Populus - ebook

Ryc. 1. Plan starożytnego Rzymu

1 Termy Dioklecjana

2 Panteon, świątynia Neptuna i termy Nerona (Pole Marsowe), z teatrem Pompejusza po lewej stronie

3 Teatr Marcellusa

4 Wzgórze Kapitolińskie

5 Fora cesarskie w dolinie

6 Koloseum

7 Rermy Tytusa (na miejscu Złotego Domu Nerona), a później termy Trajana

8 Castra Praetoria (obóz gwardii pretoriańskiej)

9 Circus Maximus, górujące nad nim Wzgórze Palatyńskie

10 Termy Karakalli

11 Monte Testaccio

12 Via Appia (dzisiejsza Via Appia Antica)

Źródło: W. Ramsay, A Manual of Roman Antiquities, wyd. 15, 1894.Tuż za Porta Maggiore w Rzymie ukazuje się nam niecodzienny widok. Jest to grobowiec mający kształt stosu dzieży do wyrabiania ciasta. Otacza go sieć współczesnych ulic i napowietrznych kabli, a on pozostaje cichy pośród nieustającego zgiełku. To miejsce pochówku zamożnego wyzwoleńca (libertus) Euryzacesa, żyjącego w I wieku p.n.e. Inskrypcja2: „Widać, że to jest grób Marka Wergiliusza Euryzacesa, piekarza i przedsiębiorcy” wskazuje, że miał on poczucie humoru. Pomnik nagrobny, w którym kadzie na ciasto zastępują tradycyjne urny kremacyjne, jest zatem wyrafinowanym żartem. Euryzaces, najwyraźniej nieco ironicznie myślący o śmierci, dorobił się majątku na prowadzeniu piekarni dzięki państwowemu kontraktowi na dostawę żywności i chciał żeby o tym pamiętano. Grobowiec został umiejscowiony przy dawnym skrzyżowaniu wąskich dróg, tak by górował nad niekończącą się procesją wozów, zwierząt i pieszych zmierzających do antycznego miasta.

Bez tego nagrobka nic byśmy nie wiedzieli o Euryzacesie i jego żonie Atistii, ponieważ – co nie dziwi – ich imiona nie występują w żadnym zachowanym źródle pisanym z tego okresu. Pomnik przetrwał tylko dlatego, że trzy wieki później wbudowano go w wieżę bramy w nowych murach Rzymu wzniesionych przez cesarza Aureliana (270–275). Euryzaces i Atistia są doskonałym przykładem zwykłych obywateli (populus) starożytnego Rzymu, o których życiu świadczy przypadkowy zapis. Grobowiec przypomina, że nazywali to miasto domem, pracowali w nim i żyli jako mąż i żona, podobnie jak miliony innych, po których nie pozostało nic oprócz wytartych monet oraz odłamków ceramiki w resztkach starożytnych ruin, na których wznosi się współczesny Rzym.

Wieczorem w Wielkanoc 1975 roku, podczas swej pierwszej wizyty w Rzymie, ujrzałem niezapomniany widok: trzy zachowane kolumny świątyni Kastora i Polluksa na Forum efektownie oświetlone na tle granatowego nieba. Zza ich konturów wyłaniał się potężny zarys cesarskich pałaców na Palatynie. To tam w wysoko sklepionych komnatach rezydowali i rządzili cesarze – niektórzy mądrze, inni z niewyobrażalnym okrucieństwem, jedni przez dekady, inni tylko dni lub tygodnie. Niewielu doczekało naturalnej śmierci. Większość została zamordowana, czy to w Rzymie, czy to w jakiejś odległej prowincji, albo zginęła w walce. Wokół i w oddali wznosiły się inne monumentalne budowle antycznego świata: łuk Tytusa, ruiny Koloseum Wespazjana oraz imponujące pozostałości świątyni Marsa Mściciela wzniesionej przez Augusta dla upamiętnienia jego zwycięstwa nad zabójcami Juliusza Cezara.

Najbardziej fascynujące było wyobrażanie sobie mieszkańców Rzymu, tłumu ludzi zgromadzonych w Circus Maximus, by dopingować swoich ulubionych woźniców, rzeszy tych, którzy w Koloseum szydzili z pokonanych gladiatorów, i tych, którzy przepychali się, kłócili albo „próżnowali na forum” – jak to ujął Katullus. Albo modlili się w świątyniach, wywoływali zamieszki, walczyli i prowadzili zaciekłe spory podczas wyborów. Oglądali triumfalne procesje prezentujące łupy Rzymu, podziwiając owoce brutalnych podbojów jego imperatorów3. Mieszkali w niezliczonych domach i czynszowych kamienicach, wypełniali ciasne boczne uliczki i zaułki, ustępując przed lektykami niosącymi możnych. Gromadzili się na targach, by kupować jedzenie i inne niezbędne rzeczy. Ich prawdziwe historie przetrwały zarówno w słowach rzymskich historyków i pisarzy, jak i w inskrypcjach. Choć są to źródła niepełne, nie ma innej starożytnej cywilizacji, która pozostawiłaby tak dramatyczny i żywy zapis ludzkiego doświadczenia.

W trudnych czasach, w których nam samym przyszło żyć, można znaleźć pewną otuchę w myśli, że człowiek od wieków borykał się z podobnymi problemami. W przypadku Rzymian mamy do czynienia z wyjątkowym świadectwem, które obejmuje nie tylko dokonania i wybryki cesarzy, ale także życie zwykłych zjadaczy chleba. Wystarczy chwila, by uświadomić sobie, jak jest to niezwykłe. Nie istnieje żaden porównywalny zbiór archiwów obejmujący całe średniowiecze. Dopiero w czasach nowożytnych nagrobki oraz dokumenty w postaci listów i dzienników pozwalają ponownie dostrzec istnienie skromnych jednostek, których życie nie odcisnęło znaczącego piętna na wielkiej scenie historii.

Wiele aspektów rzymskiego świata na pierwszy rzut oka wydaje się nam obcych lub wręcz przerażających, zwłaszcza ekstremalna brutalność rzymskich wojen i masowych widowisk. Jednak pod wieloma względami Rzymianie byli tacy jak my – mieli ambicje, rodziny, wierzenia, nadzieje, lęki, frustracje i chwile radości. Najbardziej uderzającym elementem ówczesnego życia była jednak głęboka świadomość zarówno własnej odrębności, jak i nieuchronności śmierci. To właśnie ta świadomość skłoniła wielu z tych ludzi do pozostawienia po sobie pisanych świadectw o swoim życiu, zazwyczaj w formie nagrobków lub dedykacji religijnych, co umożliwia napisanie książki o ich codziennych doświadczeniach.

Część tych, których życie koncentrowało się wokół Rzymu, zwłaszcza cesarze i przedstawiciele elity, swobodnie podróżowała po całej Italii i cesarstwie rzymskim. Oprócz tego, że mieli oni domy oraz prowadzili interesy polityczne i gospodarcze w Rzymie, często byli właścicielami wiejskich posiadłości w Kampanii oraz w rejonie Zatoki Neapolitańskiej, w tym na wyspach takich jak Ischia czy Capri. Mimo to centrum ich życia zawsze pozostawało w samym Rzymie, choć chętnie korzystali z okazji, by zaszywać się w miejscach, które lubili przedstawiać jako swoje wiejskie schronienia przed codziennością.

To oczywiście rodzi pytanie: co oznaczało bycie Rzymianinem? Dla tych, którzy mogli prześledzić swoje pochodzenie – rzeczywiste lub wyobrażone – aż do najwcześniejszych dni miasta, odpowiedź była oczywista. Jednak bycie Rzymianinem to także stan umysłu, który można było w mniejszym lub większym stopniu zyskać, przeprowadzając się do miasta lub w jego okolice. Dotyczyło to zwłaszcza osób, które mogły pochwalić się obywatelstwem rzymskim, a jednocześnie z dumą zachowywały swoją regionalną lub prowincjonalną tożsamość. Miliony ludzi mogły – i wielu z nich rzeczywiście to robiło – postrzegać siebie jako Rzymian, mimo że nigdy nie postawiły stopy w Rzymie ani nawet w Italii.

Rzym był pełen ludzi z całego imperium i spoza jego granic. Tworzyli oni niekończący się korowód przybyszów – żołnierzy, poszukiwaczy przygód, awanturników i robotników – na zatłoczonych ulicach, forach, w sklepach, kamienicach i miejskich rezydencjach. Na krótko pojawiła się tam nawet Kleopatra VII, którą jej kochanek Cezar ostentacyjnie pokazywał w Rzymie, obdarowując ją „bogactwem i zaszczytami”4. Dla wielu z tych ludzi pobyt w Rzymie mógł być jedynie przelotnym lub okazjonalnym doświadczeniem, jednak niezwykle intensywnym i pozostawiającym trwały ślad w pamięci, inni natomiast spędzili w mieście wszystkie swoje dni, zmagając się z trudami codzienności i ledwo wiążąc koniec z końcem.

Głównym tematem tej książki jest codzienne życie Rzymianina w sercu imperium, ale jego opis wymaga elastyczności w doborze źródeł informacji. Ma to swoje uzasadnienie, albowiem mimo że świadectwa dotyczące życia w starożytnym Rzymie są imponujące, nie można ich uznać za w pełni kompletne. Dlatego należy uzupełniać wiedzę danymi pochodzącymi z innych miejsc w świecie rzymskim, które dostarczają nam analogii oraz dodatkowych informacji. Najbardziej oczywiste przykłady to miasta Kampanii – Pompeje i Herkulanum – które zostały zniszczone przez erupcję Wezuwiusza w 79 roku n.e. Odkrycie ogromnej liczby przedmiotów związanych z codziennością w tych miastach pod koniec I wieku odgrywa kluczową rolę w zrozumieniu, jak wyglądało życie zwykłych Rzymian. Nawet jeśli uwzględnimy, że Pompeje i Herkulanum były prowincjonalnymi miastami z własną historią i lokalnymi tradycjami, ich wykorzystanie jako analogii pozostaje zasadne. Zarówno zapisy dotyczące jednostek, jak i materialne pozostałości budynków publicznych, sklepów oraz lokali handlowych wskazują, że życie w Pompejach i Herkulanum miało wyraźnie rzymski charakter. Świadczy o tym również intensywny przepływ ludzi i towarów między tymi miastami a Rzymem. Pompeje i Herkulanum pokazują przede wszystkim, że bycie Rzymianinem często oznaczało łączenie lokalnych, regionalnych tożsamości z poczuciem przynależności do większego rzymskiego świata.

Ta książka skupia się przede wszystkim na jednostkach – bez względu na ich pozycję społeczną. Na każdą z tych osób w mniejszym lub większym stopniu wpływały idee i koncepcje, które cechowały doświadczenie bycia Rzymianinem, dlatego warto rozważyć również te zagadnienia. Jednym z kluczowych elementów rzymskiej tożsamości był sposób sprawowania władzy. W czasach republiki oczekiwano od Rzymian, że będą akceptować system uznawany za formę demokracji. Wolni obywatele płci męskiej mieli prawo głosować w wyborach na urzędników, a nad zgromadzeniem czuwał Senat – organ składający się z wybranej starszyzny. W rzeczywistości system ten daleki był od ideału: na wskroś przesiąknięty korupcją, intrygami i konfliktami interesów. W Senacie rządziła bogata elita, której członkowie dbali głównie o własne korzyści. W późnej republice wybory coraz częściej stawały się polem manipulacji – o wyniku decydowały pieniądze i przemoc. Niewolnicy i wyzwoleńcy nie mieli żadnych praw wyborczych, a kobiety były całkowicie wykluczone z życia politycznego. Upadek republiki nie był nagłym wydarzeniem, lecz długotrwałym procesem, wynikiem ciągu katastrof i postępującego rozkładu systemu. Władza trafiała w ręce kolejnych dowódców wojskowych (imperatores), wywodzących się z elity, którzy zawierali i zrywali sojusze, co prowadziło do coraz brutalniejszych konfliktów. Ich rywalizacja ostatecznie przerodziła się w wojny domowe w latach czterdziestych i trzydziestych przed naszą erą.

W rezultacie doszło do faktycznego upadku republiki i wyniesienia Augusta do roli pierwszego cesarza. Rzymianie znaleźli się wówczas pod władzą systemu, który w istocie był monarchią dziedziczną, choć starannie podtrzymywano iluzję, jakoby jednostka sprawująca najwyższą władzę jedynie przywróciła republikę, obejmując ją swoją opieką (patrz dalsza część tego rozdziału). Świat rzymski pełen był sprzeczności i paradoksów, które większość ludzi gotowa była zaakceptować, byle tylko uniknąć kolejnych fal przemocy, które doprowadziły do końca republiki.

Dlatego czytelnik znajdzie – tam gdzie to uzasadnione – refleksje na temat bardziej abstrakcyjnych idei. Te pozorne niespójności, które można by określić jako niedopowiedzenia, były istotnym elementem rzymskiego sposobu myślenia. Tworzyły ramy, w których funkcjonowali Rzymianie, kształtowały ich postawy, przekonania i zachowania. Choć nasze życie różni się w szczegółach od życia starożytnych, również my egzystujemy w chaosie sprzeczności i niejasności, które cechują współczesną rzeczywistość.

Rzymianie byli bez wątpienia owładnięci poczuciem własnego sukcesu i przywilejów. To jednak nie przynosiło im spokoju ducha, co jest kolejnym paradoksem ich cywilizacji, zwłaszcza pod rządami cesarzy. Niezwykłe bogactwo, jakim cieszył się Rzym, wywołało kryzys moralny, gdyż pogrążanie się w luksusie i dogadzanie sobie zdawało się niszczyć cechy, które pierwotnie uczyniły Rzym wielkim. Wśród rzymskiej elity, zwłaszcza wśród wywodzących się z niej historyków, panowało przekonanie, że sukces miasta unicestwił idyllę wczes­nego społeczeństwa rzymskiego, gdy ludzie o silnym charakterze, skromności i umiarze, pracujący na roli i walczący w obronie swoich domów przyczynili się do wielkości Rzymu. Część elity spoglądała teraz na miasto i widziała coraz bardziej rozgorączkowany tłum, przyzwyczajony do kosztownych udogodnień publicznych i państwowej pomocy, a także arystokrację z coraz bardziej niepohamowanym brakiem umiaru i zajętą spełnianiem własnych zachcianek.

Liwiusz, historyk epoki augustowskiej, hołdował konserwatywnemu przekonaniu, że Rzymianie niegdyś stanowili naród moralnie wyższy i lepszy. Twierdził, że Rzym został przytłoczony ciężarem własnej wielkości5. Katullus z kolei zazdrościł swojemu przyjacielowi Furiuszowi skrajnego ubóstwa, które uniemożliwiało mu posiadanie niewolnika, szkatuły na pieniądze, a nawet ognia. Dla Furiusza oznaczało to życie wolne od strachu i trosk6. Sto lat później poeta Juwenalis pisał, że rozrzutny Rzym nie zna granic swej ekstrawagancji i że wszystko w tym mieście jest na sprzedaż7. Ta melancholijna rzymska autorefleksja wciąż brzmi znajomo w naszych czasach – epoce, którą coraz bardziej dręczy poczucie winy wynikające z naszej rozrzutności i bezmyślnego marnotrawienia zasobów oraz nadużywania udogodnień.

ŹRÓDŁA I HISTORIA

Książka ta jest przede wszystkim oparta na starożytnych źródłach oraz inskrypcjach, które pochodzą z ostatnich dwóch stuleci republiki rzymskiej i pierwszych dwóch lub trzech wieków rządów cesarskich. Ten wybór wynika z dostępności materiału historycznego. Był to czas, gdy Rzym po pokonaniu Kartaginy w drugiej wojnie punickiej stał się dominującą potęgą w basenie Morza Śródziemnego, następnie stworzył rozległe imperium, które osiągnęło największy zasięg za panowania Trajana, a później nastąpił jego stopniowy schyłek prowadzący do chronicznej niestabilności w III wieku n.e., zapoczątkowany śmiercią Kommodusa w 192 roku i trwający co najmniej do objęcia władzy przez Dioklecjana w roku 284.

Czytelnik szybko zauważy, że niniejsza książka wykracza poza ramy jednego okresu. Zebrane tu opowieści i świadectwa pochodzą zarówno z najdawniejszych dziejów Rzymu, jak i dotyczą wydarzeń aż do IV wieku n.e., tworząc panoramę obejmującą około tysiąca lat. Materiały związane z wczesnymi czasami miały ogromne znaczenie dla samych Rzymian, nawet jeśli wiele z nich było wyidealizowanych lub wręcz zmyślonych. Rzymianie nieustannie spoglądali wstecz na początki swojego miasta, czerpiąc inspirację ze zmitologizowanych bohaterów oraz z wyobrażeń o epoce, w której sami kierowali się wyższymi standardami moralności, poświęcenia, ciężkiej pracy i samodyscypliny.

Z okresu późnej republiki oraz czasów od Augusta do panowania Sewera Aleksandra na początku III wieku n.e. zachowało się wiele dzieł historycznych. Jednak świadectwa późniejszych historyków rzymskich, z nielicznymi wyjątkami, pozostawiają wiele do życzenia zarówno pod względem szczegółowości, jak i wiarygodności. Zachowane inskrypcje pochodzą głównie z ostatniego stulecia republiki oraz z okresu od Augusta do pierwszej połowy III wieku n.e. Wśród tych źródeł niektóre mają jednak szczególną wartość. Na przykład pisma Cycerona stanowią niezastąpione świadectwo wydarzeń politycznych u schyłku republiki, podczas gdy dzieło Tacyta pozostaje głównym źródłem wiedzy o panowaniu Tyberiusza, a także o części rządów Klaudiusza i Nerona.

Nie podjęto próby ułożenia całości materiału w spójny porządek chronologiczny, ponieważ źródła są zbyt rozproszone w czasie, by takie podejście było sensowne lub pożądane. Kwestia dat zostanie omówiona w dalszej części. Dzieje Rzymu Liwiusza, spisane za panowania Augusta, stanowią najważniejsze źródło dotyczące wzrostu potęgi Rzymu aż po upadek republiki. Niestety wiele fragmentów tego dzieła zaginęło lub zachowało się jedynie w formie późniejszych streszczeń. Im dalej Liwiusz zagłębiał się w przeszłość, tym bardziej jego praca cierpiała z powodu braku odpowiednich kronik i dokumentów, co zauważał zresztą sam autor. Aby uzupełnić luki w relacji Liwiusza, badacze muszą sięgać do tekstów innych autorów, takich jak greccy historycy Polibiusz czy Diodor Sycylijski, których dzieła również nie zachowały się w całości.

Teksty Tacyta piszącego na początku II wieku n.e. stanowią znakomite źródło informacji o okresie od 14 do 69 roku n.e., choć niestety znaczne części jego dzieła zaginęły – na przykład relacja z panowania Kaliguli (37–41). Żaden inny starożytny rzymski historyk nie dorównuje Tacytowi pod względem jakości narracji i głębi analizy. Skupiał się on jednak głównie na sprawach państwowych, wojsku oraz rodzinie cesarskiej. Doskonale rozumiał, jak wielki wpływ na bieg historii mają nieprzewidywalne wydarzenia, co zrodziło w nim fascynację procesami kształtującymi ówczesny świat. Eventusque rerum, qui plerumque fortuiti sunt – „ perypetie zdarzeń i ich wyniki, które bardzo często bywają przypadkowe…”8, pisał. Jego zainteresowanie cesarzami i działalnością elit sprawiło, że reszta społeczeństwa została w dużej mierze zepchnięta na margines jako szum tła, czyli vulgus – hołota9. Tacyt przekazuje nam stosunkowo niewiele informacji o codzienności zwykłych ludzi w Rzymie. A jednak to właśnie świadectwa dotyczące ich życia dają nam poczucie wspólnoty ludzkich doświadczeń.

Tacyt rzadko wspomina o swoich głównych źródłach, do których zresztą dziś nie mamy dostępu. Piszący niewiele później Swetoniusz przedstawił barwny obraz tego samego okresu, stosując jednak inną metodę. Sporządził odrębne biografie dyktatora Juliusza Cezara oraz cesarzy od Augusta do Domicjana. Oprócz głównych faktów historycznych zawarł w nich liczne anegdoty i plotki, co pozwala uzupełnić niektóre luki u Tacyta. Podobnie jak w wielu innych rzymskich przekazach, uwaga Swetoniusza skupiała się głównie na wydarzeniach i postaciach związanych z Rzymem, często z czasów sprzed narodzin zarówno swoich, jak i Tacyta. Kasjusz Dion postępował podobnie, ale w późniejszych partiach swojego dzieła opisywał wydarzenia z końca II i początku III wieku n.e., często opierając się na własnych obserwacjach. Z kolei piszący także w tym okresie Herodian przedstawia te same zdarzenia w odmienny sposób, co podaje w wątpliwość relacje Kasjusza Diona, a także świadectwa Tacyta oraz Swetoniusza.

Dla historyków pokroju Tacyta i Swetoniusza imperium stanowiło przede wszystkim arenę, na której cesarze oraz klasa senatorska rozgrywali swoje polityczne gry – prawdziwą wielką scenę dziejów. Tymczasem współcześni im poeci, tacy jak Marcjalis i Juwenalis, przybliżają nam barwny, wręcz awanturniczy obraz Rzymu z końca I i początku II wieku n.e., który nie znajduje odpowiednika w innych epokach. W okresie panowania Tyberiusza (14–37) Waleriusz Maksymus zebrał i opublikował liczne „godne zapamiętania czyny i wypowiedzi” zarówno wybitnych Rzymian, jak i ludzi spoza Rzymu, czerpiąc z różnorodnych źródeł, które w większości nie przetrwały do naszych czasów. Ułożył swoją relację w dziewięć tematycznych części, by ułatwić czytelnikom orientację w materiale. Jego dzieło zachowało się w całości i dostarcza bezcennego świadectwa cech, które Rzymianie szczególnie cenili, na przykład odwagi czy umiarkowania. Pliniusz Starszy (Gajusz Pliniusz Sekundus) w swojej monumentalnej Historii naturalnej przytoczył niezliczone anegdoty i teorie, zginął niestety podczas wybuchu Wezuwiusza w sierpniu 79 roku n.e. Żaden inny Rzymianin nie zdołał go zastąpić. Źródła pisane z III wieku i późniejsze (oprócz Kasjusza Diona, Herodiana i Ammiana Marcellinusa) są na ogół ubogie i niepewne, co szczególnie utrudnia badanie wybranych biografii niektórych cesarzy z III wieku.

Mamy również szczęście posiadać zbiory korespondencji, przede wszystkim listy Cycerona, a później Seneki i Pliniusza Młodszego, siostrzeńca Pliniusza Starszego. Te wyjątkowe okna, które pozwalają nam zerknąć na życie w Rzymie, Italii i prowincjach, często pojawiają się w tej i innych książkach. Ilustrują one nierównowagę w dostępnych źródłach, której nie możemy zmienić, ale powinniśmy docenić, że przynajmniej te źródła przetrwały. Niemniej nie możemy być pewni, czy teksty, które posiadamy, przekazują treści rzeczywiście wysłanych listów, ponieważ nasze wersje pochodzą z zachowanych kopii. Istnieje możliwość, że zostały one zmodyfikowane przed publikacją – czy to przez samych autorów, czy przez późniejszych redaktorów. Wiemy na przykład, że tak właśnie stało się z listami Samuela Pepysa (1633–1703), gdy ich wybór został po raz pierwszy opublikowany przez Richarda Griffina, barona Braybrooke, w 1825 roku. Griffin wprowadzał zmiany i skróty w tekstach, tam gdzie uznał to za stosowne. Porównanie z istniejącymi rękopisami pozwala wykazać, co dokładnie zostało zmienione, jednak w przypadku korespondencji rzymskiej nie mamy takiej możliwości10. Forma listu pełniła również funkcję literacką. Gdy autor zachowywał kopię, tekst mógł być odpowiednio modyfikowany i „ulepszany”. W niektórych przypadkach list nigdy nie został wysłany, a był skomponowany wyłącznie po to, by wzbogacić archiwum.

Zdarza się, że napisy i graffiti, które dostarczają nam informacji o imionach i karierach zwykłych Rzymian, przetrwały w najróżniejszych miejscach. Niektóre znajdują się w pierwotnej lokalizacji, na przykład na cmentarzach, inne odnajdujemy na ołtarzach, wśród inskrypcji religijnych czy w pozostałościach dawnych budowli. Część z nich została przeniesiona z pierwotnego miejsca, zachowana na stopniu schodów w domu czy na pokrywie studzienki – i często właśnie w ten sposób uniknęła zniszczenia. Jeśli w inskrypcji nie ma wzmianki o konkretnej dacie, konsulach danego roku czy cesarzu, zazwyczaj można ją datować jedynie na podstawie stylu. Jest to nieunikniona słabość tego rodzaju źródeł. W praktyce oznacza to, że badając życie w starożytnym Rzymie, niejednokrotnie musimy zestawiać dane z różnych przekazów rozdzielonych okresami porównywalnymi do tych, jakie dzielą nas od panowania Jerzego III (1760–1820) lub nawet dłuższymi.

Ocenianie wiarygodności jakichkolwiek źródeł stanowi duże wyzwanie, zwłaszcza gdy starożytni historycy opisują wydarzenia, w których przytaczają czyjeś słowa. James Boswell (1740–1795) za życia cieszył się niemałą sławą (a momentami wręcz niesławą) z powodu regularnie prowadzonych dzienników i zapisków. Utrwalał w nich liczne epizody i zdarzenia, skupiając się głównie na relacji z doktorem Samuelem Johnsonem (1709–1784). Boswell wyróżniał się wyjątkową metodą pracy i niezwykłą umiejętnością odtwarzania żywych, dynamicznych rozmów, których był świadkiem i uczestnikiem. Twierdził, że spisywał je tak szybko, jak tylko mógł, zaraz po ich zakończeniu. Te właśnie archiwa stały się podstawą Żywota doktora Samuela Johnsona – najsłynniejszej biografii napisanej w języku angielskim.

Zawsze jednak toczono dyskusje, na ile autentyczne były relacje Boswella dotyczące wypowiedzi Johnsona i jego rozmów z innymi ludźmi. Można argumentować, że Boswell odtwarzał te sceny (a były to prawdziwe sceny, często zawierające wskazówki reżyserskie) w charakterystycznym dla Johnsona stylu, który znał na tyle dobrze, że potrafił to robić wiarygodnie. Nie sposób jednak stwierdzić, na ile rezultat był wynikiem jego talentu pisarskiego, a na ile jedynie dokładnym zapisem rozmowy. Mimo że zachowało się wiele notatek i rękopisów Boswella, a biografia była wielokrotnie wydawana i poprawiana za jego życia11, wciąż nie mamy pewności, jak wiele jest w niej literackiej kreacji.

Gdy natrafiamy na rzymski przekaz opisujący spotkanie zwykłego człowieka z cesarzem, nie sposób ustalić, czy dana opowieść jest zmyśleniem, pogłoską, czy też wynikiem pomyłki, w której jednego władcę zastąpiono innym. Może to być zarówno pastisz rzeczywistego wydarzenia, jak i autentyczna historyjka lub czysta fantazja. Nie dysponujemy żadnymi zapiskami podobnymi do pozostawionych przez Boswella, które pozwoliłyby zweryfikować takie opowieści. On przynajmniej znał swojego bohatera osobiście.

Rzymianie mieli wyjątkowo wyostrzoną świadomość własnej historii, choć była to wersja zdarzeń dopasowana do ich poczucia tożsamości – podobnie jak wszystkie dzieje narodowe. Z dzisiejszej perspektywy wydaje się ona irytująco nieprecyzyjna, zwłaszcza jeśli chodzi o najwcześniejsze czasy, lecz przecież o tożsamości ludów w równym stopniu decydują mity założycielskie, co faktyczny bieg wydarzeń. W konsekwencji odnalezienie absolutnej „prawdy” o tym, co się wtedy działo, jest niemożliwe – choć nie bardziej niż ustalenie w pełni prawdziwego obrazu tego, co zdarzyło się wczoraj w Londynie lub Waszyngtonie. Narzekanie na tę sytuację jest więc bezcelowe. Rozmaite relacje i kontrrelacje rodzą się bowiem niemal równocześnie ze zdarzeniem, które próbują opisać. W jednym z serwisów informacyjnych BBC Radio 4 redaktor od spraw politycznych Chris Mason poinformował o spotkaniu, do którego tuż wcześniej doszło pomiędzy urzędującym premierem Wielkiej Brytanii Rishim Sunakiem a jego poprzednikiem Borisem Johnsonem, zauważając z przekąsem, że „relacje na temat tego spotkania znacząco się różnią”12. Jak zatem po dwudziestu stuleciach w ogóle próbować dotrzeć do prawdy? Najpewniej większość rozmaitych świadectw zniknie z czasem i pozostanie co najwyżej jedno – jeśli w ogóle jakiekolwiek – a wówczas będzie ono traktowane jako „pełna i jedyna prawda”, gdyż alternatywą byłoby całkowite przemilczenie danej historii.

Jedyną prawdą jest to, że nie istnieje i nigdy nie istniała absolutna prawda, co do której wszyscy by się zgodzili, nawet w trakcie rozgrywających się właśnie wydarzeń – jakiekolwiek by one były. C.S. Lewis stwierdził, że wszystko, co można zrobić, to zapytać: kto wywarł wpływ na tego starożytnego pisarza, jak dalece dane twierdzenie zgodne jest z tym, co napisał w innych swych dziełach, jaką to fazę w rozwoju pisarza lub w ogólnej historii myśli ilustruje, jaki to wywarło wpływ na późniejszych pisarzy, jak często bywało źle rozumiane. Jednocześnie pozostaje nierozwiązana kluczowa kwestia: czy u podstaw całej tej relacji w ogóle tkwi jakakolwiek prawda13.

Mity te mówią nam o kulturze, z której się wywodzą, co najmniej tyle samo, co jakiekolwiek inne źródło wiedzy – podobnie jak bitwa o Anglię czy amerykańska wojna o niepodległość, które dziś funkcjonują w mglistej mieszance faktów i legend. Rzymianie, zarówno jako wspólnota, jak i jako jednostki, uważali się za aktorów we własnym dziejowym spektaklu, kreując swój wizerunek i opowieść o sobie zgodnie z tą narracją.

Podobnie rzecz ma się z historiami o pierwszych cesarzach, które przekazał nam choćby Swetoniusz. Opisywał je, ponieważ były powszechnie znane w jego czasach i stały się trwałymi motywami rzymskiej tożsamości kulturowej. Swetoniusz znał swoich czytelników i odpowiadał na ich oczekiwania, ale jednocześnie utrwalał dla przyszłych pokoleń sposób, w jaki postrzegano takich władców jak Kaligula czy Neron – niezależnie od tego, czy ten obraz był zgodny z prawdą, czy nie.

Obaj ci cesarze zostali przez rzymskich historyków nierozerwalnie związani z gorszącymi opowieściami o kazirodztwie, rozpuście oraz skrajnym okrucieństwie i barbarzyństwie. Dziś nie jesteśmy już w stanie stwierdzić, czy kryło się w tych historiach ziarno prawdy, ponieważ brak nam dowodów, które pozwoliłyby jednoznacznie je potwierdzić lub obalić. Dlatego zamiast dociekać ich autentyczności, lepiej przyjąć, że owe oskarżenia i plotki stanowiły istotny element rzymskiej kultury masowej – tym bardziej że wiele z nich powstało długo po opisywanych wydarzeniach. To właśnie poprzez takie narracje Kaligula i Neron zostali wykreowani na archetypicznych tyranów, do których później dołączyły postaci takie jak Kommodus czy Heliogabal. Przyjęcie, że te opowieści mogły mieć jakieś (nawet minimalne) podstawy w faktach, nie oznacza jednak, że należy je traktować jako całkowicie wiarygodne. Plotki zyskują na sile głównie dlatego, że wpisują się w określone wyobrażenia i oczekiwania odbiorców. Największym wyzwaniem – często niemożliwym do przezwyciężenia – pozostaje oddzielenie prawdy od fikcji. Nieustanne roztrząsanie i podważanie wiarygodności tych przekazów może jednak prowadzić do wniosku, że wszystkie są z gruntu niewiarygodne, a takie podejście jest zarówno stronnicze, jak i nieproduktywne. Oczywiście każde źródło należy czytać krytycznie. Wskazałem miejsca, w których szczególnie warto zachować ostrożność.

W swojej głośnej książce Prostaczkowie za granicą Mark Twain wspomina wizytę w bazylice Grobu Świętego w Jerozolimie, gdzie – w latach sześćdziesiątych XIX wieku – pokazano mu domniemany grób Adama. Z typową dla siebie ironią zauważył: „Nie ulega wątpliwości, że tam właśnie go pochowano, ponieważ nikt dotąd nie udowodnił, że jego grób znajduje się gdzie indziej”14. Trudno o lepsze podsumowanie problemów, z jakimi mierzą się wszyscy historycy, a w szczególności badacze dziejów starożytnych. Zazwyczaj nie dysponujemy dowodami, które pozwoliłyby bezsprzecznie rozstrzygnąć wiele kwestii, przez co powstaje niekończący się pochód hipotez – od kuriozalnych aż po całkiem rozsądne. Trwają one w obiegu głównie dlatego, że z reguły brak dowodów zarówno na ich potwierdzenie, jak i obalenie. To samo dotyczy wielu pytań na temat cesarstwa rzymskiego, zwłaszcza tych odnoszących się do prawdziwego charakteru niektórych cesarzy. Jak zwykle wszystko sprowadza się do tego, w co chcemy wierzyć. W tym kontekście przekonania Rzymian na temat ich władców są dla naszego zrozumienia, na czym polegało bycie Rzymianinem, równie ważne, a może nawet ważniejsze niż najbardziej wyrafinowane teorie naukowe.

Kultura rzymska, podobnie jak nasza, była nasycona stereotypami, choć w przeciwieństwie do nas Rzymianie nie mieli skrupułów w szufladkowaniu ludzi. Nie powstrzymywali się również przed okazywaniem uprzedzeń i bigoterią, zwłaszcza wobec cudzoziemców. Gospody i tawerny uchodziły w ich oczach za siedliska wszelkiej maści podejrzanych typów knujących swoje niecne intrygi. Jeśli przywodzi to na myśl słynną scenę z Gwiezdnych wojen rozgrywającą się w kantynie wypełnionej międzygalaktycznymi wyrzutkami i dziwadłami, to znak, że świat Rzymian wcale nie był tak odległy od naszego. Ich uliczne jadłodajnie i tanie czynszówki pełne były podobnych przybyszów i rozbitków z całego rozległego imperium.

CESARZE

Rzeczywisty status cesarza krył się za osobliwą fasadą republikańskich urzędów i innych zaszczytów, podtrzymywanych w zaskakująco konsekwentnej grze pozorów (szczegółowo omówiono to w rozdziale 2). Rzym i jego mieszkańcy sprawowali niepodzielną władzę nad rozległymi obszarami Europy, Afryki Północnej oraz Bliskiego Wschodu. Imperium to zostało zdobyte dzięki grabieżczym podbojom. W I wieku n.e. rzymska cywilizacja niepowstrzymanie zmierzała ku szczytowi swojej potęgi.

Dla większości mieszkańców cesarstwa rzymskiego – zarówno senatorów, jak i niewolników, a także pozostałych zajmujących wszelkie pośrednie pozycje – to, kto aktualnie sprawuje władzę, nie miało w gruncie rzeczy większego znaczenia. Na monetach, które trzymali w dłoniach, widniała twarz panującego cesarza, ale obok nich istniały monety z wizerunkami jego poprzedników, ponieważ mogły one pozostawać w obiegu przez pokolenia. Każda z nich symbolizowała ideę władzy cesarskiej skupionej w rękach jednego człowieka, a nad nim przeciętny Rzymianin nie miał żadnej kontroli, chyba że dołączył do rozwścieczonego tłumu, który wyciągał cesarza z pałacu i go zabijał.

Na ogół intrygi i machinacje w pałacu cesarskim nie wpływały znacząco na codzienne życie zwykłych mieszkańców. Owszem, wojny domowe wybuchające między rywalizującymi cesarzami potrafiły doszczętnie zniszczyć społeczności, które miały nieszczęście znaleźć się w pobliżu działań zbrojnych. Dla niemal wszystkich innych były to jednak odległe wydarzenia, sygnalizowane głównie nagłym pojawieniem się nowych monet opatrzonych imieniem i wizerunkiem nowego władcy. Istnieją jednak pewne dowody na to, że zwykli Rzymianie poważnie traktowali nadużycia władców. Jedną z metod wyrażenia sprzeciwu było wtedy wyjście na ulice, ale czasami gniew ludu znajdował ujście w bardziej symbolicznych gestach. Jako jeden z przykładów można podać usunięcie wizerunku Nerona z monet, co miało oznaczać jego symboliczne uśmiercenie.

Zwykli obywatele mogli jednak – i rzeczywiście tak robili – pisać listy do cesarza lub zwracać się do niego osobiście podczas audiencji, by prosić o różne przysługi bądź przywileje. Przykładem może być nadanie obywatelstwa dziecku żołnierza, który związał się z kobietą z prowincji.

W porównaniu z naszymi czasami rzymscy cesarze byli zaskakująco dostępni. Zdarzało się, że zwykli ludzie przypadkowo spotykali cesarza i korzystali z okazji, by przedstawić mu prośbę. Pewnego razu Hadrian, będąc w podróży – nie wiemy, gdzie dokładnie, a biorąc pod uwagę jego zwyczaj częstego podróżowania, mogło to być zarówno w Italii, jak i gdziekolwiek w imperium – został zaczepiony przez kobietę, która postanowiła spróbować szczęścia. Zanim skończyła przedstawiać swoją prośbę, Hadrian zbył ją, mówiąc, że nie ma czasu. Popełnił jednak błąd. Kobieta odparowała, iż w takim razie nie powinien być cesarzem. Zawstydzony Hadrian zsiadł z konia i wysłuchał jej, choć nie wiemy, czego dotyczyła skarga15. Historia ta pochodzi od Kasjusza Diona, który spisał ją co najmniej sześćdziesiąt lat po tym wydarzeniu. Nie mamy najmniejszego pojęcia, jak ta opowieść przetrwała przez ten czas i czy została ubarwiona lub zmodyfikowana. Wiele dekad wcześniej Cyceron z irytacją odkrył, że przypisywano mu żarty, jakich nigdy nie opowiedział16. Jest to przykład zjawiska, które można by określić mianem przypisywania autorytetu (ang. prestige attribution), czyli nadawania danej anegdocie, komentarzowi czy wypowiedzi fałszywego potwierdzenia poprzez przypisanie ich osobie o wystarczająco dużej renomie, by wzmacniała ich wiarygodność i znaczenie.

DATOWANIE RZYMU

Rzymianie liczyli lata od założenia miasta – ab urbe condita – lub od narodzin miasta, co odpowiada rokowi 753 p.n.e. Jednak Rzymianie rzadko umieszczali daty na monetach lub pomnikach17. Lata oznaczano zazwyczaj w oficjalnych dokumentach za pomocą imion dwóch konsulów wybieranych na początku każdego roku. Zachowały się listy tych urzędników. Cesarze umieszczali swoje tytuły na monetach i inskrypcjach, nie odróżniali ich jednak od tych, które nosili przed objęciem władzy. Na przykład Domicjan aż siedmiokrotnie pełnił urząd konsula przed wstąpieniem na tron w roku 81. Dlatego też, gdy był cesarzem w roku 84, na jego monetach i inskrypcjach odnotowano, że jest to jego dziesiąty konsulat (oznaczany jako COS X). To właśnie spisy konsulów w największej mierze przyczyniły się do stworzenia chronologii, którą w czasach nowożytnych dopasowano do współczesnego kalendarza, między innymi dzięki zapiskom o zaćmieniach odnotowanych przez rzymskich historyków. Drugie tysiąclecie Rzymu rozpoczęło się w roku 248 (według naszej rachuby) i stało się pretekstem do wielkich uroczystości zorganizowanych przez Filipa I (244–249).

Nie ulega więc wątpliwości, że Rzymianie ustalili chronologię własnych dziejów, zyskując w ten sposób klarowną wizję początków swojego miasta – nawet jeśli najwcześniejsze etapy tej historii były w dużej mierze fikcyjne i jedynie symbolicznie osadzone w faktach. Początki Rzymu, jak powszechnie wiadomo, były nader skromne. Miasto powstało z kilku rolniczych osad rozlokowanych na niskich wzgórzach nad brzegami Tybru. Z początku wydawały się one niepozorne i mało znaczące, bo w istocie takie były. Jednak wyjątkowy splot okoliczności sprawił, że z czasem zjednoczyły się w siłę, która przez kolejne pokolenia prowadziła walki terytorialne i ekonomiczne z sąsiednimi społecznościami. Z biegiem stuleci ta siła stopniowo przekształciła się w dominującą potęgę na terenie całej Italii. Najważniejszy moment nastąpił jednak pod koniec III wieku p.n.e., po tym jak w pierwszej i drugiej wojnie punickiej Rzym pokonał swego największego rywala – Kartaginę. Zwycięstwo to otworzyło mu drogę do panowania nad całym obszarem Morza Śródziemnego.

Historia Rzymu obejmuje ponad tysiąc lat – od legendarnego założenia miasta w 753 roku p.n.e. po upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego pod koniec V wieku n.e. Jednak jego wschodnia część, znana jako Cesarstwo Bizantyńskie, przetrwała jeszcze niemal tysiąc lat, aż do zdobycia Konstantynopola w 1453 roku. To niezwykła opowieść o tym, jak z kilku skromnych osad nad Tybrem narodziło się miasto, które z czasem stało się najpotężniejszym ośrodkiem starożytnego świata, przez stulecia kształtującym historię, kulturę i politykę Europy.

Ta książka nie jest kolejną historią starożytnego Rzymu – powstało już wiele znakomitych opracowań, które doskonale spełniają to zadanie. Jest to natomiast opowieść o codziennym życiu w Wiecznym Mieście i o tym, co oznaczało bycie Rzymianinem. Od makabrycznych scen strącania ciał przestępców i wrogów publicznych ze Skały Tarpejskiej po niemal opustoszałe ulice w te nieliczne dni, gdy cała ludność zdawała się przenosić do Circus Maximus, by śledzić emocjonujące wyścigi rydwanów – Rzym był miejscem pełnym kontrastów, namiętności i spektakli, które nadawały rytm jego codzienności.

Rzym był zarazem olśniewający i odpychający – miasto, w którym niewyobrażalny przepych współistniał z makabrycznymi widokami ciał skazańców rozkładających się na krzyżach. Zamożni obywatele wylegiwali się na łożach z kości słoniowej w czasie wystawnych uczt, podczas gdy ulice pokrywały nieczystości i odpadki. W 1775 roku Samuel Johnson miał (rzekomo) powiedzieć, że pełny nurt ludzkiej egzystencji płynie przez Charing Cross18. Mówił, rzecz jasna, o Londynie, ale równie dobrze mógłby opisywać cesarskie fora Rzymu, termy Karakalli, zatłoczone garkuchnie i targowiska czy wreszcie niekończący się strumień ludzi i towarów napływających każdego dnia via Appia oraz wzdłuż Tybru z portu w Ostii.

Satyryk Juwenalis nie miał wysokiego mniemania o historykach, nazywając ich „leniwymi” i „gnuśnymi”. Kpił z ilości zużytej oliwy do lamp oraz niezliczonych godzin spędzanych nad tysiącami stronic, które – według niego – prowadziły jedynie do zguby samych badaczy19. Paradoks polega jednak na tym, że on sam, jak i jemu podobni odegrali kluczową rolę w zachowaniu codziennych obrazów życia w starożytnym Rzymie. To właśnie dzięki ich słowom i barwom ożywają dziś puste ruiny rzymskich świątyń, ulice Pompejów czy domy czynszowe w Ostii.

Poszczególne rozdziały książki zostały ułożone głównie według tematów, co nieuchronnie prowadzi do licznych powtórzeń i wzajemnego przenikania się wątków. Na przykład wyzwoleńcy, choć doczekali się osobnego rozdziału, pojawiają się także wielokrotnie w innych miejscach, podobnie jak cechy, do których należało wielu z nich. Nie roszczę sobie prawa do stworzenia wyczerpującego zestawu tematów ani przewodnika, który w pełni oddałby życie w starożytnym Rzymie. Bogactwo materiału źródłowego sprawia, że całkowite omówienie tego świata byłoby niemożliwe – podobnie jak w przypadku rzymskiej armii, opisanej w mojej książce Gladius. Próba takiego przedsięwzięcia byłaby po prostu nierozsądna. Dlatego wybór przedstawionych tu historii jest subiektywny. Za każdą anegdotą, inskrypcją czy opowieścią kryje się wiele innych, których nie sposób uwzględnić. Moim celem było oddanie różnorodności i intensywności życia w Rzymie – zarówno tych jego przejawów, które wciąż wydają się nam bliskie, jak i tych, które dziś postrzegamy jako obce i osobliwe.

Choć niektóre źródła są obszerne, wiele innych ma charakter marginalny. Często nasza wiedza o danej świątyni czy danym kulcie opiera się wyłącznie na pobocznej wzmiance w tekście poświęconym zupełnie innemu zagadnieniu. W niniejszej książce każdy przytoczony fakt, anegdota czy inskrypcja są opatrzone pełnym odsyłaczem do źródła. Współczesne publikacje popularno­naukowe z zakresu historii starożytnej nie zawsze uznają to za konieczne – często zakłada się, że autorytet i reputacja autora powinny wystarczyć jako dowód prawdziwości przedstawionych tez. Jednak taka praktyka tworzy niepotrzebną barierę między współczesnym odbiorcą a starożytnymi Rzymianami, co jest stratą. Każdy czytelnik ma prawo wiedzieć, skąd pochodzą prezentowane informacje, i jeśli zechce, samodzielnie je zweryfikować, zamiast bazować jedynie na czyimś autorytecie lub żmudnie poszukiwać źródeł na własną rękę. Dzięki internetowi dostęp do oryginalnych tekstów jest dziś znacznie łatwiejszy, dlatego każdy zainteresowany powinien z tej możliwości skorzystać. W rozdziale „Polecane lektury” znajdują się wskazówki, jak to zrobić.

Jeśli w trakcie pisania tej książki miałem w głowie jakąś inspirację, to były nią dzieła Waleriusza Maksymusa i Pliniusza Starszego (zwanego dalej Pliniuszem). Obaj w I wieku n.e. stworzyli niezwykłe, bardzo osobiste opisy rzymskiego świata, a ich teksty przetrwały do naszych czasów. Waleriusz Maksymus ocalił od zapomnienia wiele niezwykłych historii, które w innym wypadku bezpowrotnie by przepadły. Dzieło Pliniusza, określane mianem „historii naturalnej”, ze względu na ogromną rozpiętość tematyczną stanowi raczej nieprzebrany literacki gabinet osobliwości niż klasyczne kompendium wiedzy. Obaj autorzy korzystali swobodnie z różnorodnych źródeł, pochodzących z rozmaitych epok i zakątków świata, nie przejmując się zbytnio chronologią ani innymi technicznymi subtelnościami. Wyraźnie czerpali przyjemność z samego aktu pisania i korzystali z wolności zgłębiania tematów, które ich fascynowały, nie poddając się ograniczeniom wynikającym ze współczesnej skłonności do specjalizacji. Każdy, kto po przeczytaniu tej lub innej książki zapragnie dowiedzieć się więcej o realiach życia w czasach rzymskich, nie mógłby zrobić lepiej, niż zaczynając właśnie od nich.

Zgłębianie świata rzymskiego poprzez analizę zachowanych źródeł to także spojrzenie na złożoną cywilizację miejską, która funkcjonowała bez elektryczności i jakichkolwiek rozwiniętych form mechanizacji. Niezliczone wynalazki, które dziś traktujemy jako oczywistość – od okularów do czytania po klimatyzację, pralkę czy zawieszenie pneumatyczne – były Rzymianom całkowicie nieznane. W naszym coraz bardziej cyfrowym świecie, gdzie elektryczność i maszyny stały się nieodłącznym elementem codzienności, a życie bez nich wydaje się niewyobrażalne, warto uświadomić sobie, jak niedawny i kruchy jest nasz obecny sposób funkcjonowania. A jednak Rzymianie, samowystarczalni i przedsiębiorczy, potrafili żyć, pracować i bawić się bez wielu rzeczy, które my uznajemy za niezbędne. Ich osiągnięcia, dokonane w warunkach dziś mogących się wydawać prymitywnymi, świadczą o niezwykłej zdolności adaptacji, innowacyjności i organizacji.

Historia jest niczym innym jak odkrywczą podróżą w głąb ludzkich doświadczeń oraz naszego skromnego w nich udziału, bo „w życiu każdego zdarza się, że jakieś zajście powtórzy kształt wcześniejszych zdarzeń”20. Spośród wszystkich starożytnych cywilizacji to właśnie ta stworzona przez Rzymian wywarła na nasze życie najtrwalszy i najbardziej wszechstronny wpływ. Korzystamy z ich alfabetu i wielu ich słów, sławimy ich największe osiągnięcia i potępiamy popełniane przez nich błędy, a materialne pozostałości ich epoki budzą w nas szczery podziw. Ich głosy wciąż rozbrzmiewają w naszej codzienności.

Guy de la Bédoyère

Augusta w Australii Zachodniej, gdzie – z wyjątkiem końcowych poprawek – ukończyłem tę książkę w marcu 2023 roku

Uwaga: Wszystkie daty w niniejszej książce dotyczą lat naszej ery (n.e.), o ile wyraźnie nie zaznaczono, że chodzi o lata przed naszą erą (p.n.e.). Gdzie było to uzasadnione, użyto formy n.e., by uniknąć wątpliwości.

------------------------------------------------------------------------

1.

2 CIL 1.1203 – Corpus Inscriptionum Latinarum.

2.

3 Katullus, Pieśni (10.2).

3.

4 Swetoniusz, Żywoty cezarów, Cezar (52.1).

4.

5 Liwiusz, Dzieje Rzymu od założenia miasta (1, przedmowa 4).

5.

6 Katullus, Pieśni (23).

6.

7 Juwenalis, Satyry (7.138, 3.183).

7.

8 Tacyt, Dzieje (1.4), tłum. Seweryn Hammer.

8.

9 Tacyt, Dzieje (1.71), tłum. Piotr Laskauer, Władysław Okęcki.

9.

10 G. de la Bédoyère, Particular Friends: The Correspondence of Samuel Pepys and John Evelyn, Boydell Press, Woodbridge 1997, s. 16.

10.

11 O tym, jak Boswell opracowywał biografię Johnsona, patrz: Adam Sisman, Boswell’s Presumptuous Task, Penguin, London 2001, s. 168 n.

11.

12 Chris Mason, BBC Radio 4, 1800 News, 11 czerwca 2023.

12.

13 C.S. Lewis, Listy starego diabła do młodego (list 27).

13.

14 Mark Twain, Prostaczkowie za granicą (1869), tłum. Andrzej Keyha, Akapit, Katowice 1992.

14.

15 Kasjusz Dion, Historia rzymska (59.6.3).

15.

16 Cyceron, Mowy. W obronie Plancjusza (14.35). Cyceron skarżył się tu, że irytuje go, gdy „wypowiedzi innych ludzi” przypisywane są jemu – między innymi dlatego, że uważał się za niegodnego tych słów. Podobną skargę wyraził również w liście do Volumniusa Eutrapelusa (Listy do przyjaciół, 7.32.1).

16.

17 Wyjątkiem jest sesterc Hadriana ze 122 r. n.e., na którym wybito 874 rok od założenia miasta. RIC (Hadrian) 609.

17.

18 18 kwietnia 1775 r., jak odnotował James Boswell w swojej książce Żywot doktora Samuela Johnsona.

18.

19 Juwenalis, Satyry (7.98) użył określenia ignavus.

19.

20 William Shakespeare, Henryk IV, część II, akt III, scena 1, tłum. Stanisław Barańczak.