Polskie kontakty teatralne z Orientem w XX wieku. Część pierwsza: Kronika - ebook

WSTĘP

Nie ma w Polsce ani jednej placówki, która konsekwentnie i metodycznie gromadziłaby nawet zupełnie podstawowe materiały na temat kontaktów teatralnych z kulturami tak zwanego Orientu, takie jak programy występów azjatyckich zespołów, plakaty i afisze, recenzje, fotografie, dokumenty filmowe. Zakład Dokumentów Życia Społecznego w Bibliotece Narodowej gromadzi jedynie programy i afisze od roku 1945 do dzisiaj. Podobnie Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie i inne biblioteki akademickie w Polsce. W Zbiorach Specjalnych Instytutu Sztuki PAN gromadzona dokumentacja jest zdecydowanie polonocentryczna. Spośród innych placówek korzystałem przede wszystkim ze zbiorów: Instytutu Teatralnego im. Zbigniewa Raszewskiego w Warszawie (istnieją one od roku 1975; wcześniejsze są przypadkowe, otrzymane przeważnie jako dary od ludzi bądź po ludziach teatru), Muzeum Teatralnego w Warszawie, Muzeum Historycznego Miasta Krakowa, Centrum Sztuki i Techniki Japońskiej Manggha w Krakowie, Centrum Informacji Japońskiej w Warszawie, Archiwum Muzeum Ziemi PAN w Warszawie („Materiały Mieczysława Limanowskiego, 1876–1948”), bibliotek i archiwów teatrów (w pierwszej kolejności Teatru im. Juliusza Słowackiego w Krakowie, także Teatru Dramatycznego m.st. Warszawy, Teatru Współczesnego w Warszawie, Centrum Sztuki Studio im. Stanisława Ignacego Witkiewicza w Warszawie) oraz innych placówek artystycznych. Kwerendę filmową przeprowadziłem w Filmotece Narodowej. Archiwum Filmowym – Chełmska w Warszawie. Znajdują się tam przede wszystkim materiały przygotowane do Polskiej Kroniki Filmowej.

I w związku z tą sytuacją jeszcze w roku 2005 mogłem bezkarnie napisać w wydanej przez Ośrodek Badań Twórczości Jerzego Grotowskiego i Poszukiwań Teatralno-Kulturowych we Wrocławiu książce o legendarnym chińskim aktorze Mei Lanfangu: „ pierwsza wizyta opery pekińskiej w Polsce i pierwszy u nas przekład tekstu Mei Lanfanga przydarzyły się dokładnie pięćdziesiąt lat po zupełnie zapomnianej warszawskiej wizycie «czarodzieja Sadu Grusz»”¹.

Chodzi tu o lata 1935 i 1985. A oto inny fragment z tego samego tekstu: „Była to zarazem pierwsza prezentacja opery pekińskiej w stolicy Dolnego Śląska”².

Tymczasem – o czym można się przekonać z Kroniki – pierwsza prezentacja obszernych fragmentów klasycznych oper chińskich odbyła się już w grudniu 1951 roku w ramach tournée Młodzieżowego Zespołu Artystycznego Chińskiej Republiki Ludowej. Podczas kolejnych tournée występowały w Polsce inne chińskie zespoły: w 1953 – Zespół Pieśni i Tańca Chińskiej Republiki Ludowej, w 1954 – Zespół Pieśni i Tańca Chińskiej Armii Ludowo-Wyzwoleńczej, w 1955 – Chiński Młodzieżowy Zespół Artystyczny Uczniów Szkoły Teatralnej w Pekinie, prezentując między innymi fragmenty klasycznych oper, w 1958 – Reprezentacyjny Zespół Teatralno-Taneczny Chińskiej Republiki Ludowej, w 1959 – Chiński Zespół Opery Syczuańskiej, w 1961 – Chiński Centralny Teatr Opery i Baletu z Pekinu (dawniej Chińska Centralna Opera Eksperymentalna), w 1963 – Centralny Zespół Pieśni i Tańca Chińskiej Republiki Ludowej i wreszcie w 1965 – Chiński Zespół Pieśni i Tańca Front. Kilka spośród wymienionych dziewięciu zespołów, a wymieniłem jedynie te, które miały w swoim repertuarze klasyczne opery lub przynajmniej jakieś ich fragmenty, a czasami surogaty (te ostatnie pokazywano w roku 1953 i 1954), gościło między innymi we Wrocławiu.

Na moje błędy nie zwrócili uwagi ani redaktorzy, ani recenzenci książki, ani żaden z czytelników. Pozwala to stwierdzić, że w tym zakresie panuje w Polsce duża ignorancja.

Po kilku latach poszukiwań postanowiłem wreszcie zakończyć pracę nad Kroniką. Zdałem sobie bowiem sprawę z tego, że doszedłem do punktu, w którym mógłbym jej nie skończyć chyba nigdy, pozwalając się „zadusić” wielkiej ilości zebranego materiału, czyli temu, co stanowi o atrakcyjności pracy kronikarza, a zarazem bywa jego największym utrapieniem, często stając się prawdziwym przekleństwem.

Ilość zebranych materiałów kilkakrotnie przekroczyła moje oczekiwania, gdy rozpoczynałem pracę nad projektem. Dogłębne doświadczenie tego przez nieszczęsnego autora niemal zawsze prowadzi go do prostracji, a bywa że do rodzaju obłędu.

Obecnie Kronika i tak jest dość obszerna. Z zasady unikałem inkrustowania jej cytatami, wyjątki są doprawdy nieliczne: gdybym obficie używał cytatów, zamieniłaby się ona nieuchronnie w rodzaj antologii mogącej liczyć nawet tysiące stron.

Każda kronika zakłada jakiś wybór, selekcję. Nie jest bowiem możliwe uwzględnienie wszystkich faktów i zdarzeń, natomiast można i czasami trzeba ją uzupełniać i aktualizować. To był również mój problem. Z wielu rzeczy świadomie rezygnowałem, przede wszystkim zaś bibliografia jest w wielu wypadkach zaledwie częściowa, a często nie ma jej w ogóle. Do kompletności w tym zakresie dążyłem tylko wtedy, gdy ze względu na cel i charakter tej książki wydało mi się to uzasadnione; we wszystkich innych wypadkach ewentualne uzupełnienia pozostawiam bliższej lub dalszej przyszłości. Na obecnym etapie nie są one według mnie niezbędne.

Na podstawie materiału zebranego w Kronice można zaprojektować niejedną antologię tekstów. Można także napisać wiele książek, nie mówiąc już o artykułach, „wykrawając” niejako z tego materiału tematy i zagadnienia.

Wyłaniają się trzy problemy dotyczące tej Kroniki: po pierwsze – jak powstawała, po drugie – jej przeznaczenie, wreszcie po trzecie – jej cel.

Powstawała ona przede wszystkim w wyniku żmudnych, długotrwałych i bardzo pracochłonnych kwerend biblioteczno-archiwalnych oraz spotkań z osobami zainteresowanymi tą problematyką. Jeśli chodzi o sytuację sprzed roku 1945, wydaje się to oczywiste, nie było wtedy odpowiedników Bibliografii Zawartości Czasopism i Polskiej Bibliografii Literackiej, jednak okazało się, że również około 80 procent informacji oraz danych bibliograficznych, odnoszących się do lat 1945–2000, na próżno byłoby szukać w dwóch wymienionych podstawowych przecież bibliografiach. Jeśli coś się zachowało, trzeba to dopiero odszukać w rozproszonych zbiorach różnych bibliotek i archiwów. Nie potrzebuję zapewniać, że jest to praca wymagająca doprawdy benedyktyńskich cnót i nigdy nie ma pewności, że dotarło się do wszystkich źródeł, raczej można przyjąć, że jest to bardzo mało prawdopodobne.

Z natury rzeczy skupiłem się na materiałach w języku polskim, ale literatura przedmiotu obejmuje również tak zwane języki kongresowe. Nie gromadziłem literatury w językach azjatyckich. To ostatnie będzie zadaniem dla orientalistów.

Również w takim znaczeniu ta Kronika jest i zawsze będzie otwartym zadaniem: można ją uzupełniać na bieżąco i wstecz. Chciałbym to traktować jako wezwanie i wyzwanie dla badaczy różnych pokoleń.

Zapis nazw własnych niepolskich podajemy z konieczności (z powodu braku odpowiednich opracowań naukowych w języku polskim) przeważnie za programami, zaproszeniami, afiszami i plakatami, lub – gdy ich zabrakło – za informacjami prasowymi, recenzjami, notatkami. O wynikających z tej sytuacji konsekwencjach dla redakcji tej książki napisała profesor sinologii Lidia Kasarełło do Kariny Szyszko w e-mailu z 28 stycznia 2008 roku:

„Z tym nie da się nic zrobić. To są właśnie pozostałości chaosu i swawoli, jakie panowały wówczas w transkrypcji. Bez znaków nie da się odtworzyć właściwego brzmienia, a więc i zapisu nazwisk i nazw. Jedynie w wypadku znanych postaci możemy się domyślać (nawet pomimo dziwacznej i domorosłej transkrypcji), o kogo chodzi. Ale tu – nie. Reguły zastosowane w przesłanym tekście do nazw chińskich są niejednolite. To utrudnia sprawę. Ktoś to spisywał «na ucho».

Uważam, że pewna uczciwość badacza każe zachować wszystkie te nazwiska w takim zapisie, w jakim to uczyniono”.

Zgodnie z tą sugestią staraliśmy się postępować.WYKAZ SKRÓTÓW

ADM – Archiwum Dokumentacji Mechanicznej, obecnie w zbiorach Archiwum Akt Nowych w Warszawie

b.p. – bez paginacji

BN ZDŻS – Biblioteka Narodowa. Zakład Dokumentów Życia Społecznego

Centrum Manggha – Centrum Sztuki i Techniki Japońskiej Manggha w Krakowie

ChRL – Chińska Republika Ludowa

dod. – dodatek

dod. tyg. – dodatek tygodniowy

il. – ilustracja, ilustracje

im. – imienia, imieniem

IKC – Ilustrowany Kurier Codzienny

IT – Instytut Teatralny im. Zbigniewa Raszewskiego w Warszawie

KC PZPR – Komitet Centralny Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej

KRLD – Koreańska Republika Ludowo-Demokratyczna

KWKZ – Komitet Współpracy Kulturalnej z Zagranicą

MSZ – Ministerstwo Spraw Zagranicznych

MT – Muzeum Teatralne w Warszawie

nr poz. – numer pozycji

NRD – Niemiecka Republika Demokratyczna

Ośrodek Grotowskiego – Ośrodek Badań Twórczości Jerzego Grotowskiego i Poszukiwań Teatralno-Kulturowych we Wrocławiu, od roku 2007 Instytut im. Jerzego Grotowskiego

pt. – pod tytułem

PAGART – Polska Agencja Artystyczna

PAN – Polska Akademia Nauk

PAP – Polska Agencja Prasowa

PKF – Polska Kronika Filmowa

PKiN – Pałac Kultury i Nauki w Warszawie

PRL – Polska Republika Ludowa

PWST – Państwowa Wyższa Szkoła Teatralna

s. – strona, ss. – strony

SPATiF – Stowarzyszenie Polskich Artystów Teatru i Filmu

ZASP – Związek Artystów Scen Polskich

ZSRR – Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich1900

4 VII – 3 XI. Paryż, Théâtre Loïe Fuller. Pierwsze występy japońskiego zespołu teatralnego poza granicami Japonii. Tokijska trupa Otojirō Kawakamiego i jego żony, aktorki tragicznej Sady Yakko (pierwszej od XVII wieku kobiety w japońskim teatrze), daje przedstawienia podczas trwania Wystawy Światowej. Przez sto dwadzieścia trzy dni odbyło się dwieście osiemnaście spektakli, niekiedy po trzy dziennie (grano Kesę, Hidari Jingoro, Kojima Kotoku). Występy te obejrzeli m.in. Gabriel Kempner, wysłannik „Przeglądu Tygodniowego”, i Jan August Kisielewski, przebywający w Paryżu od początku 1900 roku.

Sada Yakko, 1902

Otojirō Kawakami, 1902

Scena z przedstawienia Gejsza i rycerz z Sadą Yakko, 1902

Gabriel Kempner, Teatr japoński na wystawie paryskiej. Paryż w październiku, „Przegląd Tygodniowy” 21 X/3 XI 1900, nr 44, s. 474–475; Isadora Duncan, Moje życie, z języka angielskiego i niemieckiego przeł. Karol Bunsch, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Kraków 1983, s. 76; Nicola Savarese, Cronache di Kawakami e Sada Yacco, „Teatro e Storia”, aprile 1987, nr 1(2), s. 3–65; tenże, Teatro e spettacolo fra Oriente e Occidente, Editori Laterza, Roma–Bari 1992, s. 239–299: Capitolo quarto. Un emblematico gioco di specchi. Attori orientali viaggiano in Occidente, i s. 517–520.

27 XI. Kraków; 4 XII. Przemyśl i Lwów. Odczyty Jana Augusta Kisielewskiego o teatrze japońskim. Zob. 22 II 1902.

Gabriela Zapolska, Odczyt Kisielewskiego, „Słowo Polskie” 1900, nr 568. Obszerne sprawozdanie z lwowskiego odczytu. Przedruk w: taż, Publicystyka, oprac. Jadwiga Czachowska, Ewa Korzeniewska, cz. 3, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1962, s. 37–39; Teatr japoński, „Tydzień” (Lwów) 16 XII 1900, nr 50, s. 400–401.

Marian Raciborski podczas pobytu na Jawie w latach 1896–19001901

, „Stara, barbarzyńska Japonia…”, „Chimera” 1901, t. III, z. 9, s. 487–489. Anonimowo, w rubryce Varia. Przedruk w: tenże, Pro arte. Uwagi o sztuce i kulturze, nakład i druk Tow Akc S. Orgelbranda synów, Warszawa , s. 84–89.

Alfred Woycicki, Jawański „Wajang” w Dublanach, „Ilustracja Polska” (Kraków–Lwów) 29 XI 1901, nr 11, s. 143–145 .

Po czteroletnim pobycie na Jawie (1896–1900) jeden z najwybitniejszych polskich botaników, Marian Raciborski, dawał w Dublanach pod Lwowem (w latach 1900–1909 kierował katedrą botaniki w tamtejszej Akademii Rolniczej) przedstawienia indonezyjskiego teatru cieni wajang kulit. Raciborski zgromadził m.in. około siedemdziesięciu marionetek ludowego teatru malajskiego i kilkanaście figurek z teatru cieni. Swoją jawajską kolekcję ofiarował Muzeum Etnograficznemu w Krakowie.

Ronggengs, małe tancerki jawajskie. Ze zbiorów Mariana Raciborskiego w Dublanach

Indonezyjski teatr cieni wajang kulit na Jawie. Ustawiona w środku ekranu symboliczna figura Gunungan (inaczej Kakajon), oznaczająca Górę lub Drzewo Życia, symbolizuje również indywidualne, wewnętrzne życie człowieka. „Gunungan jest z reguły złożoną kompozycją plastyczną, której ośrodek stanowi domek o dwojgu drzwi, strzeżony przez dwa uzbrojone w miecze olbrzymy. Nad domkiem, wśród konarów i listowia rozchodzących się od pręta stanowiącego oś kompozycji, widać maskę ducha opiekuńczego, motyw skrzydeł Garudy – wierzchowca boga Wisznu, a także zwierzęta i ptaki. Gunungan miewa wszystkie, lub tylko niektóre motywy, nie zawsze te same zwierzęta . Na początku przedstawienia Gunungan stoi prosto, nie przechylone ani w lewo, ani w prawo – walka między Złem a Dobrem jeszcze nie została podjęta”. Józef A. Unger

Na wiadomość o śmierci Raciborskiego zaprzyjaźniony z nim Mieczysław Limanowski, przebywający wtedy w Rosji pośród internowanych Polaków, zamieszcza w jednej z polskich gazet ukazujących się w Moskwie jego piękny portret, w którym znajduje się również opis wrażeń z przedstawień wayangu w Dublanach. Por.: Mieczysław Limanowski, Marian Raciborski. Wspomnienie pośmiertne, „Echo Polskie” (Moskwa) 21 V (3 VI) 1917, nr 118; Prof. dr Władysław Szafer, rektor UJ, Marian Raciborski największy botanik polski, „Czas” 19 VI 1937, nr 135, s. 5; Janusz Kamocki, Hobby profesora Raciborskiego, „Poznaj Świat” 1965, nr 9, s. 33–35; Teresa Marzyńska, Wschodnie fascynacje, „Kontynenty” 1978, nr 4, s. 26–29; Marian Raciborski, Życie pod równikiem, tamże, s. 44–46. Z niewielkimi skrótami, według pośmiertnego wydania z 1924 roku; Informator wystawy: Indonezja mozaika tradycji i kultur. Marian Raciborski jako badacz flory jawajskiej i kolekcjoner sztuki wysp indonezyjskich. Radom, Muzeum im. Jacka Malczewskiego, luty–marzec 2003. Wystawa ze zbiorów Muzeum Etnograficznego im. Seweryna Udzieli w Krakowie i Muzeum Ogrodu Botanicznego Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego. Autorką tekstu do informatora jest Eleonora Tenorowicz, s. 1–18.

Marionetki indonezyjskiego teatru cieni wajang kulit

Por. też popularną kiedyś powieść: Bolesław Mrówczyński, Dutur z rajskiego ogrodu, Nasza Księgarnia, Warszawa 1958, 1961, 1985.1902

22 II. Warszawa, sala kameralna Filharmonii. Odczyt Jana Augusta Kisielewskiego. Zob. 27 XI, 4 XII 1900.

Jan August Kisielewski, Przed moim odczytem o „Japończykach” w teatrze, „Kurier Warszawski” 21 II 1902, nr 52. Przedruki: O „Japończykach” w teatrze. Przed odczytem, w: tenże, Panmusaion, Towarzystwo Wydawnicze, E. Wende, Lwów–Warszawa 1906, s. 170–177; Myśl teatralna Młodej Polski. Antologia, wybór Irena Sławińska, Stefan Kruk, wstęp Irena Sławińska, noty Bożena Frankowska, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1966, s. 294–297, 442–443. Por.: h. , P. Kisielewski o teatrze japońskim, „Prawda” 16 II 1902, nr 9, s. 102 (w rubryce Felieton. Pamiętnik); b.k., Japończycy w teatrze. Odczyt J. A. Kisielewskiego, „Gazeta Polska” (Warszawa) 23/10 II 1902, nr 53, s. 191; R. , Odczyty. J. A. Kisielewski, „O teatrze japońskim”, „Kurier Warszawski” 23 II 1902, nr 54, s. 7–8.

Afisz występu trupy Sady Yakko i Otojirō Kawakamiego w Teatrze Miejskim w Krakowie, 1902

Sada Yakko, 1902

9–16 III. Występy trupy Otojirō Kawakamiego i Sady Yakko we Lwowie, w Krakowie, Łodzi i Warszawie z przedstawieniami Gejsza i rycerz, Kesa. 9–10 III. Lwów, sala Colosseum; 11 III. Kraków, Teatr Miejski; 12 III. Łódź, Teatr Wielki; 13 i 16 III. Warszawa, Teatr w Ogrodzie Saskim. 15 marca w Teatrze w Ogrodzie Saskim zagrano Shoguna oraz scenę sądu z Kupca weneckiego Szekspira. Według afisza: „Za najwyższym zezwoleniem Jego Cesarskiej Mości Mikada Japonii przedstawienie Nadwornej trupy japońskiej ze współudziałem Sady Yacco i Kawakami oraz 30 artystów japońskich cesarskiego teatru w Tokio”.

Obsada:

Gejsza i rycerz: Katsuragi – Sada Yakko; Nagoya Sanza – Otojirō Kawakami; Orihime, narzeczona Nagoya – Tsuri; Gejsza – Nami; Tancerka – Naka; Banza – Nazaki; Wędrowny muzykant – Sughashi; Śpiewak uliczny – Fujita; Gejsze, Kapłani Buddy, Oficerowie itd. Rzecz dzieje się: w I akcie – w dzielnicy gejsz w Yed to, w II akcie – przed bramami świątyni Doio-Si w prowincji Kishu w XVI wieku.

Kesa: Moritō – Otojirō Kawakami; Kesa – Sada Yakko; Koromo, matka Kesy – Naka; Watanabe, rywal Morita – Tugizawa; Do-ji – Nazaki; Zbójcy – Hatori, Malsunato, Kesghiso itd. Rzecz dzieje się: w I akcie – w górach w prowincji Tomba, potem w jaskini zbójców, w II akcie – w ogrodzie, potem w domu Watanaba.

Antoni Kamieński Sada Yakko. Szkice z natury z autografem artystki, 1902

Teatr japoński. Występy Sady Yacco, „Kurier Teatralny” 8 III 1902, nr 10, s. 145–148. Treść Gejszy i rycerza, Kesy i Shoguna, s. 153 ; „Rozwój” (Łódź) 10 III 1902, nr 57, s. 3 (Sztuka i piśmiennictwo). Nota; Teatr w Japonii. Z powodu występów Sady Jacco, „Głos Narodu” (Kraków) 11 III 1902, nr 58, s. 3. Wstęp oraz streszczenia Gejszy i rycerza i Kesy; Teatr japoński w Krakowie. Kraków, 12 marca, „Czas” 12 III 1902, nr 59, wyd. poranne, s. 1 (Kronika); Trupa japońska za kulisami, tamże, wyd. wieczorne, s. 2 (Kronika); t. , Z teatru. Sada Yacco z towarzystwem japońskim, „Czas” 12 III 1902, nr 59, wyd. wieczorne, s. 2–3; Z teatru. Wieczór japoński – Występ p. Sado Jacco i p. Kawakami, „Głos Narodu” 12 III 1902, nr 59, s. 5–6; „Gejsza i rycerz”. Dramat japoński, „Kurier Warszawski” 12 III 1902, nr 71, s. 3–4; (E.L.) , Kilka słów o teatrze japońskim, „Kurier Codzienny” 13 III/28 II 1902, nr 72, s. 1; Włodzimierz Perzyński, Sada Yacco, „Głos Narodu” 14 III 1902, nr 61, s. 2–3 i 15 III 1902, nr 62, s. 2; St., Sada Yacco, „Ilustracja Polska” 14 III 1902, nr 11, s. 244–245 ; St., W teatrze japońskim, „Kurier Codzienny” 14/1 III 1902, nr 73, s. 2; Władysław Rabski, Teatr japoński. „Gejsza i rycerz” – „Kesa”, „Kurier Warszawski” 14 III 1902, nr 73, s. 1–2; (St.Łp.) , „Rozwój” (Łódź) 14 III 1902, nr 61, s. 2–3 (Sztuka i piśmiennictwo); Sada Yacco, „Echo Muzyczne, Teatralne i Artystyczne” 15/2 III 1902, nr 11, s. 126–128 ; U Sady Yacco, rozmawiała Hajota , „Kurier Warszawski” 16 III 1902, nr 75, s. 2–3. W skróconej postaci wywiad ten został przedrukowany w „Głosie Narodu” 18 III 1902, nr 64, s. 2–3 i w „Gazecie Lwowskiej” 19 III 1902, nr 64, s. 4; W R, Z teatru. Teatr japoński: „Shogun” – „Kupiec wenecki”, tamże, s. 7; E, Teatr japoński. „Shogun” dramat z życia starożytnego Japończyków. „Kesa”, „Gejsza i rycerz”. Sada-Yacco i Kawakami, „Kurier Codzienny” 17/4 III 1902, nr 76, s. 1; Spectator, Teatr japoński w Warszawie, „Echo Muzyczne, Teatralne i Artystyczne” 22/9 III 1902, nr 12, s. 137, 139 ; Andrzej Niemojewski, Japonizm warszawski, „Głos” 9/22 III 1902, nr 12, s. 191–192; M. Makowski, Japończycy, tamże, s. 196; J M, Przedstawienia japońskie, „Kurier Teatralny” 22 III 1902, nr 12, s. 186–187; Wacław Sieroszewski, Sada Jakko, „Prawda” (Warszawa) 22/9 III 1902, nr 12, s. 9. Przedruk w: tenże, Dzieła, red. Andrzej Lam, Jerzy Skórnicki, t. XX: Varia. (Reportaże i wspomnienia. Publicystyka. Wiersze), Wydawnictwo Literackie, Kraków 1963, s. 170–173; Gabriel Kempner, Teatr japoński i krytyka warszawska, „Przegląd Tygodniowy” 22/9 III 1902, nr 12, s. 158–159; Z tygodnia na tydzień, „Tygodnik Ilustrowany” 22/9 III 1902, nr 12, s. 224. Komentarz redakcyjny i wrażenia rysownika Antoniego Kamieńskiego z wizyty u Sady Yakko oraz jego dwa „szkice z natury z autografem artystki”; Wiktor Doleżan, Teatr w Japonii, „Tygodnik Ilustrowany” 22/9 III 1902, nr 12, s. 234 i 29/16 III 1902, nr 13, s. 254–256; cb., Jeszcze o Japończykach, „Kurier Codzienny” 23/10 III 1902, nr 82, s. 2; Władysław Bogusławski, Teatr i muzyka, „Biblioteka Warszawska”, kwiecień 1902, t. II, z. 1, s. 114–117; Feliks Koneczny, Teatr krakowski, „Przegląd Polski”, maj 1902, z. 11, s. 370–372; Józef Jankowski, O teatrze japońskim, w: tenże, Kesa. Utwory dramatyczne i Obrazy niknące, Wydawnictwo Księgarni St Sadowskiego, Warszawa 1910, s. 5–10 . Pierwsza redakcja: „Świat” 4 IX 1909, nr 36, s. 12. Por.: Roman Taborski, Z dziejów recepcji teatru i dramatu orientalnego w okresie Młodej Polski, w: Wśród mitów teatralnych Młodej Polski, pod red. Ireny Sławińskiej, Marii Barbary Stykowej, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1985, s. 145–166; Eugenio Barba, Nicola Savarese, Sekretna sztuka aktora. Słownik antropologii teatru¹, red. wydania polskiego Leszek Kolankiewicz, przeł. Jarosław Fret i inni, Ośrodek Badań Twórczości Jerzego Grotowskiego i Poszukiwań Teatralno-Kulturowych, Wrocław 2005, s. 108; Japanischer Theaterhimmel über Europas Bühnen. Kawakami Otojirō, Sadayakko und ihre Truppe auf Tournée durch Mittel- und Osteuropa 1901/1902, Herausgegeben und Eingeleitet von Peter Pantzer, Iudicium Verlag GmbH, München .1904

4 XII. Lwów, Teatr Miejski, pod dyrekcją Tadeusza Pawlikowskiego. Terakoya, czyli Wiejska szkółka, dramat historyczny w jednym akcie Takedy Izumo². Przełożył i prologiem opatrzył Jerzy Żuławski³. Polska prapremiera. Sześć spektakli, z których dwa pierwsze miały charakter „poranku japońskiego”⁴. „Rozpocznie Turandot, uwerturą Webera na japońskich motywach, w wykonaniu orkiestry”.

Obsada: Genzō – Józef Chmieliński; Tonami – Faustyna Węgrzynowa; Macuo – Ludwik Solski, Czyjo – Irena Solska (Konstancja Bednarzewska – 14 VI 1905); Gemba – Maksymilian Węgrzyn; Matka Szuzaja – Helena Chmielińska; Sanzuke – Ignacy Kaliski; Gimel – Zofia Sławińska; Chłopi – Henryk Czaki, Michał Patiuszenko, Władysław Sowiński, Julian Kratochwil.

Przedstawienie „było niepowszednim wydarzeniem artystycznym. Komunikat teatralny mówi o wprost niezwykle długim, bo miesięcznym przygotowywaniu, korzystaniu ze zbiorów i z rad znawcy japońszczyzny artysty malarza Dębickiego i studiowaniu przez reżysera starej poezji japońskiej. Było to jedno z najbardziej efektownych przedstawień za dyrekcji Pawlikowskiego”⁵.

„Ze sztuk japońskich w repertuarze polskiego teatru w okresie Młodej Polski największe powodzenie uzyskał jednoaktowy dramat osiemnastowiecznego autora Takedy Izumo Terakoja, czyli Wiejska szkółka. Został on wówczas dwukrotnie przetłumaczony na język polski (zapewne za pośrednictwem przekładów niemieckich) przez Jerzego Żuławskiego i Henryka Fogla. Obydwa te tłumaczenia zostały wydane – przekład Fogla, wraz z drugą jeszcze sztuką, Asagao Yamady Kakashi, w książeczce Dramaty japońskie (Lwów–Złoczów, bez roku, recte 1905, w popularnej Bibliotece Powszechnej W. Zukerkandla), a Żuławskiego jako XVII tomik serii wydawniczej H. Altenberga Biblioteka Utworów Dramatycznych (Lwów 1907)”⁶.1905

7 X. Kraków, Teatr Miejski, pod dyrekcją Ludwika Solskiego. Terakoja, czyli Wiejska szkółka Takedy Izumo. Przełożył i prologiem opatrzył Jerzy Żuławski. Reżyseria Ludwik Solski. Grano razem z Sawantkami Moliera. Siedem spektakli, ostatni 8 lutego 1906. Prolog wygłosił Marian Andruszewski.

Obsada: Genzō – Józef Sosnowski; Tonami – Helena Arkawin; Macuo – Ludwik Solski; Czyjo – Irena Solska; Kotaro – ***; Gemba – Zenon Mastalski, Bolesław Zawierski; Szuzaj – Helena Czechowska; Matka Szuzaja – Helena Łazarewicz; Sanzuke – Leon Czechowski; Gimel – Leonard Bończa; Chan – ***; Iwam – ***; Tokusan – ***; Chłop I – Bolesław Puchalski; Chłop II – Juliusz Jejde, Bolesław Zawierski; Chłop III – Józef Nowicki; Chłop IV – Stanisław Bronicz.

W Archiwum Artystycznym i Bibliotece Teatru im. Juliusza Słowackiego w Krakowie zachowały się afisze i egzemplarz inspicjencki, rękopis, sygn. 1126.

Józef Flach, „Przegląd Polski” 1905, nr 158, s. 350; Kr., Z teatru ; Konrad Rakowski, „Czas” 1905, nr 230; Zygmunt Sarnecki, Teatr. Terakoja, dramat historyczny japoński w jednym akcie Takeda Izumo, przełożył i prologiem opatrzył Jerzy Żuławski, „Nowa Reforma” 1905, nr 231; „Czas” 1906, nr 154. Bibliografia recenzji: Halina Gembala, Krystyna Solańska-Szczepanik, Repertuar Teatru Miejskiego w Krakowie (16 października 1909 przemianowanego na Teatr im. J. Słowackiego) 1905–1913, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 1990, s. 10. Archiwum Artystyczne i Biblioteka Teatru im. Juliusza Słowackiego: Wycinki prasowe, 1905/1906.

W popularnej serii wydawniczej Arcta Książki dla Wszystkich ukazuje się Siakuntala Kalidasy, w przekładzie Adolfa Strzeleckiego sporządzonym według niemieckiego tłumaczenia.1908–1909

Trzykrotne występy aktorki japońskiej Hanako⁷ i jej zespołu w dwóch jednoaktówkach: W herbaciarni i Otake. 20 i 22 V 1908. Lwów, Teatr Miejski; 21 V. Stanisławów; zapowiedziany na 11 czerwca jedyny występ w Teatrze Miejskim w Krakowie został odwołany z powodu niedyspozycji artystki⁸; 7 i 8 VII 1909. Kraków, Teatr Ludowy, pod dyrekcją Edmunda Rygiera; 2–5 i 8 IX. Warszawa, duża sala Filharmonii, na zaproszenie Mariana Gawalewicza, dyrektora prywatnego Teatru Małego. Zespół dał pięć spektakli. Ponadto podczas tego pobytu Japończycy wyjechali na jedno przedstawienie do Łodzi (Teatr Wielki), a po opuszczeniu Warszawy występowali jeszcze w Częstochowie.

Kornel Makuszyński, Madame Hanako, „Słowo Polskie” 21 V 1908, nr 238, wyd. popołudniowe, s. 1–2. Przedruki w: tenże, Moje listy, Wydawnictwo Tygodnika Ilustrowanego, Warszawa , s. 103–112; tenże, Listy zebrane. Listy z Capri, Lido, Paryża, Sopotu, Karlsbadu, Zakopanego i Lwowa, Gebethner i Wolff, Warszawa , s. 87–95: List o Madame Hanako; Juliusz Tenner, Kilka myśli o nowoczesnej sztuce aktorskiej. Z powodu występu trupy aktorskiej p. Hanako w Teatrze Miejskim we Lwowie, „Nasz Kraj” (Lwów) 6 VI 1908, z. 10, s. 192–198. Przedruk nieco zmienionej wersji: O nowoczesnej sztuce aktorskiej, w: tenże, O twórczości aktorskiej. Trzy rozprawy, Lwów , s. 45–72; A.Wł. , Hanako, „Czas” 1908, nr 91, wyd. wieczorne. Przedruk z nieznacznymi skrótami: „Czas” 1909, nr 151, wyd. wieczorne; „Czas” 6 VI 1908, nr 130, wyd. wieczorne; „Głos Narodu” 6 VI 1908, nr 260; „Nowa Reforma” 6 VI 1908, nr 261; „Czas” 10 VI 1908, nr 132, wyd. wieczorne; „Głos Narodu” 10 VI 1908, nr 264; „Nowa Reforma” 10 VI 1908, nr 265; „Nowa Reforma” 2 VII 1909, nr 295; Hanako w Krakowie, „Nowości Ilustrowane” 2 VII 1909, nr 27; kr. , „Czas” 8 VII 1909, nr 152, wyd. wieczorne; „Głos Narodu” 8 VII 1909, nr 185; wp. , „Nowa Reforma” 8 VII 1909, nr 305; Hanako, „Scena i Sztuka” 28 VIII 1909, nr 35, s. 8–9 ; Józef Jankowski, O teatrze japońskim, „Świat” 4 IX 1909, nr 36, s. 12 . Wersja zmieniona w: tenże, Kesa. Utwory dramatyczne i Obrazy niknące, Wydawnictwo Księgarni St Sadowskiego, Warszawa 1910, s. 5–10 ; Nicola Savarese, A Portrait of Hanako, transl. by Richard Fowler, „Asian Theatre Journal”, Spring 1988, t. 5, nr 1, s. 63–75 ; Kathy Foley, Hanako and the European Imagination, tamże, s. 76–85 ; Leonard C. Pronko, After Hanako…, tamże, s. 86–91; James R. Brandon, On Little Hanako, tamże, s. 92–100 ; Nicola Savarese, Nieporozumienia i pomysły: od Jedwabnego Szlaku do Seki Sano, w: Barba, Savarese, s. 88, 90; Jan Michalik, Hanako w Krakowie, „Didaskalia. Gazeta Teatralna”, październik 2005, nr 69, s. 76–79 ; Jerzy Żuławski, Przed wizytą japońskich aktorów, oprac. i do druku podał Jan Michalik, tamże, s. 80–81; Jan Michalik, Hanako w Krakowie. Suplement, „Didaskalia. Gazeta Teatralna”, czerwiec–sierpień 2006, nr 73–74, s. 92.

Hanako. Rzeźba Auguste’a Rodina, brąz, 1908. Musée Rodin, Paryż1913

Michał Siedlecki, Jawa. Przyroda i sztuka. Uwagi z podróży, Wydawnictwo J. Mortkowicza, Warszawa–Kraków 1913, s. 234–245: Muzyka – Gamelan; s. 249–260: Teatr – Wajang.

Tenże, Na drodze życia i myśli; Elżbieta Kotarska, Jawa na drodze życia, „Kontynenty” 1974, nr 1, s. 8 .

Okładka książki Michała Siedleckiego Jawa. Przyroda i sztuka. Uwagi z podróży, Wydawnictwo J. Mortkowicza, Warszawa––Kraków 1913

Wiktor Brumer, Teatr starohinduski. (Kartka z studium o teatrze), „Museion”, listopad 1913, z. 11, s. 107–111.

13 XI. Warszawa, Warszawskie Teatry Rządowe, scena Teatru Letniego. Terakoja, czyli Wiejska szkółka Takedy Izumo. Przełożył Jerzy Żuławski. Reżyseria Ludwik Solski.

Obsada: Macuo – Ludwik Solski; Czyjo – Helena Marcello-Palińska.

Por. Maria Olga Bieńka, Warszawskie Teatry Rządowe. Dramat i komedia 1890–1915, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 2003.1918

21 IX (według Jana Ciechowicza: 28 IX¹¹). Kijów, Teatr Polski, sala Ogniwa. Biuro pocztowe, fantazja hinduska w dwóch odsłonach Rabindranatha Tagore (właśc. Thakur). Tłumaczenie Jan Kasprowicz (?)¹². Reżyseria Stanisława Wysocka. Dekoracje Józef Wodyński. Grano razem z Tragedią florencką Oskara Wilde’a w przekładzie Wacława Rogowicza.

Obsada: Madehaw – Antoni Bednarczyk; Amal, jego przybrany syn – Zofia Mysłakowska; Sudha, mała kwiaciarka – Helena Orlikówna; Doktór – Marceli Trapszo; Mleczarz – Julian Strycharski; Stróż – Antoni Różański; Starzec – Jan Szymański; Wysłannik króla – Julian Kalinowski; Nadworny lekarz – Tadeusz Frenkiel.

Jan Ciechowicz, Z dziejów recepcji teatru staroindyjskiego w Polsce, „Pamiętnik Teatralny” 1974, z. 2, s. 259–260; Zbigniew Wilski, Wielka tragiczka, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1982, s. 318.1919

Styczeń – lipiec. Warszawa. Pierwsze Polskie Studium Teatralne im. Adama Mickiewicza, pod kierunkiem Mieczysława Limanowskiego. Wspólne czytania, m.in. Śakuntali Kalidasy, nie wiadomo w czyim przekładzie.

Aneks. Polskie Studio Sztuki Teatru im. Adama Mickiewicza, w: Mieczysław Limanowski, Juliusz Osterwa, Listy, oprac. i wstępem opatrzył Zbigniew Osiński, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1987, s. 151–167, 210; Zbigniew Osiński, Pamięć Reduty. Osterwa, Limanowski, Grotowski, słowo/obraz terytoria, Gdańsk 2003.

Kumitaro Isaka (dyrektor teatru w Tokio), Japończyk o teatrach europejskich, „Kurier Polski” 4 VIII 1919, nr 199, s. 4. Wrażenia z podróży po Europie i Stanach Zjednoczonych opublikowane „za jednym z pism angielskich”.

Karol Frycz, około 1918

Markiz Shigenobu Okuma (były premier Japonii), dr Massada Shiozawa (uczony z Uniwersytetu Waseda), Karol Frycz, Tokio 1920.
Fot. K. Ariga. Zbiory Muzeum Teatralnego w Warszawie

Listopad 1919 – sierpień 1921. Pobyt Karola Frycza (1877–1963), wybitnego reżysera i scenografa, dyrektora Teatru im. Juliusza Słowackiego w Krakowie (1935–1939 i 1945/1946), na Dalekim Wschodzie w charakterze radcy kulturalnego Poselstwa Rzeczypospolitej Polskiej w Tokio (od sierpnia 1920 do lutego 1921) oraz attaché przy Wysokim Komisarzu na Syberii. Jest członkiem misji polskiej wysłanej na Daleki Wschód w celu zorganizowania powrotu do kraju oddziałom polskim, uchodźcom i jeńcom wojennym. Trasa jego pobytu prowadzi od Szanghaju (luty 1920) przez Pekin do Harbina (do czerwca 1920), stamtąd do Tokio, gdzie poseł Józef Targowski zapoczątkował stosunki dyplomatyczne między Polską i Japonią. Wygłasza odczyty, pisze artykuły dla tamtejszej prasy („Echo de Pekin”, „Paw Leader” i „Politique de la Chine”), wykłada na uniwersytetach i w akademiach sztuki w Tokio, Kioto i Osace. Prowadzi własne studia kultury i sztuki Środkowego i Dalekiego Wschodu, szczególnie w dziedzinie teatru. W latach 1921–1924 ogłasza w prasie polskiej, głównie w „Rzeczypospolitej” i „Tygodniku Ilustrowanym”, kilka cykli „listów z podróży” obejmujących około siedemdziesięciu prac. O przebiegu i znaczeniu tego pobytu obszernie pisze Lidia Kuchtówna w monografii Karol Frycz, Oficyna Wydawnicza Errata/Instytut Sztuki PAN, Warszawa 2004, s. 181–204, 459–462: Na Dalekim Wschodzie. Obecnie przygotowuje do druku wydanie zbioru szkiców Karola Frycza Z podróży. Por.: Marian Dienstl-Dąbrowa, Człowiek teatru – Karol Frycz, „IKC” 5 VII 1935, nr 184; Karol Frycz, O teatrze i sztuce, wybrał i wstępem opatrzył Alfred Woycicki, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1967; Katalog wystawy: Karola Frycza twórczość teatralna. Wystawa w Muzeum Teatralnym. Warszawa 2 IX – 15 XI 1970. Teatr Wielki w Warszawie, Muzeum Teatralne. W katalogu wystawy m.in.: Rękopisy. 95. O teatrze chińskim, wrażenia z podróży na Daleki Wschód. Noty w rękopisie. Własność Kazimierz Komeda, Warszawa; Pamiątki, publikacje. 96. Karol Frycz, attaché kulturalny Poselstwa Polskiego w Japonii z księciem Jamogada, profesorem Uniwersytetu w Tokio. Fot. K. Aziga Azabu, Tokio 1920. Własność Irena Jeżewska, Wrocław; 97. Karol Frycz w japońskiej herbaciarni. Fot. Teschiga–Wana, Tokio 1920. Własność Kazimierz Komeda.

W 1924 roku, w związku z wyjazdem Karola Frycza do Konstantynopola (na wystawę polską), ukazuje się nowy cykl jego artykułów. Publikują je: „Rzeczpospolita”, „Warszawianka”, „Tygodnik Ilustrowany”, „Pani”, „Świat”.

Por. Jolanta Hinc, „Teatr Dalekiego Wschodu w refleksji Karola Frycza”. Praca magisterska pod kierunkiem doc. dra hab. Zbigniewa Osińskiego, Wydział Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego, Katedra Kultury Polskiej, Warszawa 1990.

Grudzień. W inauguracyjnym zeszycie „Sceny Polskiej” (wydawany w Warszawie miesięcznik ZASP) ukazuje się tekst Mieczysława Limanowskiego Sztuka aktora. Limanowski założył właśnie wspólnie z jednym z najwybitniejszych polskich aktorów i reżyserów, Juliuszem Osterwą, zespół i teatr Reduta, pierwsze u nas „laboratorium sztuki teatru”. W artykule występują silne inspiracje i bezpośrednie odwołania do kultury japońskiej: aktorka Sada Yakko, malarz Ogata Kōrin (1653–1716), tworzył kakemona, słynne szkice do wyrobów artystycznych z laki, plany ogrodów, był założycielem szkoły. Przedruki w: Myśl teatralna polskiej awangardy 1919–1939. Antologia, wybór i wstęp Stanisław Marczak-Oborski, noty Lidia Kuchtówna, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1973, s. 41–48; Mieczysław Limanowski, Był kiedyś teatr Dionizosa, wstęp, wybór i oprac. Zbigniew Osiński, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 1994, s. 138–146.PRZYPISY

WSTĘP

¹ Zbigniew Osiński, Mei Lanfang, legenda opery pekińskiej. Polska recepcja i konteksty, w: Mei Lanfang. Mistrz opery pekińskiej, pod red. Ewy Guderian-Czaplińskiej, Grzegorza Ziółkowskiego, Ośrodek Badań Twórczości Jerzego Grotowskiego i Poszukiwań Teatralno-Kulturowych, Wrocław 2005, s. 159.

² Tamże, s. 141.

KRONIKA

¹ Dalej: Barba, Savarese.

² Takeda Izumo II, wraz z Namiki Senryū i Miyoshi Shōraku, współautor m.in. znanej sztuki z gatunku „historycznych” (tzw. jidaimono) Sugawara-denju-tenarai-kagami (Tajemnica kaligrafii Sugawary), której IV akt nazywany jest powszechnie Terakoya; sztuka pierwotnie napisana dla teatru lalek jōruri (premiera: 1746), później często wystawiana także w wersji przeznaczonej dla kabuki.

³ Podstawą przekładu była edycja niemiecka.

⁴ Por.: I Schreiber, Polska bibliografia japonologiczna po roku 1926, Kraków 1926; Jerzy Żuławski, Przed wizytą japońskich aktorów, oprac. i do druku podał Jan Michalik, „Didaskalia. Gazeta Teatralna”, październik 2005, nr 69, s. 80–81.

⁵ Franciszek Pajączkowski, Teatr lwowski pod dyrekcją Tadeusza Pawlikowskiego 1900–1906, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1961, s. 123, 410 i passim.

⁶ Roman Taborski, Z dziejów recepcji teatru i dramatu orientalnego w okresie Młodej Polski, w: Wśród mitów teatralnych Młodej Polski, pod red. Ireny Sławińskiej, Marii Barbary Stykowej, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1985, s. 160.

⁷ Hanako, właściwie Ōta Hisa (1868–1945), aktorka i tancerka. Jej biografia jest mało znana. Najprawdopodobniej pochodziła z małej miejscowości pod Tokio. Na scenie znalazła się wcześnie, lecz w Japonii nie wyróżniła się niczym szczególnym. Karierę na Zachodzie zawdzięczała słynnej amerykańskiej tancerce Marie Louise Fuller (1862–1926), która stała się jej impresariem. Grą Hanako miała zachwycić się Eleonora Duse, a zafascynowany jej osobowością Auguste Rodin kilkakrotnie ją rzeźbił i portretował.

⁸ Por.: Jan Michalik, Hanako w Krakowie, „Didaskalia. Gazeta Teatralna”, październik 2005, nr 69, s. 76–79; Jerzy Żuławski, Przed wizytą japońskich aktorów, tamże, s. 80–81.

⁹ Roman Taborski, Z dziejów recepcji teatru i dramatu orientalnego w okresie Młodej Polski, s. 161.

¹⁰ Najpewniej mocno zniekształcone imię i nazwisko Shōyō Tsubouchi (1859–1935), wybitnego działacza oświeceniowego, reformatora teatru, dramaturga, krytyka, tłumacza (m.in. przełożył na japoński wszystkie dramaty Szekspira, 1884–1928).

¹¹ Jan Ciechowicz, Z dziejów recepcji teatru staroindyjskiego w Polsce, „Pamiętnik Teatralny” 1974, z. 2, s. 259–260.

¹² Według Jana Ciechowicza i Zbigniewa Wilskiego autorem przekładu był prawdopodobnie Jan Kasprowicz.

¹³ Jan Ciechowicz, Z dziejów recepcji teatru staroindyjskiego w Polsce.