Pogańskie Imperium. Litewska dominacja w Europie środkowo-wschodniej 1295-1345 - ebook

LISTA ILUSTRACJI

RYCINY

1. Notitiae Episcopatuum eccles. constantinop. 17.

Cambridge, Biblioteka Uniwersytetu, MS. Dd. II.51 fol. 187ᶦ (w formacie quarto, papier, XIV w.).

Zdjęcie: za zgodą syndyków Biblioteki Uniwersytetu w Cambridge.

2. Mapa Wilna, ok. 1342 r., na podstawie: Ochmański, Historia Litwy, s. 65.

3. Mapa przedstawiająca kampanię Litwinów na południowej Rusi, 1322-1323.

4. Plan badań archeologicznych w katedrze wileńskiej, na podstawie: Kitkauskas, Vilniaus pilys, s. 139.

5. Benesz z Weitmile, Chronicon ecclesie pragensis, AD 1340-1341. Praga, Knihovna metropolitní Kapituly, MS. H6/3 fol. 39ͮᵛ (22 cm x 15 cm, pergamin, 1380-1410). Zdjęcie: Praga, Archiv Pražského Hradu.

MAPY

1. Europa Środkowa i Wschodnia ok. 1340 r.

2. Ekspansja Litwy ok. 1248-1342.

3. Szlaki handlowe w Wielkim Księstwie Litewskim.

4. Mapa litewskich grodów.

5. Państwo zakonu krzyżackiego w (a) Prusach i (b) Inflantach.

TABELE

1. Najazdy Litwinów w poszukiwaniu niewolników, 1277-1377.

2. Tabela długów Litwinów w Rydze.

3. Podział dobytku metropolity Teofila na Rusi.

TABLICE GENEALOGICZNE

1. Monarchie w Europie Środkowej.

2. Giedyminowicze i (a) Olgierdowicze; (b) Kiejstutowicze.

3. Katolickie małżeństwa Giedyminowiczów.

4. Prawosławne małżeństwa Giedyminowiczów.PRZEDMOWA

6 września 1991 roku reżim komunistyczny w Moskwie formalnie wyrzekł się paktu Ribbentrop-Mołotow i wszelkich roszczeń do państw bałtyckich, które zagarnął w 1940 roku. Tego samego dnia w Wilnie Litewska Akademia Nauk zwołała międzynarodowe sympozjum w celu upamiętnienia 650 rocznicy śmierci twórcy potęgi średniowiecznej Litwy, wielkiego księcia Giedymina (1315/1316 – 1341/1342). Litwa ma długą i znamienitą historię. W 1386 roku wielki książę Jagiełło, wnuk Giedymina, poślubił królową Polski Jadwigę, aby zostać królem państwa polsko-litewskiego, które rozciągało się od Śląska do Smoleńska, od Bałtyku do Morza Czarnego. Litwa zniknęła z mapy Europy jako suwerenne państwo, kiedy ostatnia część polsko-litewskiej Rzeczypospolitej Obojga Narodów została zaanektowana przez Rosję w 1795 roku. Podobnie jak Polska, oderwała się od imperium rosyjskiego w 1918 roku¹.

Celem niniejszego studium jest pokazanie, w jaki sposób Litwa po raz pierwszy zaczęła się liczyć na arenie międzynarodowej. Ze swojej cytadeli w Wilnie Giedymin rządził państwem, które kontrolowało nie tylko etniczną Litwę, lecz również, w zachodnich księstwach prawosławnej Rusi, większe połacie Rusi niż te, którymi władał wielki książę moskiewski. Przez Wielkie Księstwo Litewskie przebiegały główne szlaki handlowe pomiędzy Bałtykiem a rzekami Dźwiną i Dnieprem, pomiędzy Rusią, Polską a zakonem krzyżackim. Jego terytorium obejmowało rozległe ziemie chrześcijańskie podlegające Kościołowi konstantynopolitańskiemu; było potencjalnym terenem dalszej ekspansji Kościoła rzymskiego. Postanowiło pozostać pogańskie.

Nie ma żadnego szczegółowego opisu pogańskiej Litwy w zachodnioeuropejskim języku. Niniejsza praca ma na celu wypełnienie tej luki w nauce i wzbogacenie dokonań Henryka Paszkiewicza, Zenonasa Ivinskisa i Władimira Terentiewicza Paszuty, których historie Litwy (po polsku, litewsku i rosyjsku) noszą pewne oznaki dezaktualizacji i pozostają niedostępne dla angielskich czytelników². Niniejsza monografia zawiera pełne omówienie rządów Giedymina, najbardziej prominentnej z drugorzędnych postaci w znakomitym studium poświęconym wzrostowi znaczenia Moskwy autorstwa Johna Fennella³. Ma na celu opisanie wydarzeń ze wszystkich punktów widzenia, a zwłaszcza z perspektywy Wilna, zamiast Warszawy, Moskwy lub Królewca, obierając za temat samo Wielkie Księstwo, zamiast potraktować je jedynie jako aspekt ekspansji terytorialnej Krzyżaków, Polaków lub Rusinów. Jednocześnie zostanie podjęta próba zakwestionowania owych szkodliwych zachodnich ujęć historii Europy Środkowej i Wschodniej, które wskutek ignorancji marginalizują wkład Słowian i Bałtów w kulturę europejską. Zbyt długo traktowano historię Litwy w średniowieczu jak tabula rasa, czekającą aż jej sąsiedzi zapiszą na niej swoje wspaniałe czyny jako potęgi, które „ucywilizowały” Wielkie Księstwo.

Zbadamy zyskanie znaczenia przez Litwę pod rządami Giedymina w odniesieniu do osiągnięć jego poprzednika i brata Witenesa (1295-1315) i Jawnuty, którego wybrał na swego następcę (1342-1345). Zajmiemy się głównie wykorzystaniem przez Wielkie Księstwo słabości militarnej i politycznej jego sąsiadów, manipulowaniem granicą religijną pomiędzy nadbałtyckim katolicyzmem a prawosławną Rusią i dyplomatycznym kunsztem w relacjach z obcymi książętami, którzy byli gotowi zarówno do wdawania się w konszachty z pogańskimi Litwinami (i zawierania małżeństw z pogańskimi księżniczkami), jak i do prowadzenia krucjaty przeciwko nim. Tego rodzaju studium kwestionuje założenia o miejscu pogańskiego państwa w świecie chrześcijańskim i „konieczności” nawrócenia jako warunku aktywnego uczestniczenia w sprawach społeczności międzynarodowej w późnym średniowieczu.

Takie podejście wymaga, abyśmy zbadali tarcia w historii Europy w XIV wieku. Skąpość rodzimych źródeł dostępnych dla badacza Litwy zachęca do przedstawienia szerszego kontekstu, europejskiego koła, którego piastą była Litwa, a szprychami różnorodne regionalne ambicje: konfliktów pomiędzy Rusinami a Niemcami i Tatarami; walki Moskwy z jej rywalami o władzę na Rusi; Polski i Rusi, Świętego Cesarstwa Rzymskiego, państwa zakonu krzyżackiego i nadbałtyckich pogan; papiestwa i cesarstwa; Bizancjum i jego wspólnoty oraz papiestwa. Dlatego też w pierwszym rozdziale dokonano przeglądu bezpośrednich sąsiadów Litwy. Ograniczenia, jakie skromność wielu źródeł nakłada na badaczy średniowiecznej Litwy, są omówione przed ogólnym wprowadzeniem do pogańskiego państwa w rozdziale 3. Badania nad ekspansją Litwinów na Rusi, kultem pogańskim, hierarchią prawosławną i misją katolicką z lat 1323-1324 poprzedzają rozdziały poświęcone dyplomacji militarnej, ostatnim latom rządów Giedymina oraz problemom dynastycznym i militarnym, które prześladowały wielkiego księcia Jawnutę w trakcie jego rządów.

W niniejszym opisie przejęto ze średniowiecznej łaciny terminy „Lettowia” i „lettowski” (oznaczające Litwę) jako ogólne określenie całego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Są stosowane oszczędnie dla osiągnięcia klarowności i zgrabności stylistycznej. Właściwa Litwa (w przybliżeniu pokrywająca się ze współczesną republiką) kontrolowała rozległe terytoria zamieszkiwane przez Słowian. Od momentu odrodzenia sentymentu narodowego Litwinów w XIX wieku zaczęto używać słowa „Litwin” niemal wyłącznie w sensie etnicznym, w odniesieniu do ludzi posługujących się tym nadbałtyckim językiem, zamiast w charakterze politycznego określenia tych, którzy podlegali władzy Litwinów. Zważywszy na drażliwość potomków tych ludów (współczesnych Białorusinów i Ukraińców) na punkcie tego terminu, postanowiliśmy stworzyć skrót, aby wyróżnić działania Wielkiego Księstwa dotyczące głównie Słowian, a nie Bałtyku. Czasy, w których poeta urodzony w Nowogródku na Białorusi⁴, piszący wyłącznie po polsku, nazywał się Litwinem, należą już do przeszłości i doceniamy je dopiero teraz, kiedy przeminęły.

Czytelnicy niebędący specjalistami mogą być chwilami skonsternowani z powodu określania mianem Rusi kraju zamieszkiwanego przez wschodnich Słowian. Jest to nieszkodliwa konwencja naukowa, która obejmuje obszar występowania wspólnej kultury politycznej, religijnej i literackiej przed zdominowaniem Rusinów z Ukrainy i Białorusi przez ich braci z Wielkorosji (tzn. Moskali).

Czasami nie można uniknąć odniesienia do zwyczajów chronologicznych średniowiecznej Rusi. Dla Czytelnika pomocna może się okazać informacja, że ruscy i inni prawosławni kronikarze datują wydarzenia od stworzenia świata (annus mundi) w 5508 r. p.n.e. Rok rozpoczynał się 1 marca, w dniu, który zazwyczaj wypadał po naszym 1 stycznia, lecz czasami wcześniej. Odpowiednikiem roku 6808 jest zatem 1 marca 1299/29 lutego 1300 lub 1 marca 1300/28 lutego 1301. Przeliczenie na nasz system zależy w dużej mierze od porównania wpisu z wydarzeniami, które miały miejsce poza granicami Rusi.

W większości przypadków podano rodzime formy obcych imion, z wyjątkiem tych dobrze znanych (takich jak imiona papieży, pisarzy lub władców) w języku angielskim. Zważywszy na międzynarodowy charakter poprzednich opracowań poświęconych historii Litwy, istnieją różne, dezorientujące wersje imion władców Wielkiego Księstwa. Giedymin pojawia się jako Gedimin (w językach rosyjskim i niemieckim), Gediminas (w języku angielskim) i Gedeminne (w języku łacińskim); jego syn Olgierd (Algirdas, Olgerd) podobnie kryje się pod szeregiem masek. Imiona litewskie zostały podane zgodnie z przyjętym na Litwie zwyczajem. Można znaleźć nielitewskie wersje imion najważniejszych postaci w nawiasach w indeksie. Prawosławne imiona nie zostały zlitewszczone. Teksty spisane cyrylicą zostały przetranskrybowane, o ile nie było to sprzeczne ze zdrowym rozsądkiem, zgodnie z systemem stosowanym przez Bibliotekę Kongresu (pominięto ligatury i ). Używanie patronimików w odniesieniu do Rusinów i Litwinów sprzyja zwięzłości. Formy –aitis/-aitè (syn/córka; l. mn. –aičiai/-aitès) i –owicz/-ówna (l. mn. –owicze/-ówny) regularnie pojawiają się w tekście. Dlatego też natrafiamy na Augustę Giedyminównę, żonę Siemiona Iwanowicza.

Autor bez wahania przyznaje, że pomocy udzieliło mu wiele osób i instytucji w Wielkiej Brytanii, na Litwie, w Polsce, na Łotwie, w Estonii, Rosji, Niemczech, Stanach Zjednoczonych Ameryki, Kanadzie i Rzymie, co odciążyło go w pracy: państwo Rowell, Fundacja Grabowskiego, Uniwersytet Warszawski i British Academy, Magdalene and Clare College w Cambridge. Cennej pomocy udzielili dyrektorzy i personel Archivio Segreto Vaticano; Geheimes Staatsarchiv, Preussischer Kulturbesitz (archiwum królewieckie) w Berlinie; biblioteki uniwersyteckie w Warszawie i Krakowie; Polska Akademia Nauk i Biblioteka Czartoryskich (w Krakowie); archiwa miejskie Rygi i Tallina; Centralna Biblioteka Litewskiej Akademii Nauk (w Wilnie) i Muzeum Miejskie w Pskowie.

Skomplikowane zadanie stało się przyjemne dzięki krytycznemu nadzorowi doktora J. E. B. Sheparda, radom pana M. Giedroycia i konsekwentnym zachętom doktora R. J. Mažeiki, ożywionej dyskusji z doktorem A. Nikžentaitisem i wsparciu księdza profesora P. Rabikauskasa.

Clare College, Cambridge

Uroczystość Świętej Bożej Rodzicielki Maryi

, 1993 r.LISTA SKRÓTÓW

-------------- -----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Acta Ioannis Acta Ioannis PP XXII (1317-1334), ed. A. L. Tautu, Città del Vaticano 1952
AE Arkheograficheskii Ezhegodnik, Moskva 1957-
AIuZR Akty, otnosiashchiesia k istorii iuzhnoi i zapadnoi Rossii, ed. N. Kostomarow, I (1361-1598), Sankt Petersburg 1863
AO Arkheologicheskie Otkrytia, Moskva 1965-
AW Ateneum Wileńskie, 14 tomów, Wilno 1923-1939
AZR Akty, otnosiashchiesia k istorii Zapadnoi Rossii, ed. I. Grigorowicz, I (1340-1506), Sankt Petersburg 1846; II (1506-1544), Sankt Petersburg 1848
ChOIDR Chtenia v obshchestve istorii i drevnostei rossiiskikh pri Moskovskom Universitete, Moskva 1846-1918
CDP Codex Diplomaticus Prussicus, ed. J. Voigt, 6 tomów, Königsberg 1836-1861
CEV Codex Epistolaris Vitoldi magni ducis Lithuaniae (1376-1430), ed. A. Prochaska, Kraków 1882
Długosz Ioannis Dlugossi Annales seu cronicae incliti regni Poloniae, ed. J. Dąbrowski, D. Turkowska et al., Warszawa 1964-
EpG Epitome Gestorum Prussiae (Canonici Sambiensis), SRP, I, s. 272-290
FRB Fontes Rerum Bohemicarum, ed. J. Emler et al., 6 tomów, Praha 1871-1907
GL Gedimino Laiškai, ed. W. T. Paszuto i I. Štal, Vilnius 1966
GVNiP Gramoty Velikogo Novgoroda i Pskova, ed. S. N. Valk, Moskva-Leningrad 1949
HW Herman z Wartbergu, Chronicon Livoniae, SRP, II, s. 21-116
IORIaS Izvestia otdelenia russkogo iazyka i slovesnosti Imperatorskoi Akademii Nauk, Sankt Petersburg 1896-1927
ILKI Iš Lietuviu Kultūros Istorijos, Vilnius 1958-
JBS Journal of Baltic Studies, 1972 –
KDKDW Kodeks dyplomatyczny Katedry i diecezji wileńskiej, ed. J. Fijałek i W. Semkowicz, Kraków 1948
KDWP Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, 5 tomów, ed. F. Piekosiński, Poznań 1877-1908
KH Kwartalnik Historyczny, Lwów-Warszawa 1887-
KSIIMK Kratkie Soobshchenia Instituta istorii materialnoi kultury, Moskva 1939-
LAMMDI Lietuvos TSR Aukštųjų Mokyklų Mokslo Darbai: Istorija, Vilnius 1958-
LMADA Lietuvos TSR Mokslų Akademijos Darbai. Serija A, Vilnius 1955-
L1, L2, L3 Redakcje „Latopisu litewskiego”, PSRL, XXXV, Moskva 1980 i XXXII, Moskva 1975
LR Livländische Reimchronik, ed. L. Meyer, Paderborn 1876. Przekład angielski J. C. Smitha i W. L. Urbana, The Livonian Rhymed Chronicle, Indiana University Publications: Uralic and Altaic Series, CXXVIII, 1977
LU Liv- Esth- und Kurländisches Urkundenbuch, nebst Regesten, ed. F. G. von Bunge, 6 tomów, Reval-Riga 1853-1871; Aalen 1967-1974
MM Acta Patriarchatus Constantinopolitani, ed. F. Miklosich i J. Müller, 2 tomy, Wien 1862
MGH SRG Monumenta Germaniae Historica. Scriptores Rerum Germanicarum, 32 tomy, Hanover-Leipzig-Hahn 1826-1934; nowa seria w 12 tomach, Berlin-Weimar 1922-
MPH Monumenta Poloniae Historica: Pomniki dziejowe Polski, ed. A. Bielowski et. al., 6 tomów, Lwów 1864-1893; nowa seria, Kraków-Warszawa 1946-
MPV Analecta Vaticana (1202-1306), ed. J. Ptaśnik, Monumenta Poloniae Vaticana, III, Kraków 1914
NL Novgorodskaia Pervaia Letopis’, starshego i mladshego izvodov, ed. A. N. Nasonow, Moskva-Leningrad 1950
OF Ordens Folianten, manuskrypty w tajnym archiwum krzyżackim w Królewcu, obecnie w PKKA, w Berlinie
OSP Oxford Slavonic Papers, Oxford 1950-
PD Piotr z Dusburga, Chronica terrae Prussiae, SRP, I, s. 3-219
PG i PL Patrologiae cursus completus … series graecus, ed. J. P. Migne, 161 tomów, Paris 1857-1866 oraz … series latina, ed. J. P. Migne, 217 tomów, Paris 1844-1855
PG Polotskie Gramoty XIII – nachalo XVIvv., ed. A. L. Choroszkiewicz, 3 tomy, Moskva 1977-1980
PH Przegląd Historyczny, Warszawa 1905-
PKKA Geheimes Staatsarchiv, Preussischer Kulturbesitz, archiwum królewieckie, obecnie w Berlinie
PL Pskovskie Letopisi, ed. A. N. Nasonow, 2 tomy, Moskva-Leningrad 1941-1955
PSRL Polnoe Sobranie Russkikh Letopisei, Sankt Petersburg-Moskva 1841-
PU Preussisches Urkundenbuch, 6 tomów, ed. M. Hein, E. Maschke, K. Conrad et al., Königsberg-Marburg 1882-1986
PVL Povest’ vremennykh let, ed. D. S. Lichaczew, 2 tomy, Moskva-Leningrad 1950
RAU Rozprawy Akademii Umiejętności. Wydział historyczno-filozoficzny, 25 + 47 tomów, Kraków 1866-1952
RIB Pamiatniki drevnerusskogo kanonicheskogo prava, ed. A. S. Pawłow, Russkaia Istoricheskaia Biblioteka, VI, Sankt Petersburg 1880
RLA Russko-Livonskie Akty, ed. K. E. Napierski, Sankt Petersburg 1868
Sof. Sofiiskaia Pervaia Letopis’, PSRL, V, Sankt Petersburg 1851
SRP Scriptores Rerum Prussicarum, ed. T. Hirsch, M. Töppen i E. Strehlke, 5 tomów, Leipzig 1861-1874; wydanie 2, Frankfurt-am-Main 1965, z dodanym tomem VI
TrRHS Transactions of the Royal Historical Society, seria 6, London 1873-
TL Troitskaia Letopis’: rekonstruktsia teksta, ed. M. D. Prisełkow, Moskva 1950
TODRL Trudy Otdela Drevnerusskoi Literatury, Moskva 1934-
VMPL Vetera Monumenta Poloniae et Lithuaniae gentiumque finitimarum historiam illustrantia, ed. A. Theiner, I, Roma 1860
Wig. Wigand z Marburga, Cronica nova Prutenica, SRP, II, s. 429-662
ZH Zapiski Historyczne, Toruń 1908-
ZfO Zeitschrift für Ostforschung: Länder und Völker im östlichen Mitteleuropa, Marburg/Lahn 1952-
ZhMNP Zhurnal Ministerstva Narodnogo Prosveshchenia, 362 + 72 tomy, Sankt Petersburg 1834-1917
-------------- -----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------SŁOWNIK TERMINÓW OBCYCH

Baskak – tatarski urzędnik, poborca podatków

Bajor-as/ai; bojar – szlachcic/-ice

Druzhina – drużyna książęca

Grivna – sztabka srebra

Jarłyk – przywilej, patent upoważniający do objęcia tronu lub diecezji wydany przez chana tatarskiego

Kunigaikštis – litewski książę, odpowiednik ruskiego kniazia

Kunigas – litewski kapłan, początkowo również przywódca polityczny

Namestnik – gubernator, namiestnik (reprezentujący księcia lub biskupa)

Posadnik – burmistrz (Nowogrodu, Pskowa)

Prigorod – placówka obronna miasta; miasto zależne od większego miasta

Rejza – kampania wojenna prowadzona przez Krzyżaków, zazwyczaj przy pomocy katolickich książąt i rycerzy z Europy Zachodniej

Svod – zbiór kronik

Tysiącznik – dowódca milicji, szef policji

Veche – zgromadzenie ludowe, które w dużej mierze miało oligarchiczny charakterROZDZIAŁ I EUROPA ŚRODKOWA I WSCHODNIA, 1290-1320

Konflikty i zmiany oraz przyoblekanie się nowych reżimów w porzucone szaty starego ładu są cechami charakterystycznymi każdej epoki. Kiedy w 1300 roku rozpoczęło się nowe stulecie, dynastie i narody, które zdominowały Europę, przy czym wiele z nich uczyniło to już przed początkiem drugiego tysiąclecia chrześcijaństwa, przeszły wielką restrukturyzację. Jedna z nowych liderek środkowej i wschodniej Europy, Litwa Giedyminowiczów, której dynastia panująca miała objąć rządy w Polsce, na Rusi, w Czechach i na Węgrzech przed 1500 rokiem, powoli wychodziła z izolacji. Zanim dokładniej zbadamy rozwój pogańskiego państwa Giedyminowiczów i sposób, w jaki zdołało się włączyć w splot rywalizujących ambicji ekonomicznych, religijnych, militarnych i politycznych w środkowej i wschodniej Europie, musimy się nieco zaznajomić ze światem najbliższych sąsiadów Litwy, znajdujących się w cieniu cesarstwa i papiestwa: królestwa Polski, księstwa Mazowsza, państwa zakonu krzyżackiego w Prusach i Inflantach oraz nadbałtyckiej sfery migracji Niemców i Duńczyków. „Wspólnota” bizantyjska i Ruś stykały się z katolicyzmem na terenach Wielkiego Księstwa (zob. mapę 1).

KONFLIKT POMIĘDZY PAPIEŻEM I CESARZEM

W chwilach kryzysu w relacjach pomiędzy dwiema potężnymi, ponadnarodowymi instytucjami można uznać śmierć przywódcy jednej ze stron za fortunne wydarzenie. Kiedy umierają obaj główni protagoniści, zamiast spokoju powstaje chaos. Zachodni świat chrześcijański stanął w obliczu takiego scenariusza w drugiej dekadzie XIV wieku. W 1313 roku cesarz Henryk VII zmarł w chwili, gdy jego konflikt z papieżem Klemensem V o władzę doczesną we Włoszech sięgnął zenitu. Wcześniej papież powtórnie ogłosił swoją „wyższość nad cesarstwem, którą niewątpliwie posiadamy”⁵ i podkreślił swoje prawo do rządzenia cesarstwem w okresie jakiegokolwiek bezkrólewia, lecz nim minął rok od śmierci Henryka Klemens również spoczął w grobie. Spór o władzę pomiędzy papiestwem i cesarstwem był daleki od wygaśnięcia i przybrał na sile, kiedy inni rywalizujący książęta opowiedzieli się po jednej ze stron. Syn Henryka, Jan Luksemburski, król Czech, zrezygnował z roszczeń do objęcia sukcesji po ojcu jako cesarz i zamiast tego poparł księcia bawarskiego Ludwika Wittelsbacha. Ludwik został uznany za lepszego kandydata od drugiego najważniejszego pretendenta, Fryderyka Habsburga, ponieważ jego posiadłości ziemskie były małe, a jego krewni sprzyjali elekcji Habsburga. Spodziewano się, że będzie uległy; źle go oceniono. Ludwik IV przejął władzę w 1314 roku pomimo nieustannego oporu ze strony Habsburga, nie zważając na Stolicę Apostolską, która wakowała przez kolejne dwa lata.

Nowy papież, Jan XXII (1316-1334), był wątłym człowiekiem „o zapalczywym temperamencie”, który zazdrośnie strzegł prerogatyw papieskich i jak zwykło czynić zbyt wielu scholastyków, ubóstwiał przepisy prawne. W swojej korespondencji z książętami, którzy nie byli katolikami, Jan wielokrotnie, niemal nadmiernie podkreślał nadrzędną pozycję następców św. Piotra, którzy posiadali władzę związywania i rozwiązywania, rozstrzygania sporów pomiędzy świeckimi władcami⁶. W pierwszych miesiącach swego pontyfikatu ogłosił swoją neutralność w sporze pomiędzy dwoma kandydatami do tronu niemieckiego, wzywając obu do przedłożenia sprawy do rozpatrzenia papieżowi. Z punktu widzenia Jana tron cesarstwa był pusty, a prawo do zarządzania nim należało do niego. Ludwik Bawarski obstawał jednak przy prawomocności swojej kwestionowanej elekcji i odmówił przedłożenia swoich roszczeń do zatwierdzenia papieżowi. Ludwik i papież zyskali poparcie książąt zaangażowanych w spory na terenie całego świata chrześcijańskiego, od Szkocji do Polski i Prus. Początkowo król czeski Jan poparł Ludwika i liczył, że dzięki temu zostanie wynagrodzony na Śląsku i w Królestwie Polskim. Książę polski Władysław Łokietek postanowił poprzeć papiestwo. Inna wielka potęga katolicka na wschodnim pograniczu świata katolickiego, Zakon Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie (lepiej znany jako zakon krzyżacki lub Krzyżacy), stawała się coraz ściślej, lecz nie zawsze zdecydowanie związana z Ludwikiem⁷. Decydującym czynnikiem w sporach rozsądzanych przez Jana XXII stały się relacje księcia z cesarzem niemieckim. Było tak w przypadku Polski, której korona stała się przedmiotem sporu pomiędzy Łokietkiem a Janem, królem Czech.

Notitiae Episcopatuum eccles. constantinop. 17. Cambridge, Biblioteka Uniwersytetu, MS. Dd.II51 fol. 187ʳ (w formacie 4ᴼ, papier, XIV w.). Zdjęcie: za zgodą syndyków Biblioteki Uniwersytetu w Cambridge.