Polskie agencje prasowe w rozwoju historycznym. Kontekst polityczny, ewolucja modelu oraz technik przekazu informacji - ebook

WYKAZ SKRÓTÓW

----------- --- ------------------------------------------------------------------------------------------
AAN – Archiwum Akt Nowych
ADN – Allgemeiner Deutscher Nachrichtendienst (NRD)
AFP – Agence France Presse (Francja)
AGER-PRES – Agenţia Română de Pressă (Rumunia)
AI – Agencja Informacyjna
AIS – Agencja Informacyjna „S”
AISW – Agencja Informacyjna Solidarności Walczącej
AI „Wieś” – Agencja Informacyjna „Wieś”
AK – Armia Krajowa
ANSA – Agenzia Nazionale Stampa Associata
AP – Associated Press (Stany Zjednoczone)
APA – Austria Presse Agentur (Austria)
API – Agencja Informacyjna Polska Press
API – Agencja Prasowo-Informacyjna; następnie (od 1949 r.) Agencja Publicystyczno-Informacyjna
API – Agencja Przekazu Informacji NZS
„APIS” – Agencja Prasowo-Informacyjna „Serwis”
APN – Agientstwo pieczati „Nowosti” (ZSRR)
APTN – Aboriginal Peoples Television Network
A.R. – Agencja Radiowa
AR – Agencja Robotnicza
AS – Agencja Prasowa „Solidarność”
ATE – Agencja Telegraficzna „Express”
AWS – Akcja Wyborcza „Solidarność”
BB – Bezpartyjny Blok
BBC – British Broadcasting Corporation
BBS – Bulletin Board System
BIP – Biuro Informacji i Propagandy
BIP – Biuletyn Informacji Prasowych
BIPS – Biuro Informacji Prasowej NSZZ „Solidarność”
BIS – Biuletyn Informacyjny Solidarności
BNT – „Biuletyn Naukowo-Techniczny”
BS – „Biuletyn Specjalny”
BS-KS – „Biuletyn Specjalny – Kraje Socjalistyczne”
BTA – Byłgarska telegrafna agencija (Bułgaria)
CAF – Centralna Agencja Fotograficzna
CAP – Centralna Agencja Polska w Lozannie (Agence Centrale Polonaise à Lausanne)
CIA – Central Intelligence Agency (Centralna Agencja Wywiadowcza)
CKRL – Centralny Komitet Ruchu Ludowego
CNN – Cable News Network
CODP – Centralny Ośrodek Dokumentacji Prasowej
CSF – Codzienny Serwis Fotograficzny
CSI – Codzienny Serwis Informacyjny
CSRS – Czechosłowacka Republika Socjalistyczna
ČTK – Československá tisková kancelář
DNB – Deutsches Nachrichten Büro
DPA – Deutsche Presse-Agentur (Niemcy)
EAP – Ekumeniczna Agencja Prasowa
ENEX – European News Exchange
EPA – European Pressphoto Agency
EZAP – Europejskie Zrzeszenie Agencji Prasowych
FEPS – Free European Press Service
FNS – Foreign News Service
GG – Generalne Gubernatorstwo
GUKPPiW – Główny Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk
IBI – „Ilustrowany Biuletyn Informacyjny”
IDK – Internetowy Dziennik Katolicki
IFFJ – International Federation of Free Journalists from Central and Eastern Europe
IKC – „Ilustrowany Kurier Codzienny”
IPN – Instytut Pamięci Narodowej
IPP – Informacja Prasowa Polska
ISB – Informacyjny Serwis Biznesowy
ITN – Independent Television News
JPP – Jakaś Pani Powiedziała
KAI – Katolicka Agencja Informacyjna
KAP – Katolicka Agencja Prasowa
KAPiF – Krajowa Agencja Prasowa i Fotograficzna
KC – Komitet Centralny
KDL – kraje demokracji ludowej
K.D.P. – Kresowa Dywizja Piechoty
KKP – Krajowa Komisja Porozumiewawcza
KNP – Komitet Narodowy Polski
MAP – Małopolska Agencja Prasowa
MBP – Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego
MKZ – Międzyzakładowy Komitet Założycielski
MO – Milicja Obywatelska
MON – Ministerstwo Obrony Narodowej
MSW – Ministerstwo Spraw Wewnętrznych
MSZ – Ministerstwo Spraw Zagranicznych
MTI – Magyar Távirati Iroda (Węgry)
NAC – Narodowe Archiwum Cyfrowe
NAI – Nierzetelna Agencja Informacyjna
NAI – Niezależna Agencja Informacyjna
NBP – Narodowy Bank Polski
ND – Narodowa Demokracja
NKN – Naczelny Komitet Narodowy
NNT – „Biuletyn Nowości Nauki i Techniki z Zagranicy”
NRD – Niemiecka Republika Demokratyczna
NRF – Niemiecka Republika Federalna
NSZ – Narodowe Siły Zbrojne
NSZZ – Niezależny Samorządny Związek Zawodowy
NZS – Niezależne Zrzeszenie Studentów
OBP – Ośrodek Badań Prasoznawczych
OMTUR – Organizacja Młodzieży Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego
OZN – Obóz Zjednoczenia Narodowego
PAA – Polska Agencja Agrarna
PAAiO – Polska Agencja Agrarna i Ogólnoinformacyjna
PAD – Powszechna Agencja Dziennikarska
PAG – Polska Agencja Gospodarcza
PAG – Prasowa Agencja Gospodarcza
PAI – Polska Agencja Informacyjna
PAI – Polska Agencja „Interpress”
PAIP – Polska Agencja Informacji Politycznych
PAP – Polska Agencja Prasowa
PAP – Polska Agencja Publicystyczna
PAT – Polska Agencja Telegraficzna
PCKR – Polski Centralny Komitet Ratunkowy
PID – Polska Informacja Dziennikarska
PKO – Polska Kasa Oszczędnościowa
PKWN – Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego
PO – Platforma Obywatelska
POW – Polska Organizacja Wojskowa
PPR – Polska Partia Robotnicza
PPS – Polska Partia Socjalistyczna
PR – Public relations
PRL – Polska Rzeczpospolita Ludowa
PRM – Prezydium Rady Ministrów
PSIN – Podlaska Służba Informacyjna
PWA – Przegląd Wiadomości Agencyjnych
PWP – Polskie Wiadomości Prasowe
PZPR – Polska Zjednoczona Partia Robotnicza
PZZ – Polski Związek Zachodni
RAP – Robotnicza Agencja Prasowa
RAP – Rządowa Agencja Prasowa
RM – Rada Ministrów
RMP – Ruch Młodej Polski
Ro. – Agencja Rosja
ROPCiO – Ruch Obrony Praw Człowieka i Obywatela
RP – Rzeczpospolita Polska
RSW – Robotnicza Spółdzielnia Wydawnicza
RWPG – Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej
SA – spółka akcyjna
SAP – Socjalistyczna Agencja Prasowa
SIS – Sejm i Senat
SIS – Serwis Informacyjny „Solidarność”
SIZ – Serwis Informacji Zleconych
SLD – Sojusz Lewicy Demokratycznej
SWO – Spółdzielnia Wydawniczo-Oświatowa
SZP – Służba Zwycięstwu Polski
TAI – Telefoniczna Agencja Informacyjna
TAI – Telewizyjna Agencja Informacyjna
TANJUG – Telegrafska agencija Nove Jugoslavije
TASS – Tielegrafnoje Agientstwo Sowietskogo Sojuza
TRS – Tymczasowa Rada Stanu
UPI – United Press International (Stany Zjednoczone)
URM – Urząd Rady Ministrów
UW – Unia Wolności
WAD – Warszawska Agencja Dziennikarska
WAF – Wojskowa Agencja Fotograficzna
WAI – Wschodnioeuropejska Agencja Informacyjna
WAPL – Warszawska Agencja Polityczno-Literacka
WBK – Wiedeńskie Biuro Korespondencyjne
WIP – Warszawska Informacja Prasowa
ZAP – Zachodnia Agencja Prasowa
ZPP – Związek Patriotów Polskich
ZSRR – Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich
ZWZ – Związek Walki Zbrojnej
ŻAP – Żydowska Agencja Prasowa
ŻAT – Żydowska Agencja Telegraficzna
----------- --- ------------------------------------------------------------------------------------------WSTĘP

W społecznej, a zwłaszcza politycznej historii mediów istotna rola przypadła w udziale agencjom prasowym, które współcześnie określane są mianem agencji informacyjnych1. Agencje prasowe od początku swego istnienia stanowiły znaczący element w procesie obiegu i rozpowszechniania informacji, stąd powstanie w XIX stuleciu pierwszych tego typu profesjonalnych instytucji w Europie i Stanach Zjednoczonych zaliczane jest do przełomowych dla dziejów prasy zjawisk2. Lyn Gorman i David McLean podkreślają, że

w miarę rozwoju prasy masowej i zwiększania się zapotrzebowania na informacje agencje informacyjne coraz bardziej zyskiwały na znaczeniu. Kładąc większy nacisk na obiektywność i „fakty”, agencje informacyjne wywarły też istotny wpływ na sposób pracy dziennikarzy i reporterów, w tym doprowadziły do odejścia od praktyki powszechnej w wielu wczesnych gazetach, które właściciele i redaktorzy traktowali przede wszystkim jako platformę wyrażania własnych poglądów na współczesne sprawy3.

Fakt ten odnotowują, w kontekście wynalazku telegrafu, Asa Briggs i Peter Burke, autorzy wartościowego opracowania pt. Społeczna historia mediów4. Skupiając się na interpretowaniu różnych wątków z zakresu historii mediów, wymienieni badacze dostrzegają zarówno powstanie, jak i znaczenie agencji prasowych, zachęcając jednocześnie czytelników do „ułożenia własnych chronologii i wyciągnięcia własnych wniosków”5.

W świecie mediów pozycja agencji prasowych jest zależna przede wszystkim od ustroju politycznego państwa, w którym prowadzą one działalność. W szerszym kontekście zależności i powiązania pomiędzy systemami politycznymi a systemami mediów masowych przedstawili Daniel C. Hallin i Paolo Mancini6. Od początku lat 90. XX wieku czynnikiem o pierwszorzędnym znaczeniu wpływającym na sytuację oraz charakter działalności agencji informacyjnych stała się rewolucja technologiczna na rynku mediów. Te prawidłowości w pełni potwierdza proces ewolucji agencji prasowych w Polsce, który dokonał się na przestrzeni ostatnich stu lat – począwszy od utworzenia w listopadzie 1918 r. Polskiej Agencji Telegraficznej (PAT) – pierwszej profesjonalnej agencji prasowej na ziemiach polskich, do chwili obecnej. Należy jednak pamiętać, że cezura wyjściowa ma charakter umowny, zważywszy na to, że na terenie Europy Zachodniej i Stanów Zjednoczonych agencje prasowe tworzone były przez polskie środowiska emigracyjne już od połowy XIX wieku, ze szczególnym uwzględnieniem okresu I wojny światowej oraz niecałej dekady poprzedzającej działania wojenne. W analogicznym okresie doszło również do mniej lub bardziej skutecznych inicjatyw na ziemiach polskich, niezależnych od przedsięwzięć państw zaborczych w tym zakresie.

Dzieje polskich agencji prasowych stanowią ważny element politycznej historii mediów rozumianej jako „sposób traktowania ich przez czynniki polityczne, sytuacje, w jakich działały, wzajemne relacje oraz rola, jaką odegrały w życiu społecznym”7. Jak bowiem zauważył Walery Pisarek, „niemal od chwili powstania agencje prasowe stały się politycznymi instytucjami, ściśle związanymi z kapitałem finansowym. Rychło też koła rządzące zorientowały się, że agencje są świetnym narzędziem sprawowania kontroli nad prasą i sterowania jej polityką informacyjną i zaczęły je w tym charakterze wykorzystywać”8. Zdaniem Andrzeja Paczkowskiego

w nowoczesnych systemach prasowych instytucje (lub przedsiębiorstwa) zajmujące się przekazywaniem poszczególnym wydawnictwom prasowym informacji odgrywają rolę nader ważną, a z punktu widzenia prasy jako narzędzia urabiania opinii publicznej i manipulowania nią, nawet kluczową. Szczególnie odnosi się to do systemów „prasy wolnej” lub „prasy kierowanej”, w których agencje prasowe stają się głównymi kanałami inspirowania przez ośrodki dyspozycyjne9.

W niniejszym opracowaniu przedstawiono najważniejsze zjawiska i procesy, które wpłynęły na rozwój rodzimych agencji prasowych w poszczególnych okresach historycznych: przed wybuchem I wojny światowej, w latach 1914–1918, dwudziestoleciu międzywojennym, okresie wojny i okupacji, PRL, transformacji mediów oraz współcześnie. Uwzględniono przede wszystkim znaczenie tych instytucji w procesie rozpowszechniania informacji, związki ze światem polityki, kluczowe daty, ważniejsze postacie związane z ich działalnością oraz ewolucję zarówno modelu agencji prasowej, jak i form przekazu informacji, od biuletynu prasowego do multimediów. Ta ostatnia postrzegana jest przez autorkę jako wpływ kolejnych etapów rewolucji informacyjnej, która rozpoczęła się od telegrafu – pierwszego elektronicznego środka przekazu10. W odniesieniu do charakterystyki oraz oceny zmieniającego się w poszczególnych okresach historycznych modelu funkcjonowania agencji prasowych jako główny wzorzec normatywny przyjęto model liberalny11. Opracowanie stanowi pierwszą próbę przedstawienia całokształtu dziejów agencji prasowych w Polsce, od narodzin tychże instytucji u zarania niepodległości po ich integrację z Internetem oraz powstanie wersji elektronicznej (e-agencji)12. Autorka starała się przedstawić agencje działające zarówno w kraju, jak i poza jego granicami.

Tok narracji kończy się pod koniec 2017 r. Tak przyjętą cezurę końcową uzasadnia zamysł autorki mający na celu ukazanie 100-lecia agencji prasowych w Polsce związanego z „okrągłym” jubileuszem Polskiej Agencji Prasowej, będącej spadkobierczynią tradycji Polskiej Agencji Telegraficznej, która zakończyła działalność w 1991 r. Należy przy tym zaznaczyć, że w 2018 r. przypadł również jubileusz 25-lecia Katolickiej Agencji Informacyjnej, zaliczanej do czołówki agencji informacyjnych w Polsce.

Celowość niniejszej pracy uzasadnia brak kompleksowego opracowania poświęconego dziejom, a przede wszystkim znaczeniu rodzimych agencji prasowych w procesie obiegu informacji.

Problematykę agencji prasowych podejmowano dotychczas głównie w odniesieniu do poszczególnych okresów historycznych. Wyjątek stanowią opracowania o charakterze syntetycznym poświęcone historii prasy polskiej oraz politycznej historii mediów w Polsce w XX wieku. Do tej grupy zaliczyć należy klasyczne już dzieła A. Paczkowskiego Prasa polska 1918–1939 (PWN, Warszawa 1980), Prasa polska w latach 1939–1945 J. Jarowieckiego, J. Myślińskiego i A. Notkowskiego (PWN, Warszawa 1980), Dzieje prasy polskiej autorstwa J. Łojka, J. Myślińskiego i W. Władyki (Wydawnictwo Interpress, Warszawa 1988) oraz R. Habielskiego Polityczna historia mediów w Polsce w XX wieku (Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2009).

Dziejami agencji prasowych działających na emigracji przed 1918 r. zajmowali się dotychczas: H. Florkowska-Frančić, F. Ziejka, B. Biliński, D. Małyszek oraz P. Zajas13. W odniesieniu do okresu międzywojennego literaturę przedmiotu stanowią opracowania dotyczące wybranych aspektów funkcjonowania systemu prasowego II Rzeczypospolitej. Działalności agencji prasowych w okresie dwudziestolecia międzywojennego oraz analizie mechanizmów systemu propagandy państwowej obozu rządzącego w Polsce w latach 1926–1939 poświęcone są wartościowe monografie: E. Rudzińskiego Informacyjne agencje prasowe w Polsce 1926–1939 (PWN, Warszawa 1979), A. Notkowskiego Prasa w systemie propagandy rządowej w Polsce (1926–1939). Studium techniki władzy (PWN, Warszawa–Łódź 1987) oraz E. Kaszuby System propagandy państwowej obozu rządzącego w Polsce w latach 1926–1939 (Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2004). Na uwagę zasługują ponadto pionierskie opracowania z lat 30. XX wieku autorstwa A. Wileckiego, R. Starzyńskiego i S. Jarkowskiego14. Wymienione publikacje uzupełnia bogato udokumentowana monografia W. Grabowskiego poświęcona 72-letniej historii PAT: Polska Agencja Telegraficzna 1918–1991 (Polska Agencja Prasowa, Warszawa 2005). Ten sam autor przedstawił również istotne ustalenia dotyczące agencji prasowych funkcjonujących w okresie wojny i okupacji w strukturach Polskiego Państwa Podziemnego15. Analogiczną problematykę obszernie zaprezentowała również S. Lewandowska w opracowaniu poświęconym polskiej prasie konspiracyjnej16. Z kolei działalność polskich agencji prasowych funkcjonujących na emigracji w okresie II wojny światowej i po jej zakończeniu dostrzegła W. Piątkowska-Stepaniak, dając temu wyraz w swych licznych opracowaniach poświęconych aktywnym działaczom wojennej i powojennej emigracji17.

Sytuacja agencji prasowych w okresie PRL została przedstawiona w opracowaniach, które wyszły spod pióra autorki niniejszej publikacji: monografii Polskie agencje prasowe w latach 1944–1972. Upowszechnianie i reglamentacja informacji, działalność propagandowa (Wydawnictwo UJK, Kielce 2012), wyborze tekstów źródłowych W służbie propagandy. Polska Agencja Prasowa w latach 1944–1972. Wybór dokumentów i biuletynów (Wydawnictwo UJK, Kielce 2007), cyklu artykułów naukowych, które ukazywały się sukcesywnie na łamach „Zeszytów Prasoznawczych”, „Studiów Medioznawczych”, „Rocznika Historii Prasy Polskiej”, „Rocznika Bibliologiczno-Prasoznawczego” oraz w materiałach pokonferencyjnych18.

Tendencje rozwojowe agencji prasowych w Polsce po 1989 r. zostały zaprezentowane w opracowaniu T. Mielczarka Monopol. Pluralizm. Koncentracja. Środki komunikowania masowego w Polsce w latach 1989–2006 (Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2007), w artykułach I. Rutkiewicza, E. Ciborskiej oraz R. Piaseckiej-Strzelec publikowanych w latach 2012–201719.

Bazę źródłową niniejszej pracy stanowią materiały archiwalne pochodzące z Archiwum Akt Nowych oraz archiwów cyfrowych, a także źródła internetowe, szczególnie przydatne przy pisaniu rozdziału III. Źródłem pomocniczym były również: opublikowane wspomnienia i wywiady oraz publikacje prasowe, m.in. z branżowego miesięcznika „Press”, tygodników opinii i dzienników społeczno-politycznych. Przedmiot analizy stanowiły ponadto wybrane tytuły prasowe wydawane w okresie dwudziestolecia międzywojennego i PRL.

Praca jest syntezą, która zarówno uzupełnia, jak i systematyzuje dotychczasowy stan badań. Ważnym punktem odniesienia dla autorki były wspomniane wcześniej opracowania: Dzieje prasy polskiej oraz Polityczna historia mediów w Polsce w XX wieku. Encyklopedyczny wymiar pracy ujawnia się w towarzyszących opracowaniu indeksach (m.in. nazw agencji, biuletynów prasowych).

Układ książki ma charakter problemowo-chronologiczny, który zadecydował o konstrukcji pracy. Niniejsze opracowanie składa się ze wstępu, trzech części w formie rozdziałów, zakończenia, bibliografii oraz indeksów (osobowego, agencji, biuletynów prasowych)20. Integralną, komplementarną w stosunku do tekstu głównego część opracowania stanowią materiały źródłowe m.in. w postaci fragmentów dotychczas niepublikowanych biuletynów prasowych i komunikatów agencyjnych, pochodzących z różnych okresów historycznych.

W rozdziale I pt. Geneza i narodziny agencji prasowych w Polsce scharakteryzowano genezę oraz początki agencji prasowych od drugiej połowy XIX wieku do końca okresu międzywojennego.

Rozdział II pt. Trudne półwiecze. Działalność agencji prasowych w latach 1939–1989 prezentuje najtrudniejszy etap w dziejach polskich agencji prasowych przypadający na okres wojny i okupacji oraz epokę PRL.

W rozdziale III pt. W nowej rzeczywistości po 1989 roku pokazano współczesne oblicze polskich agencji informacyjnych, zwracając uwagę na zmiany będące zarówno konsekwencją obrad Okrągłego Stołu, jak i migracji do cyberprzestrzeni i Web 2.0.

Niniejsza książka, ze względu na tematykę wykraczającą poza zakres historii mediów, skierowana jest do szerokiego kręgu odbiorców, zarówno medioznawców, jak również historyków mediów i politologów. Autorka żywi nadzieję, że jej czytelnikami będą także studenci dziennikarstwa, mający w programie studiów zajęcia kierunkowe z zakresu agencji informacyjnych.

Autorka serdecznie dziękuje recenzentowi pracy prof. dr. hab. Rafałowi Habielskiemu, którego cenne wskazówki i wnikliwe spostrzeżenia miały istotny wpływ na jakość niniejszej publikacji.

Listopad 2017 r.

1 Autorka przyjmuje definicję agencji prasowej za W. Pisarkiem. Według tego autora „prasowe agencje informacyjne, dawniej zwane agencjami prasowymi, dziś zwykle agencjami informacyjnymi to wyspecjalizowane instytucje zajmujące się zbieraniem i opracowywaniem informacji o aktualnych wydarzeniach i stanach rzeczy oraz udostępnianiem jej innym instytucjom, a przede wszystkim redakcjom gazet, czasopism, radia i telewizji. Nazywano je «prasą dla prasy» lub «prasą prasy»; według polskiego Prawa prasowego same są prasą ”. W. Pisarek, Wstęp do nauki o komunikowaniu, Warszawa 2008, s. 145–146. Współczesne agencje informacyjne stanowią ważne źródło informacji nie tylko mediów głównego nurtu, ale także nowych mediów.

2 Zob. A. Paczkowski, Czwarta władza. Prasa dawniej i dziś, Warszawa 1973, s. 100.

3 L. Gorman, D. McLean, Media i społeczeństwo. Wprowadzenie historyczne, Kraków 2010, s. 10.

4 A. Briggs, P. Burke, Społeczna historia mediów. Od Gutenberga do Internetu, Warszawa 2015, s. 187.

5 Tamże, s. 402.

6 Zob. D.C. Hallin, P. Mancini, Systemy medialne. Trzy modele mediów i polityki w ujęciu porównawczym, Kraków 2007.

7 R. Habielski, Polityczna historia mediów w Polsce w XX wieku, Warszawa 2009, s. 10.

8 W. Pisarek, Prasa – nasz chleb powszedni, Wrocław 1978, s. 199–200.

9 A. Paczkowski, Prasa polska 1918–1939, Warszawa 1980, s. 311.

10 P. Levinson, Miękkie ostrze. Naturalna historia i przyszłość rewolucji informacyjnej, Warszawa 1999, s. 68. Jak słusznie zauważył R. Borkowski, „warunki społeczno-polityczne i kulturowe w zakresie obiegu informacji oraz zamówienie społeczne na materiał prasowy (słowa i obrazu) dla środków masowego przekazu informacji podlegają wciąż zmianie, dyktując agencjom prasowym nowe formy działalności dziennikarskiej i nowe rozwiązania techniczne. Działa tu zresztą sprzężenie zwrotne: rozwój techniki podsuwa udoskonalone lub nowe urządzenia i na odwrót rozwój społeczny, a zatem poszerzenie strumienia informacji i jej funkcji zmuszają agencje do szukania nowych rozwiązań technicznych”. R. Borkowski, Informacyjne agencje prasowe, Kraków 1976, s. 49–50.

11 D.C. Hallin, P. Mancini, Systemy medialne, dz. cyt., s. 311.

12 Zarys problematyki badawczej autorka przedstawiła w artykule pokonferencyjnym pt. Od Polskiej Agencji Telegraficznej do agencji elektronicznych. Ewolucja agencji prasowych w Polsce w latach 1918–2014, w: Społeczne i historyczne konteksty funkcjonowania mediów, red. M. Kaczmarczyk, M. Rott i in., Sosnowiec 2015, s. 47–64.

13 Por. H. Florkowska-Frančić, Między Lozanną, Fryburgiem a Vevey. Z dziejów polskich organizacji w Szwajcarii w latach 1914–1917, Kraków 1997; F. Ziejka, Paryż młodopolski, Warszawa 1993; B. Biliński, Wołania włoskie o niepodległość Polski 1912–1918, „Przegląd Humanistyczny” 1989, t. 23, nr 6(285), s. 107–129; D. Małyszek, Rapperswilskie inicjatywy niepodlegościowe, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska”, Lublin 2009, vol. LXIV, s. 85–111; P. Zajas, Polskie zagraniczne przedstawicielstwa prasowe w czasie Wielkiej Wojny (1914–1918), „Dzieje Najnowsze”, Rocznik XLVI-2014, nr 3, s. 29–44.

14 Zob. A. Wilecki, Agencje prasowe, Warszawa 1936; R. Starzyński, Agencje informacyjne. Dzieje, stan obecny i znaczenie prasowych agencji telegraficznych 1835–1935, Warszawa 1935; S. Jarkowski, Prasa prasy: notatki biograficzno-historyczne, Warszawa 1932. Do tej grupy zaliczyć należy również publikację (broszura, s. 31) wydaną nakładem PAT z okazji jubileuszu dziesięciolecia założenia agencji: Polska Agencja Telegraficzna 1918–1928, Warszawa 1928.

15 W. Grabowski, Delegatura Rządu Rzeczypospolitej na Kraj 1940–1945, Warszawa 1995; tenże, Polska Tajna Administracja Cywilna 1940–1945, Warszawa 2003.

16 Zob. S. Lewandowska, Polska konspiracyjna prasa informacyjno-polityczna 1939–1945, Warszawa 1982.

17 Por. m.in. Dziennikarze polscy na emigracji. Wspomnienia z lat 1937–1989, red. i oprac. B. Wierzbiański i W. Piątkowska-Stepaniak, Opole 2001; Autoportret zbiorowy. Wspomnienia dziennikarzy polskich na emigracji z lat 1945–2002, red. W. Piątkowska-Stepaniak, Opole 2003; W. Piątkowska-Stepaniak, „Nowy Dziennik” w Nowym Świecie. Pismo i jego rola ideowo-polityczna, Opole 2000; taż, Polska w Nowym Jorku. Idee, spory, nadzieje emigracji politycznej w latach 1940–1990, Opole 2012.

18 Wykaz najważniejszych artykułów dotyczących tej problematyki zamieszczono w bibliografii.

19 Por. m.in. I. Rutkiewicz, Agencje prasowe – stare i nowe, w: Media i dziennikarstwo w Polsce 1989–1995, red. G. Kopper, I. Rutkiewicz i in., Kraków 1995, s. 78–88; R. Piasecka-Strzelec, Kierunki rozwoju agencji informacyjnych w Polsce po 1989 roku, „Rocznik Bibliologiczno-Prasoznawczy” 2012, t. 4/12, z. 2, s. 59–70; taż, Metody i techniki upowszechniania informacji przez współczesne agencje informacyjne, „Studia Medioznawcze” 2014, nr 3(58), s. 55–64; taż, Medialny obraz rzeczywistości w serwisach polskich agencji informacyjnych, w: Język a media. Zjawiska komunikacyjne we współczesnych mediach, red. B. Skowronek i in., Kraków 2015; s. 243–255; taż, Pierwsze źródła informacji. Agencje informacyjne versus social media, w: Książka – biblioteka – informacja. Między podziałami a wspólnotą IV, red. J. Dzieniakowska i M. Olczak-Kardas, Kielce 2015, s. 553–561; taż, Przekształcenia i zmiany w agencjach informacyjnych w Polsce, „Studia Medioznawcze” 2016, nr 3(66), s. 93–108, 243–257; taż, Wiedza naukowa i świat nauki w serwisach polskich agencji informacyjnych, w: Komunikowanie o nauce, red. M. Hodalska i E. Żyrek-Horodyska, Kraków 2016, s. 213–221; E. Ciborska, Polska Agencja Prasowa (Tradycje i współczesność), „Rocznik Historii Prasy Polskiej” 1998, t. 1, z. 1-2, s. 170–190; taż, Zmiany w Polskiej Agencji Prasowej 1989–1992, w: Materiały pomocnicze do najnowszej historii dziennikarstwa, Warszawa 1993, t. 23, s. 50–57.

20 W odniesieniu do indeksu biuletynów prasowych przyjęto zasadę wskazywania instytucji, która firmowała dane wydawnictwo, cezury początkowej oraz ośrodka wydawniczego.