Poradnictwo pedagogiczne - ebook

Wstęp

Człowiek od zawsze potrzebował bliskości z druga osobą, kontaktu emocjonalnego, wsparcia i pomocy w trudnych sytuacjach życiowych. Rozwój cywilizacyjny i postęp technologiczny przyczynia się do doskonalenia funkcjonowania człowieka pod względem organizacyjnym czy technicznym, ale coraz częściej jest źródłem jego problemów osobowościowych, emocjonalnych. Paradoks polega na tym, że wraz z ogólnym postępem i intensywnym rozwojem społecznym występują czynniki hamujące, zakłócające prawidłowy proces funkcjonowania jednostki. Kryzys wartości, autorytetu, osobowości rodzi zapotrzebowanie na różne formy pomocy, poradnictwa i wsparcia, bardziej czy mniej profesjonalnego. Zarówno jednostka, rodzina, jak i szkoła są osadzone w przestrzeni, która jest wypadkową wielu zdarzeń, sytuacji, wpływów, tworzących swoisty układ wzajemnych uwarunkowań. Okres transformacji i przeobrażeń obejmuje wszystkie sfery życia człowieka, wpływając na realizację jego podstawowych funkcji i zadań wynikających z przypisanych ról społecznych.

Indywidualne możliwości i umiejętności decydują o poziomie społecznego i emocjonalnego funkcjonowania człowieka w różnorodnych sytuacjach oraz o zdolności do radzenia sobie z trudnościami dnia codziennego. Obejmują one umiejętności komunikacyjne, interpersonalne oraz przystosowawcze, które można rozwijać i kształtować. Niejednokrotnie samodzielne zmaganie się z nie zawsze sprzyjającą nam rzeczywistością przekracza możliwości danej osoby, która oczekuje pomocy i interwencji osób trzecich czy profesjonalnych instytucji. Mechanizm zapotrzebowania na poradnictwo i pomoc ma bardzo złożony charakter i jest historycznie uwarunkowany – często zdarza się, że stosowane dotychczas sposoby reagowania i działania rutynowego nie zawsze sprawdzają się w nowych, zaskakujących sytuacjach. Doświadczenia związane z sukcesem przy rozwiązywaniu problemu motywują i ukierunkowują nasze działania, ale każda porażka zbliża do izolacji, wycofania się czy marginalizacji życia społecznego. Jak słusznie podkreśla A. Kargulowa:

pomoc wzajemna nie jest zjawiskiem nowym, nie jest także „wynalazkiem” ostatnich czasów korzystanie z pomocy osób kompetentnych: mędrców, doradców, wróżbitów, ekspertów, terapeutów, konsultantów, to jednak dzisiaj nie tylko jest to pomoc znacznie bardziej rozpowszechniona, ale i bardziej wyspecjalizowana, a przede wszystkim niezbędna. Na jej kształcie, sposobie jej poszukiwania i rodzaju jej wykorzystywania odciska się całe zindywidualizowanie życia ludzi, wielorakość przeżywanych przez nich problemów, złożoność ich tożsamości i niepowtarzalność ich biografii1.

Życie człowieka w świecie ponowoczesności2 cechuje ustawiczny pośpiech, konieczność ciągłych wyborów z nieskończonej liczby możliwości, a tempo i zakres zmian zachodzących w codziennym życiu przekraczają często zdolności adaptacyjne jednostki, czego konsekwencja są stany bezradności i niemocy, podejmowanie zachowań ryzykownych, poczucie zagubienia się, małej przydatności i niedoskonałości, lęk o własną tożsamość, lęk przed utratą standardu życia czy przedmiotowym traktowaniem. Ta złożona sytuacja wyznacza różne drogi korzystania z usług poradniczych. Jedną z nich jest traktowanie poradnictwa jako panaceum na wszelkie rozterki życiowe, kiedy pomoc nabiera cech permanentnych i staje się środkiem niezbędnym do normalnego funkcjonowania. Powszechne przekonanie o wszechobecnym kryzysie uzależnia niektóre osoby od pomocy i poradnictwa, a doradcy wykorzystują sytuację „urynkowienia ryzyka”3. Inne podejście do problematyki pomocy i poradnictwa akcentuje pozytywny wpływ pomocy w procesie mobilizowania jednostki do pokonania własnych problemów z wykorzystaniem indywidualnych możliwości, a oczekiwanie rozwiązania problemu przez inne osoby to ostateczność, która ma miejsce w sytuacji nieskuteczności podejmowania własnych działań. Zastosowanie konkretnego rodzaju pomocy warunkowane jest wieloma czynnikami związanymi z osobą wspomaganą i osobą wspomagającą (doradcą, ekspertem, konsultantem).

Powodem skłaniającym do napisania tej publikacji były moje wieloletnie doświadczenia w pracy poradniczej (poradnia psychologiczno-pedagogiczna) oraz zapotrzebowanie akademickie na praktyczne ujęcie zagadnień związanych z poradnictwem pedagogicznym. Naukowe opracowanie poruszanych zagadnień pedagogicznych wzbogacone zostało przykładami rozwiązań praktycznych, stosowanych w odniesieniu do różnych grup osób wspomaganych (dzieci i młodzieży, rodziców, nauczycieli, osób uczestniczących w procesie wychowania). Zamieszczone w publikacji przykładowe narzędzia pracy doradcy czy praktyczne ćwiczenia, skłaniające do refleksji nad relacją wiedzy studentów z własnym doświadczeniem, mają pokazać praktyczny wymiar poradnictwa, z jakim spotkają się w przyszłej pracy zawodowej. Rozważania obejmują treści związane z rozumieniem i uwarunkowaniami sytuacji poradniczej, podmiotowością i przedmiotem oddziaływania poradnictwa, kształtowaniem się rodzajów poradnictwa i ich związku z psychologicznymi koncepcjami człowieka oraz filozoficznych aspektów procesu pomagania. Terminy „pomoc” i „poradnictwo” traktuję jako synonimy, przyjmując definicję poradnictwa rozumianego jako proces niesienia pomocy.

Książka podejmuje wybrane zagadnienia teoretyczne w ujęciu filozoficznym, psychologicznym, socjologicznym, pedagogicznym, podkreślając interdyscyplinarny charakter problematyki. Starałam się wnikliwie, a zarazem przystępnie, omówić zagadnienia związane z poradnictwem dydaktyczno-wychowawczym w kontekście pomocy ukierunkowanej na problem dojrzałości szkolnej, niepowodzeń szkolnych, trudności wychowawczych czy problematyki pomocowej w wypadku niepełnosprawności. Analizowane treści odnoszą się do obszaru pomocy, wspomagania i poradnictwa realizowanych w wymiarze edukacyjnym.

Omówiłam podstawowe rodzaje poradnictwa, których celem jest optymalizacja procesu wychowania dzieci i młodzieży, uwzględniając działania realizowane w układzie relacji międzyosobowej (nauczyciel – rodzic – uczeń – specjalista) oraz w ramach systemu instytucji wspomagających zadania i funkcje środowisk wychowujących (poradnie rodzinne i psychologiczno-pedagogiczne). Jednym z podstawowych warunków udzielania skutecznej pomocy jest znajomość problematyki będącej przedmiotem relacji poradniczych, dlatego w książce znajdują się informacje dotyczące powszechnie spotykanych zjawisk w obszarze edukacyjnym, które mogą stanowić problem poradniczy.

Prezentując wybrane zagadnienia z obszaru poradnictwa pedagogicznego, wykorzystałam dotychczasowe informacje i publikacje, uaktualniłam je i wzbogaciłam o własne doświadczenia praktyczne. Z uwagi na szeroki zakres tematyczny zagadnienia, w książce opisane zostały wybrane aspekty poradnictwa w ujęciu pedagogicznym, których znajomość jest niezbędna w procesie przygotowania zawodowego.

Pragnę złożyć serdeczne podziękowania wszystkim, którzy mnie inspirowali i motywowali do napisania książki: najbliższym, studentom, przyjaciołom. Szczególne podziękowania składam Panu prof. dr. hab. Bogusławowi Śliwerskiemu za cenne uwagi zawarte w recenzji oraz Oficynie Wydawniczej „Impuls” za okazaną pomoc i wsparcie. Treści tej publikacji są uzupełnieniem innych pozycji naukowych i mogą być pomocne w realizacji przedmiotu poradnictwo pedagogiczne.

Drugie wydanie książki (poprawione i rozszerzone) zostało uzupełnione o sugestie zgłoszone przez prof. A. Kargulową i prof. B. Wojtasik z Dolnośląskiej Szkoły Wyższej we Wrocławiu, za które autorka serdecznie dziękuje. Wprowadzenie zaproponowanych zmian pomogło usunąć niedoskonałości i niedociągnięcia pierwszego wydania oraz pozwoliło na ukazanie pełniejszego obrazu poradnictwa w wymiarze teoretycznym, naukowym w publikacji mającej charakter podręcznika akademickiego.

1A. Kargulowa, O teorii i praktyce poradnictwa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006, s. 9.

2Z. Bauman, Ponowoczesność jako źródło cierpień, Wydawnictwo „Sic!”, Warszawa 2000.

3Tenże, Wieloznaczność nowoczesna, nowoczesność wieloznaczna, tłum. J. Bauman, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995.Zakończenie

Poradnictwo pedagogiczne obejmuje wiele zagadnień związanych z pracą nauczycieli, wychowawców, pedagogów i psychologów szkolnych, a także specjalistów instytucji pomocowych, głównie poradni psychologiczno-pedagogicznych. Obok profesjonalnych form pomocowych równie dynamicznie rozwija się poradnictwo nieprofesjonalne, odpowiadające oczekiwaniom i potrzebom społecznym. Poradnictwo zapośredniczone, które dociera do szerokich grup odbiorców w sposób mniej lub bardziej zamierzony, przekazuje informacje, wskazówki za pośrednictwem mediów i stanowi dziś ważne źródło porad dotyczących różnych dziedzin życia. Mimo upowszechniania medialnego poradnictwa pedagogicznego, udzielanie profesjonalnej pomocy w wymiarze edukacyjnym i wychowawczym pozostaje nadal w kompetencji szkoły i instytucji oświatowych. Przedstawione w książce obszary poradnictwa pedagogicznego odnoszą się do podstawowych środowisk realizujących proces wychowania dzieci i młodzieży. Zarówno rodzina, jak i szkoła potrzebują wsparcia w wypełnianiu swoich funkcji związanych z nauczaniem, wychowaniem i opieką.

Rozwój teorii poradnictwa wskazuje na jego naukowy charakter, brak jednak opracowań praktycznych, które podpowiadają konkretne rozwiązania w działalności nauczyciela. Proponowane po każdym rozdziale pytania i zadania dla studentów często odnoszą się do praktyki i mają na celu zwiększenie aktywności intelektualno-poznawczej studentów. Zakres zagadnień poradnictwa jest zdecydowanie szerszy niż ten, który został zaprezentowany w niniejszej publikacji, dotyczy bowiem wszystkich obszarów funkcjonowania człowieka. Ograniczenie treści do wymiaru związanego z procesami edukacji związane jest z oczekiwaniami potencjalnych adresatów publikacji i uwarunkowane programem nauczania w ramach przedmiotu Poradnictwo pedagogiczne. Czytelnicy zainteresowani problematyką poradnictwa mogą znaleźć wiele informacji w różnych podręcznikach psychologicznych i pedagogicznych.

Wzrastająca wciąż grupa odbiorców porad wpływa na wizerunek szkoły jako instytucji nie tylko nauczającej i wychowującej, lecz także wspomagającej, wspierającej podmioty procesu wychowania: uczniów, nauczycieli i rodziców. Pomaganie stanowi dzisiaj szeroki obszar działań osób uczestniczących w codziennej rzeczywistości edukacyjno-wychowawczej, nie ogranicza się wyłącznie do czynności realizowanych w ramach instytucji poradnianych. Poradnictwo oparte na teoriach filozoficznych i psychologicznych ukazuje zjawisko pomagania jako relację międzyosobową, w której doradca przyjmuje określone sposoby działalności pomocowej związanej z przyjęciem wybranej koncepcji. Rozwój poradnictwa ukazuje ewolucję form pomocy, dynamikę zmian w zakresie oczekiwań wobec doradcy, jak również przeobrażenia dotyczące sposobów i strategii udzielania pomocy. Spory wokół poradnictwa dotyczą modelu doradcy, zasięgu usług pomocowych, systemu wartości i coraz częściej zasad etycznego pomagania, zwłaszcza w poradnictwie sieciowym. Dobór zagadnień do niniejszej publikacji jest związany z przygotowaniem pedagogów do praktycznej pracy poradniczej. Podstawowe pojęcia i terminy, analiza sytuacji poradniczej w kontekście relacji międzyosobowej czy charakterystyka instytucji pomocowych wprowadzają czytelnika w teoretyczny wymiar poradnictwa. Opis postępowania poradniczego w określonych sytuacjach edukacyjnych w odniesieniu do osoby lub osób wspomaganych przybliża pracę doradcy realizującego zadania w obszarze edukacyjnym. Poradnictwo wyznacza zakres oddziaływań nauczycieli-wychowawców, pedagogów w ocenie szkolnej dojrzałości, przeciwdziałaniu niepowodzeniom w uczeniu się oraz zachowaniom problemowym uczniów, realizacji zadań opiekuńczych rodziny i szkoły czy wsparciu osób niepełnosprawnych. Wszechobecność działań pomocowych, zapotrzebowanie społeczne na doradców, zarówno profesjonalistów, jak i osoby pomagające z potrzeby serca, rodzą konieczność zapoznania się z podstawami pracy poradniczej, zdobywania umiejętności, kształtowania właściwych postaw oraz przygotowania warsztatowego.

Celem analizy form pomocowych było uświadomienie znaczenia poradnictwa i jego dynamicznego charakteru w zmieniającej się codzienności. Publikacja w sposób wnikliwy opisuje instytucjonalną formę poradnictwa skoncentrowaną na pracy poradni psychologiczno-pedagogicznej funkcjonującej w resorcie edukacji. Zadania, formy pracy czy możliwości uzyskania pomocy ze strony tej instytucji powinien znać każdy nauczyciel, pedagog, osoba wykonująca zadania edukacyjne. Znajomość czynności poradniczych, metod i środków realizowanych w określonej sytuacji pomagania stanowi podstawę przygotowania do udzielania skutecznej, profesjonalnej pomocy w warunkach instytucji oświatowych.

Skrótowe ujęcie poradnictwa zawodowego podyktowane było koniecznością zasygnalizowania tej problematyki, ponieważ działania profesjonalne leżą w gestii osób posiadających odpowiednie przygotowanie i kompetencje zawodowe. Nauczyciel-wychowawca powinien być ukierunkowany na zadania związane z orientacją, informacją zawodową, bez wnikania w diagnozę preferencji zawodowych młodzieży, znajomości koncepcji psychologicznych służących do oceny zawodowych predyspozycji. W tej części książki znajdują się podstawowe informacje dotyczące przygotowania do wyboru zawodu w warunkach instytucji oświatowych, zadań nauczyciela, rodziców i innych osób współuczestniczących w procesie przygotowania zawodowego, charakterystyki szkolnego doradcy zawodowego oraz modeli działania doradców zawodowych w świetle rodzajów poradnictwa.

Zmieniający się model pracy nauczyciela, związany z koniecznością wspierania, wspomagania dziecka i rodziny, kształtuje nową rzeczywistość edukacyjną, w której porada, wsparcie i pomoc stanowią podstawowe elementy pracy pedagogicznej. Wielowymiarowy charakter poradnictwa wyznacza obszar pomocowy realizowany w relacji nauczyciel – uczeń – rodzic. Instytucjonalne formy poradnictwa, choć nadal bardzo poszukiwane, coraz częściej są zastępowane poradnictwem udzielanym w miejscu codziennego pobytu dziecka: w przedszkolu, szkole, z uwzględnieniem środowiska rodzinnego, przez osoby mające bezpośredni kontakt z dzieckiem-uczniem. Spór o optymalny model pomocy dla dziecka i jego rodziny przyczynia się do kolejnych zmian w resorcie oświaty, które mają objąć system poradnictwa psychologiczno-pedagogicznego. Kierunek proponowanych zmian zmierza do objęcia maksymalną opieką dziecka w jego środowisku szkolnym, co rodzi konieczność rzetelnego przygotowania nauczycieli-pedagogów do świadczenia usług pomocowych na rzecz dziecka i jego rodziny. Zdobywanie wiedzy, kształtowanie umiejętności i rozwijanie właściwych postaw to najważniejsze elementy kształcenia nauczycieli, pedagogów, osób podejmujących pracę z dzieckiem.

Zasygnalizowane problemy poradnictwa pedagogicznego wymagają poszerzenia i wnikliwej analizy, co jest możliwe przy korzystaniu z innych źródeł informacji, podanych w bibliografii. Praktyczne ujęcie problematyki w sposób bardzo ogólny ukazuje filozoficzne podstawy poradnictwa, które są punktem wyjścia licznych dyskusji i analiz dla osób zajmujących się naukowo tym problemem. Poradnictwo stanowi temat licznych artykułów i publikacji naukowych, które wprowadzają w złożoność problematyki dotyczącej sytuacji pomagania. Współczesne poradnictwo budzi wiele wątpliwości związanych z etyczną stroną pomagania, co powinno być przedmiotem namysłu specjalistów świadczących usługi pomocowe. Tworzenie nowej rzeczywistości poradniczej ukierunkowanej na dostępność i wysoką jakość usług pomocowych z zachowaniem podstawowych zasad i norm etycznych wyznacza kierunek zmian, kreujących wizerunek doradcy jako profesjonalisty, dla którego pomaganie i doradztwo jest pasją i powołaniem. Wśród różnych propozycji budowania modelu doradcy XXI wieku T. Nowacki proponuje:

optymistyczne spojrzenie na działalność doradcy-humanisty, zdającego się łączyć wszystkie trzy p, a więc profesjonalną działalność podejmowaną z powołania i realizowaną z pasją1.

1Cyt. za: B. Wojtasik, A. Kargulowa, Doradca – profesja…, dz. cyt., s. 10.Bibliografia

Aouil B., Wykorzystanie Internetu w pomocy psychologicznej, „Niebieska Linia” 2009, nr 2/61.

Bandura L., Trudności wychowawcze, „Kwartalnik Pedagogiczny” 1958, nr 4.

Bartkowicz Z., Pomoc terapeutyczna agresorom i ofiarom agresji, Wydawnictwo UMCS, Lublin 1996.

Bauman Z., Ponowoczesność jako źródło cierpień, Wydawnictwo „Sic!”, Warszawa 2000.

Biała M., Problemy z zachowaniem dzieci i młodzieży, Wydawnictwo Fraszka Edukacyjna, Warszawa 2006.

Bogdanowicz M., Adryjanek A., Uczeń z dysleksją w szkole, Wydawnictwo Operon, Gdynia 2004.

Bogdanowicz M., Diagnoza dysleksji rozwojowej Turewicz W., Zajęcia korekcyjno-kompensacyjne w klasach I–III, Wydawnictwo ODN, Zielona Góra 1996.

Bogdanowicz M., O dysleksji, czyli specyficznych trudnościach w czytaniu i pisaniu: odpowiedzi na pytania rodziców i nauczycieli, Wydawnictwo Linea, Lubin 1994.

Bogdanowicz M., Ryzyko dysleksji: problem i diagnozowanie, Wydawnictwo Harmonia, Gdańsk 2003.

Bogdańska P., Poradnictwo zawodowe na odległość, „Edukacja Ustawiczna Dorosłych” 2003, nr 1.

Brammer L. M., Kontakty służące pomaganiu: procesy i umiejętności, tłum. J. Mieńcicki, M. Żardecka, Ptp, SPP, Waszawa 1984.

Brągiel J., Zrozumieć dziecko skrzywdzone, Uniwersytet Opolski, Opole 1996.

Brejnak W., Poradnie wychowawczo-zawodowe (psychologiczno-pedagogiczne) Encyklopedia pedagogiczna, red. W. Pomykało, Fundacja Innowacja, Warszawa 1997.

Buber M., Ja i Ty. Wybór pism filozoficznych, tłum. J. Doktór, Instytut Wydawniczy „Pax”, Warszawa 1992.

Burszta W., Wszyscy jesteśmy pop, Przegląd Polski-on-line z 12. 07. 2002 (www. dziennik.com).

Być doradcą! Doświadczenia i refleksje, red. E. Siarkiewicz, B. Wojtasik, Wydawnictwo Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej, Wrocław 2008.

Chomczyńska-Rubacha M., Szkolne środowisko uczenia się Pedagogika, red. Z. Kwieciński, B. Śliwerski, t. 2, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004.

Ciczkowski W., Pomoc społeczna Elementarne pojęcia pedagogiki społecznej i pracy socjalnej, red. D. Lalak, T. Pilch, Wydawnictwo Żak, Warszawa 1999.

Ciupa A., Nigdy nie jest za wcześnie Małe dziecko – znaczenie wczesnej edukacji, red. T. Ogrodzińska, Polska Fundacja Dzieci i Młodzieży, Warszawa 2000.

Cudak S., Wychowawcze i emocjonalne funkcjonowanie rodziny z dzieckiem niepełnosprawnym, Wydawnictwo WSHE, Łódź 2007.

Cytowska B., Idea wczesnej interwencji i wspomagania rozwoju małego dziecka Wczesna interwencja i wspomaganie rozwoju małego dziecka, red. B. Cytowska, B. Wilczura, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2008.

Czajkowska I., Herda K., Zajęcia korekcyjno-kompensacyjne w szkole, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1989.

Czerkawska A., Etyczne aspekty kontaktu poradniczego w perspektywie poradnictwa zawodowego Podejmowanie decyzji zawodowych przez młodzież i osoby dorosłe w nowej rzeczywistości społeczno-politycznej, red. B. Wojtasik, Instytut Pedagogiki Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2001.

Czerniawska O., Poradnictwo jako wzmacnianie środowiska wychowawczego, Wydawnictwo CRZZ, Warszawa 1977.

Dąbrowska E., Zapobieganie trudnościom wychowawczym (profilaktyka, diagnostyka, terapia) Praca wychowawcza z dziećmi i młodzieżą, red. M. Łobocki, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2001.

Dąbrowska E., Pomoc pedagogiczna uczniowi sprawiającemu trudności wychowawcze Kształtowanie umiejętności wychowawczych, red. T. Sokołowska-Dzioba, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2002.

Dąbrowski Z., Pedagogika opiekuńcza w zarysie, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 1996, 2000.

Denek K., Ocenianie szkolne w kontekście określania efektywności kształcenia zorientowanego na jego jakość Diagnoza pedagogiczno-psychologiczna wobec zagrożeń transformacyjnych, red. K. Wenta, W. Zeidler, Wydawnictwo Kwadra, Szczecin 2003.

Dęboń A., E-poradnictwo. Pomoc w sieci Być doradcą! Doświadczenia i refleksje, red. E. Siarkiewicz, B. Wojtasik, Wydawnictwo Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej, Wrocław 2008.

Dudek Z., Pomoc dziecku w praktyce poradnianej na przykładzie Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej w Łęcznej Edukacja wobec zagrożeń rozwoju i bezpieczeństwa dzieci, red. S. Guz, J. Andrzejewska, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2008.

Dul I., Poradnictwo zawodowe (dla) nauczycieli Doradca – profesja, pasja, powołanie? Materiały ze Światowego Kongresu Poradnictwa Zawodowego, Warszawa, 29–31 maja 2002 r., vol. 1, red. B. Wojtasik, A. Kargulowa, Stowarzyszenie Doradców Szkolnych i Zawodowych Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2003.

Dykcik W., Szychowiak B., Nowatorskie i alternatywne metody praktyce pedagogiki specjalnej, Wydawnictwo Uniwersytetu Adama Mickiewicza, Poznań 2005.

Encyklopedia pedagogiczna, red. W. Pomykało, Wydawnictwo Fundacja Innowacja, Warszawa 1997.

Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, red. T. Pilch, t. 4, Wydawnictwo Żak, Warszawa 2005.

Frączek A., Pufal-Struzik I., Agresja wśród dzieci i młodzieży – perspektywa psychoedukacyjna, Wydawnictwo Edukacyjne ZNP, Kielce 1996.

Formy opieki, wychowania i wsparcia w zreformowanym systemie pomocy, red. J. Brągiel, S. Badora, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2005.

Gajewska G., Pedagogiczne wspomaganie rodziny elementem wychowawczego i profilaktycznego programu szkoły. Diagnoz środowiska rodzinnego Diagnostyka, profilaktyka, socjoterapia w teorii i praktyce pedagogicznej, red. M. Deptuła, Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2005.

Gałecka-Toporek E., Centrum metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej ćwierć wieku i dalej, „Problemy Poradnictwa Psychologiczno-Pedagogicznego” 2003, nr 1(17).

Gaś Z., Profilaktyka uzależnień, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1993.

Gunia G., Pomoc i poradnictwo rodzinie dziecka z wadą słuchu Dziecko z trudnościami w rozwoju, red. S. Mihilewicz, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2005.

Guzowski J., Postawa nauczyciela w procesie wychowawczym Powinności wychowawcze nauczyciela: o teorii i praktyce wychowania w szkole, red. J. Lubowiecka, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2004.

Han-Ilgiewicz N., Trudności wychowawcze i ich tło psychiczne, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1961.

Hanke M., Porównanie procesu pomagania w podejściu psychoanalitycznym, behawioralno-poznawczym oraz humanistyczno-egzystencjalnym, 19.06.2008, http://psychika.net/2008/06/ porównanie-procesu-pomagania-w-podejściu.html.

Haug-Schnabel G., Agresja w przedszkolu. Poradnik dla rodziców i wychowawców, Wydawnictwo Jedność, Kielce 2003.

Hillebrand C., Pedagogika zaburzeń zachowania, tłum. E. Cieślik, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2007.

Hoffman K., Studium przypadku w poradnictwie zawodowym Pedagogika pracy: doradztwo zawodowe, red. H. Bednarczyk, J. Figurski, M. Żurek, WSP ZNP, Wydawnictwo ITE, Warszawa – Radom 2004.

Hulek A., Pedagogika rewalidacyjna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1977.

Izdebska J., Dziecko w rodzinie u progu XXI wieku. Niepokoje i nadzieje, Trans Humana, Białystok 2000.

Izdebska H., Poradnictwo wychowawcze Encyklopedia pedagogiczna, red. W. Pomykało Wydawnictwo Fundacja Innowacja, Warszawa 1997.

Janowski A., Poznawanie uczniów, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1991.

Jarosz E., Wysocka E., Diagnoza psychopedagogiczna, Wydawnictwo Żak, Warszawa 2006.

Jędrzejczak M., Porada wychowawcza jako podstawowy element teorii poradnictwa, „Zagadnienia Wychowawcze w Aspekcie Zdrowia Psychicznego” 1969, nr 4.

Jędrzejczak M., Problem klasyfikacji faktów i zjawisk poradnictwa Społeczne i jednostkowe znaczenie poradnictwa, red. A. Kargulowa, M. Jędrzejczak, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1982.

John-Borys M., Socjoterapia – jak zachodzi zmiana zachowania Diagnostyka profilaktyka socjoterapia teorii i praktyce pedagogicznej, red. M. Deptuła, Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2005.

Jundziłł I., Pedagog szkolny Encyklopedia pedagogiczna, red. W. Pomykało, Wydawnictwo Fundacja Innowacja, Warszawa 1997.

Jundziłł E., Potrzeby psychiczne dzieci i młodzieży, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2005.

Kaczmarek L., Model opieki logopedycznej w Polsce, Gdański Związek Logopedów, Gdańsk 1991.

Kaczyńska W., W poszukiwaniu podstaw etyki udzielania pomocy psychologiczno-pedagogicznej, „Problemy Poradnictwa Psychologiczno-Pedagogicznego” 1997, nr 1(6).

Kaja B., Zarys terapii dziecka, Wydawnictwo WSP, Bydgoszcz 1998.

Kamiński A., Funkcje pedagogiki społecznej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1982.

Kargulowa A., Media w poradoznawczym dyskursie, „Pedagogika mediów” 2005, nr 1.

Kargulowa A., O teorii i praktyce poradnictwa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006.

Kargulowa A., Pomoc przez porady. Statyczna versus procesualna struktura poradnictwa w przestrzeni życia społecznego Pedagogika społeczna, red. E. Marynowicz-Hetka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007.

Kargulowa A., Poradnictwo jako wiedza i system działań. Wstęp do poradoznawstwa, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1986.

Kargulowa A., Poradnictwo wychowawcze w świetle teorii i praktyki, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1980.

Kargulowa A., Praca poradni wychowawczo-zawodowej, Instytut Wydawniczy CRZZ, Warszawa 1979.

Kargulowa A., Rozwój i miejsce poradnictwa psychologiczno-pedagogicznego w resorcie oświaty, „Problemy Poradnictwa Psychologiczno-Pedagogicznego” 1998, nr 1(8).

Kargulowa A., Ferenz Z., Społeczny kontekst poradnictwa. Poszukiwanie szans dla poradnictwa w działalności kulturalno-oświatowej, Centralny Ośrodek Metodyki Upowszechniania Kultury, Warszawa 1991.

Kawula S., Empatia Elementarne pojęcia pedagogiki społecznej i pracy socjalnej, red. D. Lalak, T. Pilch, Wydawnictwo Żak, Warszawa 1999.

Kawula S., Pedagogizacja rodziców Encyklopedia pedagogiczna, red. W. Pomykało, Wydawnictwo Fundacja Innowacja, Warszawa 1997.

Kazimierczak M., Pedagog szkolny w systemie poradnictwa edukacyjnego i wychowawczego Psychologia praktyczna w systemie oświaty, red. K. Ostrowska, Wydawnictwo CMPPP, Warszawa 1999.

Kirenko J., Wsparcie społeczne osób z niepełnosprawnością, Wyższa Szkoła Umiejętności Pedagogicznych i Zarządzania, Ryki 2002.

Konopnicki J., Powodzenia i niepowodzenia szkolne, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1970.

Kottler J. A., Skuteczny terapeuta, tłum. E. Jusewicz-Kalter, Gdańskie Wydwnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2005.

Kowalczyk D., Poradnie rodzinne Formy opieki, wychowania i wsparcia w zreformowanym systemie pomocy społecznej, red. J. Bargiel, S. Badora, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2005.

Kowaluk M., Efektywność terapii pedagogicznej dzieci z trudnościami w uczeniu się, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2009.

Kozdrowicz E., Poradnictwo w teorii i praktyce Pedagogika społeczna, red. T. Pilch, I. Lepalczyk, Wydawnictwo Żak, Warszawa 1995.

Kozielecki J., Koncepcje psychologiczne człowieka, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1980.

Koźniewska E., Pomoc psychologa i pedagoga we wczesnym okresie nauki szkolnej Psychologia praktyczna w systemie oświaty, red. K. Ostrowska, Wydawnictwo CMPPP, Warszawa 1999.

Krasowicz-Kupis G., Dysleksja rozwojowa: perspektywa psychologiczna, Wydawnictwo Harmonia, Gdańsk 2006.

Kruszewski T., Pomoc psychologiczna w poradnictwie i rehabilitacji, „Szkoła Specjalna” 2007, nr 4.

Krzesińska-Żach K., Pedagogika rodziny: przewodnik do ćwiczeń, Wydawnictwo Trans Humana, Białystok 2007.

Kukołowicz T., Podstawy teoretyczne parafialnego poradnictwa rodzinnego Teoretyczne i metodologiczne problemy porado znawstwa, red. A. Kargulowa, M. Jędrzejczak, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1985.

Kunowski S., Podstawy współczesnej pedagogiki, Wydawnictwo Salezjańskie, Warszawa 2004.

Kurcz A., Powiatowe centrum pomocy rodzinie Formy opieki, wychowania i wsparcia w zreformowanym systemie pomocy społecznej, red. J. Brągiel, S. Badora, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2005.

Lalak D., Teoretyczny i praktyczny sens metody indywidualnych przypadków Pedagogika społeczna, red. T. Pilch, I. Lepalczyk, Wydawnictwo Żak, Warszawa 2003.

Lelińska K., Orientacja i poradnictwo zawodowe w nowym systemie edukacji Pedagogika pracy: doradztwo zawodowe, red. H. Bednarczyk, J. Figurski, M. Żurek, WSP ZNP, Wydawnictwo ITE, Warszawa – Radom 2004.

Lelińska K., Założenia i kierunki rozwoju poradnictwa zawodowego w warunkach reformy, „Problemy Poradnictwa” 1999, nr 2(11), Politechnika Warszawska.

Łobocki M., ABC wychowania, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2003.

Łobocki M., Metody i techniki badań pedagogicznych, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2005.

Łobocki M., W trosce o wychowanie w szkole, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2007.

Malenda-Iwankiewicz A., Zmiany na rynku pracy i planowanie kariery zawodowej. Nowe wyzwania dla poradnictwa zawodowego Być doradcą! Doświadczenia i refleksje, red. E. Siarkiewicz, B. Wojtasik, Wydawnictwo Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej, Wrocław 2008.

Marynowicz-Hetka E., Instytucjonalna pomoc wspierająca rozwój dziecka i rodziny Instytucjonalna pomoc dziecku i rodzinie. Diagnozy i propozycje, red. I. Lepalczyk, E. Marynowicz-Hetka, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1988.

Matczak A., Zarys psychologii rozwoju, Wydawnictwo Żak, Warszawa 2003.

Matyjas B., Pedagog szkolny Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, red. T. Pilch, t. 4, Wydawnictwo Żak, Warszawa 2005.

McGinnis E., Goldstein A. P., Kształtowanie umiejętności prospołecznych małego dziecka: profilaktyka agresji i zaburzeń zachowania w przedszkolu i przygotowaniu do szkoły, tłum. J. Morawski, Instytut Amity, Warszawa 2003.

Miller R., Socjalizacja – Wychowanie – Psychoterapia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1981.

Mosty zamiast murów. O komunikowaniu się między ludźmi, red. J. Steward, tłum. J. Doktór i in., Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002.

Mudrecka I., Młodzieżowy Ośrodek Wychowawczy Formy opieki, wychowania i wsparcia w zreformowanym systemie pomocy, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2005.

Murgatroyd S., Poradnictwo i pomoc, tłum. E. Turlejska, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 2000.

Nartowska H., Dzieci nadpobudliwe psychoruchowo, Wydawnictwo PZWS, Warszawa 1980.

Nerwińska E., Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej – kontynuacja i zmiany, „Problemy Poradnictwa Psychologiczno-Pedagogicznego” 2003, nr 2(18).

Niebrzydowski L., Wpływ motywacji na uczenie się, Nasza Księgarnia, Warszawa 1972.

Nowacki T. W., Korabiowska-Nowacka K., Baraniak B., Nowy słownik pedagogiki pracy, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej Towarzystwa Wiedzy Powszechnej, Warszawa 2000.

Nowak-Dziemianowicz M., Rodzice jako nieprofesjonalni doradcy. Kilka uwag o wychowaniu w rodzinie Doradca – profesja, pasja, powołanie?, Materiały ze Światowego Kongresu Poradnictwa Zawodowego, Warszawa, 29–31 maja 2002 r., vol. 1, red. B. Wojtasik, A. Kargulowa, Stowarzyszenie Doradców Szkolnych i Zawodowych Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2003.

Nuttin J., Struktura osobowości, tłum. T. Kołakowska, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1968.

Obuchowska I., Dziecko niepełnosprawne w rodzinie, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1991.

Obuchowska I., Problemowe zachowania uczniów Sztuka nauczania. Czynności nauczyciela, red. K. Kruszewski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004.

Obuchowski K., Psychologia dążeń ludzkich Psychologia, red. T. Tomaszewski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1976.

Okoń W., Nowy słownik pedagogiczny, Wydawnictwo Żak, Warszawa 1996.

Okoń W., Słownik pedagogiczny, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1981.

Opolska T., Wspomaganie rozwoju dziecka Psychologia praktyczna w systemie oświaty, red. K. Ostrowska, Wydawnictwo CMPPP, Warszawa 1999.

Osmańska-Furmanek W., Furmanek M., Komunikacja medialna edukacji – wymiar sieciowy, „Edukacja” 2003, nr 4.

Ossowski R., Teoretyczne i praktyczne podstawy rehabilitacji, „Szkoła specjalna” 2007, nr 4.

Ostrowska K., Poradnictwo psychologiczno-pedagogiczne Elementarne pojęcia pedagogiki społecznej i pracy socjalnej, red. D. Lalak, T. Pilch, Wydawnictwo Żak, Warszawa 1999.

Oszwa U., Dziecko z zaburzeniami rozwoju i zachowania w klasie szkolnej, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2007.

Paszkowska-Rogacz A., Kształcenie doradców zawodowych na potrzeby XXI wieku, doświadczenia Uniwersytetu Łódzkiego Pedagogika pracy: doradztwo zawodowe, red. H. Bednarczyk, J. Figurski, M. Żurek, WSP ZNP, Wydawnictwo ITE, Warszawa – Radom 2004.

Paszkowska-Rogacz A., Tarkowska M., Metody pracy z grupą w poradnictwie zawodowym, Wydawnictwo KOWEZiU, Warszawa 2004.

Pawłowska R., Poradnictwo pedagogiczne, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1986.

Pawłowska R., Rola poradnictwa pedagogicznego w wychowaniu dzieci i młodzieży, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 1984.

Pedagogika specjalna, red. W. Dykcik, Wydawnictwo Uniwersytetu Adama Mickiewicza, Poznań 2005.

Pedagogika społeczna, red. T. Pilch, I. Lepalczyk, Wydawnictwo Żak, Warszawa 2003.

Pilch T., Zasady badań pedagogicznych, Wydawnictwo Żak, Warszawa 1998.

Pilecka W., Pedagogika osób z trudnościami w uczeniu się Pedagogika specjalna, red. W. Dykcik, Wydawnictwo Uniwersytetu Adama Mickiewicza, Poznań 2001.

Pochmara J., Wpływ technologii informatycznych na rozwój społeczeństwa informacyjnego Ekonomiczno-społeczne determinanty rozwoju lokalnego w warunkach funkcjonowania Polski w strukturze zintegrowanej Europy i przechodzenie do społeczeństwa informacyjnego, red. J. Olszewski, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Komunikacji i Zarządzania w Poznaniu, Poznań 2008.

Podoska-Filipowicz E., Profesjonalne i nieprofesjonalne doradztwo zawodowe Pedagogika pracy: dworactwo zawodowe, red. H. Bednarczyk, J. Figurski, M. Żurek, WSP ZNP, Wydawnictwo ITE, Warszawa – Radom 2004.

Podręczny słownik języka polskiego, oprac. E. Sobol, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996.

Pospieszyl K., Żabczyńska E., Psychologia dziecka niedostosowanego społecznie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1985.

Pratkins A., Aronson E., Wiek propagandy. Używanie i nadużywanie perswazji na co dzień, tłum. J. Radzicki, M. Szuster, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003.

Przyczyny niepowodzeń szkolnych w świetle badań lekarzy, pedagogów i psychologów: materiały z VI Międzynarodowego Sympozjum Higieny i Medycyny Szkolnej, red. M. Chojecka, J. Serejski, L. Zdunkiewicz, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1975.

Psychologia praktyczna w systemie oświaty, red. K. Ostrowska, Wydawnictwo CMPPP, Warszawa 1999.

Raczyńska M., Internet – nowy środek komunikacji Współczesne problemy pedeutologii i edukacji, red. E. Sałata, S. Ośko, Wydawnictwo Politechnika Radomska ITE, Radom 2007.

Reykowski J., Z zagadnień psychologii motywacji, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1970.

Rogowska D., Poradnictwo psychologiczno-pedagogiczne w czterdziestoleciu 1957–1997, „Problemy Poradnictwa Psychologiczno-Pedagogicznego” 1998, 1(8).

Rudek I., Soroka-Fedorczuk A., Rola przedszkola i szkoły w zapobieganiu zagrożeniom rozwoju dziecka Edukacja wobec zagrożeń rozwoju i bezpieczeństwa dzieci, red. S. Guz, J. Andrzejewska, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2008.

Siarkiewicz E., Poradnie wychowawczo-zawodowe Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, red. T. Pilch, t. 4, Wydawnictwo Żak, Warszawa 2005.

Sęk H., Wybrane koncepcje teoretyczne jako podstawa poradnictwa małżeńskiego i rodzinnego Wybrane zagadnienia poradnictwa małżeńskiego i rodzinnego, red. M. Kzakiewicz, Wydawnictwo PZWL, Warszawa 1985.

Siek S., Wybrane metody badania osobowości, Wydawnictwo Akademii Teologii Katolickiej, Warszawa 1993.

Skałbania B., Dialog jako forma porozumienia i wsparcia w relacji nauczyciela z uczniem, „Pedagogika. Prace Naukowe” 2009, nr 1/15, Politechnika Radomska.

Skałbania B., Działania poradni psychologiczno-pedagogicznej na rzez zapobiegania zagrożeniom dzieci i młodzieży Edukacja wobec zagrożeń rozwoju i bezpieczeństwa dzieci, red. S. Guz, J. Andrzejewska, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2008.

Skałbania B., Uczeń znany czy nieznany: pedagogiczne sposoby poznawania uczniów, „Pedagogika. Prace Naukowe” 2008, nr 1/14.

Smól K., Poradnictwo telefoniczne na przykładzie fundacji Itaka Refleksje o poradnictwie debiutujących doradców, red. D. Zielińska-Pękał, Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego, Zielona Góra 2009.

Sowa J., Wojciechowski F., Proces rehabilitacji w kontekście edukacyjnym, Wydawnictwo Oświatowe „Fosze”, Rzeszów 2001.

Spionek H., Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1985.

Strykowska J., Propozycja działań profilaktyczno-terapeutycznych wobec dzieci zagrożonych niedostosowaniem społecznym, „Szkoła Specjalna” 2005, nr 5.

Szewczuk W., Psychologia, t. 1, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1976.

Słownik wyrazów obcych, red. E. Sobol, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995.

Szkolny doradca zawodowy, oprac. A. Łukaszewicz, G. Sołtysińska, Wydawnictwo KOWEZiU, Warszawa 2003.

Szmagalski J., Metoda grupowa w pracy socjalnej Pedagogika społeczna, red. T. Pilch, I. Lepalczyk, Wydawnictwo Żak, Warszawa 1995.

Szozda A., Doradca wobec wyzwań współczesności Być doradcą! Doświadczenie i refleksje, red. E. Siarkiewicz, B. Wojtasik, Wydawnictwo Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej, Wrocław 2008, s. 139.

Sztompka P., Systemowe modele społeczeństwa a socjotechnika Socjotechnika: style działania, Wydawnictwo Książka i Wiedza, Warszawa 1972.

Świerkowska K., Zielińska-Pękał D., Fryzjer jako nieprofesjonalny doradca Refleksje o poradnictwie debiutujących doradców, red. D. Zielińska-Pękał, Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego, Zielona Góra 2009.

Tarnowski J., Jak wychowywać?, Wydawnictwo Akademii Teologii Katolickiej, Warszawa 1993.

Tarnowski J., W trosce o wychowanie w szkole, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2007.

Teoretyczne i metodyczne aspekty profilaktyki w środowiskach wychowawczych, red. A. Kieszkowska, Wydawnictwo Akademii Świętokrzyskiej, Kielce 2003.

Thiel E., Mowa ciała zdradzi więcej niż tysiąc słów, tłum. W. Moniak, Wydawnictwo Luna, Wrocław 1992.

Trawińska M., Projekt rozwoju i koordynacji rodzinnego poradnictwa w Polsce Teoretyczne i metodologiczne problemy poradoznawstawa, red. A. Kargulowa, M. Jędrzejczak, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1985.

Trempała E., Szkoła a edukacja równoległa (nieszkolna). Poglądy, doświadczenia, propozycje, Wydawnictwo Uczelniane WSP, Bydgoszcz 1994.

Tyrała P., Teoria wychowania, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2001.

Urban B., Społeczne konteksty zaburzeń w zachowaniu, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2001.

Walczak G., Dziecko niesłyszące w przedszkolu, „Wychowanie w przedszkolu” 2002, nr 7.

Wallace P., Psychologia Internetu, tłum. T. Hornowski, Wydawnictwo „Rebis”, Poznań 2003.

Weissbrot-Koziarska A., Szkoła jako środowisko opiekuńczo-wychowawcze Formy opieki, wychowania i wsparcia w zreformowanym systemie pomocy społecznej, Wydawnictwo Uniwersyteckie, Opole 2005.

Wierzchowska-Szymanek A., Rola poradni psychologiczno-pedagogicznej w okresie transformacji doradztwa zawodowego Pedagogika pracy: dworactwo zawodowe, red. H. Bednarczyk, J. Figurski, M. Żurek, WSP ZNP, Wydawnictwo ITE, Warszawa – Radom 2004.

Wilgocka-Okoń B., Gotowość szkolna dzieci sześcioletnich, Wydawnictwo Żak, Warszawa 2003.

Wojtasik B., Doradca zawodu. Studium teoretyczne z zakresu porado znawstwa, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1993.

Wojtasik B., Pułapki manipulacji w poradnictwie zawodowym Poradnictwo zawodowe w wymiarze europejskim, red. W. Rachalska, Wydawnictwo WSP, Częstochowa 1999.

Wojtasik B., Warsztat doradcy zawodu. Aspekty pedagogiczno-psychologiczne, Wydawnictwo Szkolne PWN, Warszawa 1997.

Wojtasik B., Wybrane metody i techniki stosowane przez doradcę zawodowego Pedagogika pracy: dworactwo zawodowe, red. H. Bednarczyk, J. Figurski, M. Żurek, WSP ZNP, Wydawnictwo ITE, Warszawa – Radom 2004.

Wolańczyk T., Nadpobudliwość psychoruchowa u dzieci, Wydawnictwo Bifolium, Lublin 1999.

Wroczyński R., Edukacja permanentna: problemy, perspektywy, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1976.

Wroczyński R., Funkcje pedagogiki społecznej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1980.

Wroczyński R., Pedagogika społeczna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1976.

Zapisy do klasy pierwszej szkoły podstawowej, red. A. Szemińska, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1969.

Zielińska-Pękał D., Poradnictwo a świat mediów, czyli o poradnictwie zapośredniczonym Poradoznawstwo – kontynuacja dyskursu, red. A. Kargulowa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009.

Zielińska-Pękał D., Poradnictwo zapośredniczone – teoria i praktyka Refleksje o poradnictwie debiutujących doradców, red. D. Zielińska-Pękał, Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego, Zielona Góra 2009.

Ziemska M., Postawy rodzicielskie, Wiedza Powszechna, Warszawa 1973.

Ziemski S., Problemy dobrej diagnozy, Wiedza Powszechna, Warszawa 1973.

Zierkiewicz E., Poradnik w kulturze popularnej Dyskursy młodych andragogów, red. J. Kargul, Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Tadeusza Kotarbińskiego, Zielona Góra 2001.

Zięba-Kołodziej B., Internat i bursa Formy opieki, wychowania i wsparcia w zreformowanym systemie pomocy społecznej, red. J. Brągiel, S. Badora, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2005.

Zińczuk M., Kompetencje terapeutyczne nauczyciela warunkiem w zapobieganiu niepowodzeniom szkolnym Edukacja głębszego poziomu, red. A. Karpińska, Wydawnictwo Trans Humana, Białystok 2005.

Zubrzycka-Maciąg T., Maciąg M., Asertywność w przedszkolu Wybrane problemy edukacji w przedszkolu i szkole, red. S. Guz, J. Andrzejewska, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2005.

Akty prawne:

Dz. Urz. MO z 1965 r. Nr 10, poz. 168.

Dz. Urz. MOiW z 1978 r. Nr 3, poz. 11.

Dz. U. z 2004 r. Nr 64, poz. 593, § 2 ust. 5.

Rozporządzenie MENiS z dnia 3 lutego 2009 r. w sprawie organizowania wczesnego wspomagania rozwoju dzieci (Dz. U. z 2009 r. Nr 23, poz. 133).

Rozporządzenie MENiS z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół (Dz. U. 2009 r. Nr 4, poz. 17).

Rozporządzenie MENiS z dnia 7 stycznia 2003 r. w sprawie zasad udzielania i organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach (Dz. U. z 2003 r. Nr 11, poz. 114).

Rozporządzenie MENiS z dnia 11 grudnia 2002 r. w sprawie szczegółowych zasad działania publicznych poradni psychologiczno-pedagogicznych w tym publicznych poradni specjalistycznych (Dz. U. z 2002 r. Nr 5, poz. 46).

Rozporządzenie MENiS z dnia 12 lutego 2001 r. w sprawie orzekania o potrzebie kształcenia specjalnego lub indywidualnego nauczania dzieci i młodzieży oraz szczegółowych zasad kierowania do kształcenia specjalnego lub indywidualnego nauczania (Dz. U. z 2001 r. Nr 13, poz. 114, Dz. U. z 2003 r. Nr 23, poz. 192).

Ustawa z 7 września 1991 r. o systemie oświaty z późniejszymi zmianami (Dz. U. z 2004 r. Nr 256, poz. 2572).