 2006, t. 364, nr 1845, s. 1911–1925.
49 http://worldpopulationreview.com/world-cities/tehran-population.
50 J. Jackson, Fatal Attraction, dz. cyt.; E. Shuckburgh, P. Austin, Survival, dz. cyt., s. 133.
więcej..
