Portrety i rozmowy - ebook

PRZEDMOWA

Agnieszka PAPIESKA

Książka, którą Czytelnik trzyma w rękach, jest efektem rozmów, jakie dane mi było przeprowadzić z Marią Iwaszkiewicz w ciągu kilku lat, począwszy od roku 2012. Pierwszy zbiór gawęd córki Anny i Jarosława Iwaszkiewiczów, będący owocem niezliczonych spotkań, jakie w ciągu sześciu kolejnych lat odbyłyśmy w warszawskim mieszkaniu pani Marii, gdzie Gospodyni towarzyszył nieodłączny kot, ulokowany często na jej kolanach, ukazał się w roku 2020, rok po śmierci Marii Iwaszkiewicz, pod tytułem Portrety. Nie wyczerpał on jednak całego wspomnieniowego materiału, jaki w tamtym czasie powstał w postaci gawęd-portretów – a także w formie wywiadów. Z tej obfitości zrodził się tom Portrety i rozmowy, nawiązujący tytułem do tomu poprzedniego, a zarazem stanowiący autonomiczną całość.

Otwierają go cztery rozmowy z Marią Iwaszkiewicz, od których zaczęły się nasze spotkania. Pierwsza rozmowa poświęcona jest edukacji, jaką zdobyła autorka Gawęd o przyjęciach, najpierw w domu, potem w szkole przy klasztorze Sacré-Coeur w Brukseli (w 1935 roku Iwaszkiewicz objął w Belgii funkcję sekretarza poselstwa RP), następnie w warszawskim gimnazjum Jadwigi Kowalczykówny i Jadwigi Jawurkówny oraz równolegle w Niższej Szkole Muzycznej imienia Wiktora Chrapowickiego w Warszawie, a od 1943 roku na konspiracyjnych studiach archeologicznych, które kontynuowała w latach 1946–1947 w Zakładzie Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego. Druga rozmowa dotyczy wychowania, jakie wobec córek stosowali Anna i Jarosław Iwaszkiewiczowie, panujących w domu obyczajów, formujących lektur i wpajanych dzieciom zasad, takich jak lojalność, wywiązywanie się z wziętych na siebie zobowiązań, jednakowego traktowania ludzi oraz sztuki rozmowy z każdym, niezależnie od tego, czy jest fornalem (a wielu ich było w gospodarstwie na Stawisku), czy ambasadorem. Stąd też wśród gawęd pomieszczonych w niniejszym zbiorze znalazły się opowieści zarówno o stawiskich ogrodnikach czy kucharkach, jak i o dwóch belgijskich królowych. Trzecia rozmowa to opowieść o wydawnictwie Czytelnik, w którym Maria Iwaszkiewicz przepracowała trzydzieści trzy lata, pozostawiając po sobie nie tylko wiele zredagowanych książek, ale także legendarną kawiarnię, którą założyła w 1956 roku i prowadziła przez sześć lat. Postacie ze świata kultury i nauki, wydające swoje książki w Czytelniku – jak Ryszard Kapuściński, profesor Tomasz Szarota – czy też znajdujące upodobanie w tamtejszej kawiarni – jak Jacek Kuroń – również są bohaterami tej książki. Czwarta rozmowa to Kwestionariusz Prousta (notabene powieści francuskiego pisarza poświęcone jest jedno ze wspomnień). To jedyny tekst w Portretach i rozmowach, który był wcześniej publikowany – ukazał się w ostatnim, 144. numerze „Zeszytów Literackich” – wszystkie pozostałe teksty mają swoją premierę w niniejszym tomie.

Zdumiewa pamięć Marii Iwaszkiewicz – i liczba barwnych, wybitnych postaci, z którymi zetknęła się w swoim bogatym życiu: na początkowym jego etapie – za sprawą ojca pisarza, a w późniejszych latach – dzięki własnemu talentowi do przyjaźni. W jednym z najdawniejszych wspomnień przywołuje Tadeusza Zielińskiego, poznanego przez Iwaszkiewicza w 1926 roku filologa klasycznego, profesora uniwersytetów w Petersburgu i Warszawie, któremu została przedstawiona przez ojca w Teatrze Wielkim, gdzie obydwaj przybyli z córkami na występ hinduskiego tancerza Ramy Gopala, sprowadzonego do Polski przez Aleksandra Jantę-Połczyńskiego – w tym miejscu rozpoczyna się kolejna opowieść: o Jancie-Połczyńskim i jego wizycie na Stawisku, dokąd przyjechał z hinduskim tancerzem i zachwycił się… pawiami. Niespodziewany finał tej historii Czytelnik znajdzie w książce, w mieniącej się wieloma kolorami gawędzie o Tadeuszu Zielińskim, z której dowie się także, że profesor i jego córka stali się pierwowzorami postaci ze sztuki Iwaszkiewicza Egoistka.

Wielu bohaterów tego tomu, odmalowanych przez Marię Iwaszkiewicz, wiedzie swój literacki żywot na kartach utworów Iwaszkiewicza, to między innymi Wanda Doria-Dernałowicz i Justyna Berson, które dały swoje rysy Ewelinie Royskiej ze Sławy i chwały, pianista Harry Neuhaus, sportretowany w późnym opowiadaniu Iwaszkiewicza Tano, czy Jan Brodacki, służący Stanisława Wilhelma Lilpopa, teścia pisarza, którego postać i zabawne powiedzonka zostały uwiecznione w powieści Zmowa mężczyzn.

W tomie znalazły się także portrety miejsc: przedwojennej Warszawy, Podkowy Leśnej z roku 1928, kiedy Iwaszkiewiczowie wprowadzili się na Stawisko, a także tej z lat siedemdziesiątych, gdy Maria Iwaszkiewicz mieszkała tam ze swoim trzecim mężem Bogdanem Wojdowskim, sąsiedniego Milanówka, pobliskiego Nadarzyna oraz Sandomierza, do którego przywiązanie autorka Z pamięci odziedziczyła po ojcu i gdzie nawiązała trwałe przyjaźnie – owocem jednej z nich jest portret Jerzego Krzemińskiego.

Spotykają się w tej książce postacie reprezentujące różne zawody, typy umysłu i style życia, są wśród nich: Izabela Czajka-Stachowicz, Jan Strzelecki, Jerzy Blikle, Marian Brandys, Zygmunt Kałużyński, Stefan Kisielewski, Jerzy Pomianowski, ksiądz Jan Twardowski, Bohdan Tomaszewski, Jerzy Pilch, Zofia Mycielska-Golik, Konstanty Aleksander Jeleński, Elżbieta Wittlin-Lipton czy Michał Sprusiński, tłumacz Antologii Spoon River Edgara Lee Mastersa.

Dar długiego życia, który otrzymała Maria Iwaszkiewicz, miał swoją cenę – była nią konieczność żegnania bliskich, którzy na jej oczach odchodzili z tego świata. Nieodrodna córka autora Dionizji umiała się cieszyć obecnością ludzi, kiedy byli wokół niej, i pamięcią o nich, gdy ich zabrakło – przechowując wspomnienia przeżytych z nimi chwil, dobrych, zabawnych, ale też bolesnych i trudnych.

Ważne miejsce przypada w tych wspomnieniach zwierzętom. W wielu z nich występują: psy, koty, papugi (o pawiach była już mowa), dziki, konie, a nawet jaszczurki – zaś pewien stawiski słowik stał się wręcz bohaterem osobnego portretu. Losy zwierząt splatają się z losami ludzi tak nierozdzielnie, że pojawiają się one już w pierwszej, otwierającej tom rozmowie, im także poświęcona jest ostatnia opowieść.

Teksty zamieszczone w niniejszej książce powstały w podobny sposób, jak te, które złożyły się na tom Portrety – wspomnienia Marii Iwaszkiewicz zostały przeze mnie nagrane, a następnie spisane, zredagowane i niekiedy uzupełnione o nazwiska, daty czy tytuły, których przechowywaniem pamięć nie musi się trudzić. Nie ingerowałam jednak w naturę pamięci, która zachowuje wiedzę o ludziach i wydarzeniach w wyjątkowy, właściwy tylko pamiętającemu sposób – dlatego nie znajdzie tu Czytelnik przypisów komentujących treść wspomnień. Czasem pamięć może podsunąć obraz zsubiektywizowany, naznaczony emocjami, a czasem może odsłonić nieznany innym fragment rzeczywistości lub stanowić nowe źródło wiedzy o minionych zdarzeniach. Kreśląc sylwetkę Elżbiety Landsberg, Maria Iwaszkiewicz powiada: „Elżbieta wymyśliła nazwę grupy młodych pisarzy «pryszczaci»”. Dziś już trudno odtworzyć, kto pierwszy użył tego miana w odniesieniu do młodych orędowników podporządkowania literatury zasadom realizmu socjalistycznego, do których na przełomie lat czterdziestych i pięćdziesiątych zaliczali się Wiktor Woroszylski, Tadeusz Borowski, Witold Wirpsza, Andrzej Mandalian, a obok nich Tadeusz Konwicki czy Andrzej Braun. Wśród domniemanych autorów tej nazwy wymienia się: Tadeusza Różewicza, Zofię Nałkowską, satyryka Janusza Minkiewicza, a także Jana Kotta – który z kolei autorstwo przypisuje tłumaczce Marynie Zagórskiej: miała ona użyć tego określenia z powodu trądziku młodzieńczego, który trapił dwudziestokilkuletniego wówczas Woroszylskiego. Teraz lista wydłuża się o nazwisko Elżbiety Landsberg.

Wielka szkoda, że Maria Iwaszkiewicz nie doczekała ukazania się tej książki – ale wielkie szczęście, że zdążyła się swoimi wspomnieniami podzielić, ratując przed zapomnieniem wiele postaci, które bez jej serdecznej pamięci może nie doczekałyby się innego portretu – jak cicha Goplana z Czytelnika, odmalowana w jednym akapicie, mówiącym zarazem o sile marzeń, czy Zofia Dzięcioł, formalnie, przez całe dziesięciolecia, gosposia w Stawisku, w istocie – anioł stróż domu i rodziny.

„Najważniejsze w życiu jest porobić sobie przyjaźnie” – mówiła Maria Iwaszkiewicz. O tym także – a może przede wszystkim – jest ta książka.ROZMOWY

z Marią Iwaszkiewicz rozmawia Agnieszka Papieska

O EDUKACJI

Pani edukacja była dość nietypowa, a zaczęła się od lekcji pobieranych w domu.

Mama strasznie się bała wszelkich infekcji, więc chodzenie do szkoły było wykluczone. Uczyła mnie w domu ciocia Jadwiga Iwaszkiewiczówna, która miała dyplom nauczycielski. Była osobą bardzo złośliwą i pamiętam, że okropnie cierpiałam. Jak kończyłam jakiś rok nauki, jeździłam do Warszawy zdawać egzamin w prywatnej szkole pani Krystyny Malczewskiej na ulicy Marszałkowskiej. Tak było dwa czy trzy razy. Pani Krystyna Malczewska była przyjaciółką babci Anieli Pilawitzowej. Mam ją w oczach z nieodłącznym lorgnon. Ślad po jednym z takich egzaminów został w korespondencji ojca z 1933 roku. Ojciec był wtedy w Kopenhadze i napisał do mnie list w formie listu od kota, podpisany imieniem kotki Bukasi, która cieszy się, że pomogła mi w egzaminach. Bo na egzaminie z przyrody pytali, czy wiem, jakie zęby ma kot, i ja zademonstrowałam, jak gryzie Bukasia! Kiedy jeździłyśmy z mamą i Teresą do ojca do Kopenhagi, ciocia Jadwinia jeździła z nami i nas uczyła. W 1935 ojciec zaczął pracować w poselstwie RP w Brukseli. Pojechałyśmy do niego z Teresą i ciocią Heleną. Tam ojciec zapisał nas obie do szkoły przy klasztorze Sacré-Coeur, gdzie jesienią rozpoczęłyśmy naukę. Musiałam się trochę podciągnąć z francuskiego. Pamiętam, że co miesiąc przychodziła matka przełożona, z wyższej hierarchii klasztoru, i dostawało się albo kartkę białą, albo czerwoną. Któregoś razu moje wypracowanie zostało ocenione tak dobrze, że nawet czytałam je w klasie. Klasa była liczna, mam fotografię z wszystkimi koleżankami. Uczono tam także flamandzkiego, ale na te lekcje nie chodziłam.

Maria Iwaszkiewicz z kotką Bukasią, Kopenhaga, 1934

ARCHIWUM MARII IWASZKIEWICZ/FOTONOVA

Za to francuskiego uczyła się Pani od dziecka.

Znałam francuski, bo mniej więcej od czwartego roku życia miałam bonę Francuzkę, mademoiselle Louise, a po niej rodzice zatrudnili pannę Blanche Ansermoz, późniejszą panią Collet, która stała się przyjaciółką rodziny na zawsze. Cały dzień ja i Teresa przebywałyśmy z nią, więc z konieczności musiałyśmy się nauczyć. A w Belgii tym bardziej. Nawet dziś, mówiąc po polsku, czasem wstawiam jakieś słowo francuskie, ale nie ze snobizmu, po prostu pamiętam. To było dobre opanowanie języka. Jedynego, bo nie miałam zdolności do języków. Później podczas okupacji trzeba było znać parę słów po niemiecku. Ale znów się nie nauczyłam. Chodziłam w Warszawie na lekcje angielskiego i też to nic nie dało. Teresa się nauczyła, nawet umiała napisać list, po rosyjsku – ja nie. Za to maturę z francuskiego zdałam na piątkę, napisałam pięć stron na temat: „Myśli i idee rozprzestrzeniane przez salony paryskie w XVII i XVIII wieku”. Dziś nie powiedziałabym ani jednego słowa.

Po powrocie z Belgii rozpoczęła Pani naukę w gimnazjum żeńskim Jadwigi Kowalczykówny i Jadwigi Jawurkówny w Warszawie.

Kiedy w 1936 roku wróciłyśmy do Polski, ojciec zadecydował – matka była wtedy chora – że będę chodzić do szkoły warszawskiej. Rodzina chciała mnie posłać do gimnazjum Platerówny, ale ojciec się nie zgodził, bo uważał, że to zbyt snobistyczna szkoła, hrabianki się w niej uczyły. Drugą renomowaną szkołą było gimnazjum Szachtmajerowej, ale też się ojcu nie podobało, bo tam z kolei chodziły rządowe sfery, między innymi córki Piłsudskiego. Wreszcie wybór padł na gimnazjum Kowalczykówny i Jawurkówny. Mieściło się na ulicy Wiejskiej 5, róg Matejki. Dokładnie w tym miejscu, gdzie dziś stoi pomnik Armii Krajowej. Obok pomnika jest kamień z napisem mówiącym, że tu było gimnazjum Kowalczykówny i Jawurkówny, ale leży w trawie i go nie widać. Do tego gimnazjum, które istniało jeszcze przed pierwszą wojną, chodziły siostry Lilpop i pani Aniela Nowicka, która nas w czasie wojny uczyła fizyki. Szkołę założyły i prowadziły dwie stare panny, które uważały to za swoje posłannictwo. Nazywaliśmy je pani Czarna i pani Biała. Pani Biała nie była sympatyczna – wymagająca, ostra, dawała między innymi lekcje religii. A pani Czarna, Kowalczykówna, była uroczą osobą. Kiedy trafiłam do tej szkoły, obie były już w zaawansowanej starości. Odznaczały się dużą religijnością, ale przyjmowały do szkoły Żydówki. Największa awantura wybuchła, gdy jedna z naszych koleżanek w roku 1938 lub 1939, kiedy szerzył się antysemityzm, przyczepiła innej na plecach kartkę: „Ta świnia kupiła u Żyda”. Chcieli ją za to wyrzucić ze szkoły. Co to były za czasy! Przecież w gimnazjum Reja, szkole męskiej, która mieściła się przy zborze ewangelickim, na zajęciach z religii klasa dzieliła się na trzy części, do jednej przychodził rabin, do drugiej ksiądz, do trzeciej pastor. U nas uczył ksiądz Antoni Kwieciński, z którym później się spotkałam na uniwersytecie, gdzie wykładał historię sztuki kościelnej. Był bardzo miły. A był i taki ksiądz, nie pamiętam nazwiska, co krzyczał. Ale nigdy nie stosowano żadnych nacisków, na religię można było chodzić albo nie.

Czy miała Pani ulubiony przedmiot?

Bardzo mnie zawsze interesowała historia. W gimnazjum Kowalczykówny i Jawurkówny historii uczyła panna Jadwiga Gościewiczówna. Była to skromna osoba. Sądząc po jej ubiorze, pewnie żyła w ciężkich warunkach, ale wykładała ciekawie. Kiedyś tak porywająco opowiadała o rewolucji francuskiej, o Maracie, Robespierze, o ucieczce króla – jej policzki stały się różowe, włos siwy się rozwiał – że i nam udzielił się ten entuzjazm i moja klasa zrobiła coś, co nigdy wcześniej się nie zdarzyło – poprosiła nauczycielkę, żeby nie robiła przerwy między lekcjami, tylko wykładała dalej. Później miałam z nią miły, ale właściwie przykry przypadek. Otóż w 1942 roku zdawałam maturę, uczyłam się w domu, bo nie jeździłam z Podkowy do Warszawy; uczyłam się bardzo gorliwie, ale wyszło tak, że niewiele wiedziałam o okresie wyjścia Niemców i przyjazdu Piłsudskiego. Zawsze jest złośliwość losu: pytanie padło o ten okres – i palnęłam jakieś głupstwo. Panna Gościewiczówna powiedziała wtedy do swoich koleżanek w komisji: „Ależ, proszę pań, Marysia dobrze wie, jak było, tylko się pomyliła”. Tamte panie trochę narzekały, ale zaliczyły mi egzamin, ponieważ inne stopnie miałam bardzo dobre. Dostałam trójkę i dzięki pannie Gościewiczównie otrzymałam maturę.

A inni nauczyciele? Jak ich Pani pamięta?

Geografii uczyła panna Rylke, była ewangeliczką, z rodziny o niemieckich korzeniach, zginęła w Oświęcimiu, nazywaliśmy ją „ciocia żyrafa”, bo miała bardzo długą szyję. Od gimnastyki była panna Stołągiewiczówna, typ bliski tradycjom Strzelca: spódnica, męska koszula i krawat. Lekcje gimnastyki w ciepłe dni odbywały się na placu przylegającym do ulicy Rozbrat. Chodziło się tam ulicą Wiejską, koło przyszłego Czytelnika, potem w dół między drzewami, parku jeszcze nie było, za to było kino nocne „Jutrzenka”. Tam na placu grałyśmy w siatkówkę, w palanta, w różne gry.

Nauczycielką, którą szczególnie lubiłam, była pani Zofia Cierniakowa, łacinniczka, żona ludowego działacza Jędrzeja Cierniaka, miała trzy córki, które też chodziły do Kowalczykówny i Jawurkówny. Przekonywała nas – nie bez racji – że największym poetą na świecie był Horacy. Do dziś potrafię zacytować po łacinie odę Eheu fugaces, Postume, Postume. Urocza była pani Cierniakowa, po powstaniu dostała się do Krakowa. Wykładała tam i do późnej starości pisała felietony. Umarła, mając ponad dziewięćdziesiąt lat. Kiedyś odwiedziłam ją w Krakowie.

Szkoła mieściła się naprzeciwko sejmu i przy okazji ważniejszych wydarzeń gromadzono nas w sali gimnastycznej i puszczano relację przez radio. W ten sposób wysłuchałam relacji z pogrzebu Karola Szymanowskiego, mojego dalekiego wuja, w kwietniu 1937 roku, a także słynnego przemówienia Józefa Becka, ministra spraw zagranicznych, 5 maja 1939.

Z gimnazjum pamiętam też lekcje śpiewu, które prowadziła pani Danyszowa, bardzo się na nich uaktywniałam, bo przecież w tym czasie chodziłam jeszcze popołudniami, dwa razy w tygodniu, do szkoły muzycznej. Szkoła muzyczna mieściła się na Mazowieckiej, a mieszkałyśmy wtedy – ja, Teresa i ciocia Hela, która się nami opiekowała – na rogu Chopina i Mokotowskiej. Tej kamienicy dziś już nie ma. Ojciec wynajął dla nas pokój z pełnym utrzymaniem u państwa Lubienieckich. Stamtąd na Mazowiecką jeździłam autobusem linii A. Do szkoły muzycznej uczęszczałam trzy lata, mam fotografię ze szkoły. Chodziłam z siostrą Krystyny Wajdy, Katarzyną Zachwatowiczówną, późniejszą Jasieńską, z synem Mieczysława Fogga, Jędrusiem Foggiem, i synem pastora Krenza, Jasiem Krenzem, bardzo znanym dyrygentem, z którym pozostaliśmy w przyjaźni.

W szkole muzycznej uczyła się Pani gry na fortepianie.

Ściśle mówiąc, na pianinie, przywiezionym ze Stawiska. Ale nie miałam do tego żadnych predylekcji. Jeszcze na Stawisku próbowała mnie mama uczyć, i ojciec, nic z tego nie wychodziło. Różni nauczyciele się przewinęli, łącznie z wujem Arturem Taube, pianistą, i nikt nie dawał rady. Raz tylko wystąpiłam. Na koniec roku szkolnego był popis w konserwatorium, gdzie zaprezentowaliśmy Symfonię dziecięcą Haydna i ja grałam na bębenku. Dyrygował nami Andrzej Zalewski, który później został prezenterem pogody w telewizji.

Z kim się Pani przyjaźniła w gimnazjum?

Najbliższą moją przyjaciółką była Marysia Świerczewska, jej dziadkowie, Natansonowie, byli właścicielami papierni w Jeziornie, nawet tam kiedyś byłam. Marysia zginęła 1 sierpnia 1944 roku o 17.15, w pierwszym dniu powstania warszawskiego. Przyjaźniłam się też z Alicją Saniewska, która dłuższy czas przyjeżdżała na Stawisko na wakacje. Alusia pojawia się w dzienniku ojca, mieszkała na Nowogrodzkiej, tuż przy kolejce. Alusia Saniewska przyjeżdżała jeszcze podczas okupacji na Stawisko i jak wybuchło powstanie, to została i całe powstanie przebyła na Stawisku. Jej matka na szczęście przeżyła powstanie. Po ukazaniu się mojej książki Z pamięci zadzwoniła do mnie jedna z dawnych koleżanek, Iza Salecka – mieszkała na Mokotowskiej, jej ojciec był wziętym weterynarzem. Powiedziała, że chciałaby się ze mną zobaczyć, że mieszka w Pruszkowie. Nie widziałyśmy się sześćdziesiąt lat – co my mamy sobie do powiedzenia? I nie pojechałam do niej. Inną koleżankę, Irkę Zarzecką, widziałam po wojnie w Kazimierzu Dolnym. W książce Z pamięci jest zdjęcie, na którym widać, jak idziemy Alejami Ujazdowskimi, cały rząd dziewczynek. Szkoła łączy, ale później, jeśli życie każdej poszło w inną stronę, to nie bardzo mamy sobie coś do powiedzenia. Nie przetrwały te przyjaźnie. Najściślejsze moje przyjaźnie to te, które zawarłam później w Czytelniku.

Wybuch wojny przerwał Pani edukację w gimnazjum Kowalczykówny i Jawurkówny.

Kiedy wybuchła wojna, to chodziłam przez dwa czy trzy tygodnie do szkoły w Milanówku, której dyrektorem był pan Bronisław Wieczorkiewicz, polonista, specjalista od gwar, później wydał książkę Gwara warszawska dawniej i dziś. Niemcy zamknęli tę szkołę. Mieściła się przy ulicy Spacerowej. Ale moja szkoła, Kowalczykówny i Jawurkówny, też istniała, tylko na potrzeby konspiracji przybrała nazwę szkoły krawieckiej. Wtedy było tak: cztery lata gimnazjum i mała matura, potem wybierało się na dwa lata albo kierunek humanistyczny, albo matematyczno-przyrodniczy i następowała duża matura. Małą maturę zdawałam jeszcze w budynku szkolnym na Wiejskiej. Potem Niemcy wyrzucili stamtąd panny Kowalczykównę i Jawurkównę, które zamieszkały w kamienicy przy alei Niepodległości. Podczas powstania Niemcy kazali ludziom opuścić tę kamienicę, one nie wyszły, bo już ze starości nie były w stanie, i Niemcy na miejscu je zastrzelili. Pochowane są na Powązkach. Ich szkoła bardzo dużo mi dała. Jakiś pion życiowy, stosunek do pracy i obowiązków – to mam ze szkoły. Jestem im za to głęboko wdzięczna.

W jaki sposób szkoła kształtowała te cechy?

Wymagano obowiązkowości. Nie można było się spóźniać. Źle widziane było strojenie się. W tamtym czasie modne były loki na czoło, nie wolno było ich nosić w szkole – nosiłyśmy berety, mundurki ze spódnicami w szkocką kratę, granatową z zielonym. Na to zakładało się fartuszek z czarnego materiału. Mundurki były wymagane od bogatszych uczennic. Trzy uczennice, niewidome, były dowożone z Lasek, od nich panny Kowalczykówna i Jawurkówna nie brały pieniędzy, choć nauka kosztowała 360 zł miesięcznie. To było dużo w okresie międzywojennym. W zależności od stopnia zamożności uczennicy przełożone albo nie brały pieniędzy za naukę, albo brały połowę.

Jak wyglądała Pani edukacja podczas okupacji?

Podczas wojny trzeba było jakoś sprawę dalszej nauki rozwiązać, więc ojciec zorganizował naukę w domu. W pierwszym roku okupacji uczył nas ojciec i profesor Ludwik Wertenstein, który mieszkał przez płot, w Turczynku. Potem „przejął” nas Roman Kołoniecki, który miał z nami lekcje polskiego i łaciny. Matematyki, fizyki i chemii uczyła pani Aniela Nowicka, świetna fizyczka, bądź co bądź kończyła uniwersytet w Montpellier, uczennica Marii Skłodowskiej-Curie. Później geografię wykładał Karol Małcużyński, Małcużyńscy mieszkali w Milanówku.

Kilka wykładów z historii wygłosił również profesor Marceli Handelsman.

Handelsman ukrywał się w Podkowie, w domku koło Zarybia, u Niemyskich. Tam mieszkała cała rodzina Walców. Wkrótce ktoś go zaczął szantażować, chociaż nie wyglądał jak Żyd, tylko jak polski szlachcic. On nam dał kilka wykładów, siedzieliśmy na kanapce w gabinecie ojca, a mama podsłuchiwała. Jeden z wykładów dotyczył historii Wenecji.

A jak Jarosław Iwaszkiewicz prowadził lekcje?

Świetnie. Do dziś pamiętam, jak nam wykładał o Weselu Wyspiańskiego, kazał też pisać wypracowania. Na lekcje przychodziła Anielcia Kottówna z Turczynka i Basia Meysztowicz, która mieszkała u nas, córka ziemian, u których się zatrzymaliśmy podczas ucieczki w 1939. Przychodził też tak zwany Szczypior, czyli Andrzej Hitczenko, sierota, który mieszkał w Brwinowie. Ciocia Hela przezwała go Szczypiorem. Spędzał u nas wszystkie święta. Nadchodził aleją od strony Brwinowa, więc z daleka było widać, że Szczypior idzie. Był tak biedny, że jak tylko robiło się cieplej, to chodził boso, żeby oszczędzić na butach. Ojciec mu czasem dawał jakieś ubrania, ale był ogromny, żadne buty na niego nie pasowały. Przez całą wojnę przychodził, cały program gimnazjum przeszedł z Teresą. Później zdał maturę i skończył politechnikę.

Jak wyglądała Pani matura?

Maturę zdawałam u Kowalczykówny i Jawurkówny w 1942. Potwornie się jej bałam, ale zdałam zupełnie dobrze. Z polskiego egzaminowała mnie pani Zofia Rothertowa. Oczywiście w konspiracji. Nauczycielki przychodziły niby z wizytą do Kowalczykówny i Jawurkówny. Wszyscy dookoła oczywiście o tym wiedzieli, ale jak się Niemcom czegoś nie postawiło przed nosem, to się nie orientowali. Rosjanie wiedzieli wszystko. Po maturze zachorowałam, miałam zapalenie płuc i otrzewnej i leżałam w szpitalu trzy miesiące. Kawał lasu ojciec wtedy sprzedał, bo przecież podczas okupacji nie dostawał pieniędzy za utwory. Jak wróciłam do domu, to przez rok nie chodziłam do żadnej szkoły.

W 1943 roku zaczęła Pani konspiracyjnie studiować archeologię.

Zaczęłam studiować archeologię na kompletach, które prowadziła asystentka profesora Michałowskiego, pani Maria Ludwika Bernhard. Mieszkała na Mokotowie, przy ulicy Asfaltowej. Wysiadałam z kolejki i szłam na piechotę przez Pole Mokotowskie, które było wtedy dziką, nieoświetloną łączką. Te zajęcia odbywały się z wielkimi trudnościami, czasem ze względów bezpieczeństwa trzeba było szukać innego mieszkania.

Dlaczego Pani wybrała archeologię?

Kiedy miałam jedenaście lat, przeczytałam książkę o pierwszych odkryciach, wydaną u Trzaski, Everta i Michalskiego. Oni w latach trzydziestych wydawali taką serię w białych okładkach „Wielka geografia powszechna”. Tak mnie to zainteresowało, że postanowiłam studiować archeologię, nie zdawałam sobie sprawy, że to zupełnie nie dla mnie. Po wojnie jeszcze przez dwa lata kontynuowałam studia na Uniwersytecie Warszawskim, u profesora Kazimierza Michałowskiego. Był bardzo dobrym archeologiem, geniuszem językowym, czytał kliny. Ale należał do tych naukowców, którzy nie lubią, żeby ich uczeń przewyższył. Profesor Gieysztor podobno mówił, że zna na to sposób: jak jest w grupie studentka, po której widać, że może dojść do czegoś i prześcignąć profesora, to trzeba się z nią ożenić i zrobić jej dwoje dzieci. Z profesorem Michałowskim trudno się pracowało, miał swoich faworytów. W końcu rzuciłam studia. Nie mam więc formalnego wykształcenia, podobnie jak mama. W późniejszych latach Helena Zaworska i Hania Kirchner zwracały się niekiedy do mnie: „moje biedactwo”, uważając, że jestem niedokształcona.

A Pani się czuje niedokształcona?

Nie. Uważam, że dużo więcej wiem niż niektórzy po studiach. Dom i ludzie, z którymi obcowałam, dali mi więcej, niż gdybym skończyła studia.

Jeszcze w czasie studiów zaczęła Pani pracować w Muzeum Narodowym.

Tak, w dziale archeologicznym, nawet zrekonstruowałam jakiś naszyjnik z paciorków. Pamiętam, że w holu muzeum stał pomnik króla Zygmunta z kolumny. Sama postać się nie rozbiła, wypadła mu tylko szabla z ręki. W maju 1945 otwarto w Muzeum Narodowym słynną wystawę „Warszawa oskarża”, przedstawiającą między innymi przedmioty wydobyte z gruzów i zdewastowane eksponaty muzealne: rozbite sarkofagi, potłuczoną ceramikę. Razem ze mną pracował w tym czasie w Muzeum Jerzy Gąssowski, archeolog, który później prowadził wykopaliska w Sandomierzu.

W 1948 zaczęła Pani pracę w Wytwórni Filmów Dokumentalnych. Jak Pani tam trafiła?

Namówił mnie Jerzy Kawalerowicz, kiedy się dowiedział, że pracuję w dziale archeologicznym Muzeum Narodowego. Miałam być jego asystentką przy Faraonie, do którego już wtedy się przymierzał. Ostatecznie Faraon powstał wiele lat później. Początkowo byłam asystentem montażysty, potem reżysera, a później pracowałam w dziale, który prowadziła Wanda Wertenstein, gdzie tłumaczyło się dialogi sprowadzanych z zagranicy filmów. W wytwórni filmów było mi bardzo dobrze. Ale spodobał mi się Czytelnik i tam w końcu poszłam. Zielono miałam w głowie, miałam dwoje małych dzieci i rozwodziłam się z ich ojcem, Stachem Włodkiem. Chciałam to jakoś ułożyć i nie ułożyło się. Mama ciężko przeżyła mój rozwód, bo ślub był kościelny. A ja mówiłam: „Dlaczego się tak martwisz, mamo? Jestem z moim mężem związana węzłem kościelnym i będę musiała z nim wieczność spędzić”.

(2012)

O WYCHOWANIU

Czy uważa Pani, że była wychowywana surowo, czy raczej rozpieszczana jako pierwsze dziecko?

Byłam wychowywana dosyć surowo. Na przykład pamiętam, że jak któraś z nas – ja albo moja młodsza siostra Teresa – była niegrzeczna dla służących, bo na Stawisku była służba folwarczna, to mama kazała nam przepraszać. Uczono nas, że nie można niżej stojącego człowieka obrażać. Wychowywanie zaczynało się od prostych rzeczy: nie wolno było się spóźniać na posiłki. Przy śniadaniu punktualności nie wymagano, ale obiad musiał być o pół do drugiej. To się nie zmieniło nawet wtedy, kiedy byłyśmy już dorosłe. Uważam, że chowanie w pewnej dyscyplinie jest właściwe. Bardzo mnie drażni, jak się teraz mówi o wychowaniu „na luzie”. Co to znaczy „na luzie”? Według mnie życie każdemu dołoży, prędzej czy później, i jeżeli miało się w młodości za dużo luzu, to są potem pretensje do życia. Młodzież, która – powiedzmy – nie zda matury, szlocha, rozpacza, podejmuje próby samobójcze. To nie do pojęcia. U nas w domu było wiadomo, że nauka jest naszym obowiązkiem, miałyśmy się dobrze uczyć, zdać maturę, i nikt nie pytał, ile nas to będzie kosztowało. Sądzę, że to jest właściwe wychowanie. Boże, a co to było, kiedy się zaczęli pojawiać chłopcy! Kiedyś po kolacji na Stawisku poszłam z synem sąsiadów na spacer, potem była w domu trudna rozmowa, że tak nie wolno, że nie wypada. Chociaż nie: ojciec nie mówił, że nie wypada, tylko: nie i koniec. Ojciec był bardziej surowy. Mama tylko – jak kiedyś nieopatrznie powiedziałam, że się całowałam pod świerkami z chłopakiem, a było to pierwszy raz w życiu – wygłosiła ogromne przemówienie, że to jest droga do upadku. Miałam wtedy może szesnaście lat.

Czy rodzice stosowali jakieś kary?

Nie było kar tego typu, że nie dostaniemy leguminy czy coś takiego, tylko rozmowy – niemiłe. Od ojca raz dostałam w skórę, jako małe dziecko. To było wtedy, kiedy pojechałyśmy do niego z Teresą do Kopenhagi, gdzie pracował jako dyplomata. Był tam kucharz, który świetnie gotował, Władysław Kucharski – a myśmy nie chciały jeść. Dostawałyśmy mdłości. Jak przychodziła godzina kolacji czy obiadu, to była męka. Mnie czasem opiekunka, Szwajcarka, dawała przedtem kawałek chleba, żebym w ogóle coś zjadła. Teraz myślę, że tak się przejawiała tęsknota za domem, bo potem, jak wróciłyśmy na Stawisko, tośmy wszystko jadły. Nie było wtedy dziecięcych psychologów, którzy by wytłumaczyli, skąd się brało nasze zachowanie, więc ojciec kiedyś dostał szału i dał mi klapsa. Ale poza tym jednym zdarzeniem zawsze odbywały się rozmowy i one były gorsze od klapsów. Mama oczywiście nigdy nas nie uderzyła.

Czy rodzice byli zgodni w wychowaniu, czy też dochodziło między nimi do sporów?

Przede wszystkim był spór o to, że babka, Aniela Pilawitzowa, nas rozpuszcza, czemu ojciec był przeciwny. Babka kupiła nam pierwszy rower, raz nawet kupiła kuca. Teresa na nim jeździła, ja nie. Do sportu mnie nie ciągnęło. Kiedyś przyjechał do ojca szwagier Stanisława Dygata, Jan Bogusławski, architekt, i rozmawiali o Ferdydurke, która wtedy akurat wyszła. Ja siedziałam i słuchałam, a ojciec mi potem zwrócił uwagę, że nie wszystko jest przeznaczone dla moich uszu. Wtedy był taki model wychowywania, że dziecko nie wiedziało wszystkiego, nie wtrącało się. Wydawało mi się to całkowicie normalne. Ale jak już chodziłam do szkoły, wolno mi było urządzić wieczorek tańcujący na Stawisku, jedną z zaproszonych była moja koleżanka Zosia Leszczyńska, która później wyszła za mąż za Bohdana Tomaszewskiego, dziennikarza sportowego. Miała wyjątkową urodę. Były tańce i tak zwany kruszon – wino z sokiem i z owocami. Bardzo to jest dobre.

Jakiej najważniejszej rzeczy nauczył Panią ojciec?

Chyba lojalności wobec ludzi. I trzymania się. „Trzymaj się” – mówił. Ojciec był niezwykle pracowitym człowiekiem. Po wojnie miał tak podzielony dzień: wstawał bardzo rano, nawet o szóstej, i zajmował się własną twórczością, potem jeździł do Warszawy, bo miał mnóstwo obowiązków: Związek Literatów, „Twórczość”, Czytelnik, sejm. Po obiedzie, jeśli jadał w domu, zawsze kładł się na maleńki sen, dziesięć–piętnaście minut. Co najdziwniejsze, kładł się na tej półokrągłej kanapce, w bardzo niewygodnej pozycji, ale zasypiał. Po południu zajmował się tłumaczeniami albo pisaniem o książkach. I tak do późnej starości, kiedy pracował, na wpół leżąc na łóżku, obłożony psami oczywiście. Parandowski nigdy nie uwierzył, że ojciec czyta książki, o których pisał w Rozmowach o książkach, publikowanych na łamach „Życia Warszawy”. Sądził, że ktoś mu je opowiada. Ale on je naprawdę przeczytał. A przecież tych Rozmów o książkach jest prawie tysiąc. Był też niesłychanie sumienny. Nie lubił, kiedy ktoś się do czegoś zobowiązał i tego nie zrobił. Jak przychodził do „Twórczości”, a Lisowski jakąś sprawę zaniedbał, to ojciec się awanturował. I żeby go udobruchać, redakcja zaczynała mu opowiadać kawały. Kiedy był chory, prosił, żeby przyjechano do niego, i wtedy w domu załatwiał rozmaite sprawy. Jeśli miał jakieś zobowiązanie, zawsze się wywiązywał. I ja, gdziekolwiek pracowałam, byłam bardzo systematyczna i pracowita. Tego mnie nauczył – traktowania serio pracy.

A od matki czego się Pani nauczyła?

Mama, co tu dużo mówić, tak bardzo się nami nie zajmowała. Owszem, zwracała uwagę na wychowanie, na chodzenie do kościoła. Przed wojną miałyśmy bony, które się nami opiekowały. W połowie lat trzydziestych mama zachorowała psychicznie i bardzo się zmieniła. Ojciec mówił, że to była inna osoba. W miarę upływu lat wracały wszystkie jej obsesje. Miała obsesję mycia rąk, ciągle je myła i nie zakręcała kranu dłonią, tylko łokciem. Kiedy w późnej starości nagle przestała o to dbać, pomyślałam: o, to koniec.

Anna Iwaszkiewiczowa była niezwykle religijną osobą. Czy tę religijność wpajała córkom?

Myślę, że swoją gorliwością religijną matka nas do religii zniechęciła. Ale chodzenie na niedzielną mszę było bardzo pilnowane. W niedzielę do kościoła w Brwinowie, jeszcze podczas okupacji, jeździliśmy wolantem. Brwinowski kościółek jest brzydki, ale te wszystkie rzeźby świętych – choć okropnie poodnawiane – to autentyczne barokowe rzeźby. Bardzo lubię te aniołki w loży nad ołtarzem, podobnie jak w Sandomierzu. Siedzą bardzo wysoko i patrzą na ten kościół straszliwym zezem.

Z listów Pani rodziców wiadomo, że obydwoje przykładali dużą wagę do więzi rodzinnych. W jaki sposób kultywowano te więzi?

Chociażby przez to, że na uroczystości zapraszało się liczną rodzinę. Imieniny, rocznice ślubu rodziców gromadziły dziesiątki gości, wśród nich rodzinę z obu stron. Ojciec obchodził urodziny 20 lutego, w dniu świętego Leona – przecież w dokumentach miał zapisane: Leon, bo ksiądz nie chciał go ochrzcić jako Jarosława, dopiero podczas okupacji zmienił. 26 lipca wypadały imieniny mamy i cioci Nuci, 2 sierpnia – babci Anieli Pilawitzowej, 15 sierpnia – moje i cioci Maniusi Miaskowskiej, która u nas mieszkała. Takie uroczystości zawsze były celebrowane, ale i bez okazji rodzinę często się odwiedzało. Pamiętam, jak jeszcze przed wojną ciocia Hela Iwaszkiewiczówna, siostra ojca, chodziła ze mną i moją siostrą do matki Karola Szymanowskiego, która mieszkała w Warszawie; żyła jeszcze Zofia Szymanowska, siostra Karola. Z kolei w Majątkach, jak nazywało się domek ciotki Heli i ciotki Jadwigi w Podkowie Leśnej, zawsze mieszkała jakaś przyszywana krewna. Raz była to pani Maria Dunin-Kozicka, autorka książki Ania z Lechickich pól. Od dzieciństwa byłyśmy otoczone różnymi ciotkami, bez względu na rodzaj pokrewieństwa i na to, czy było dalekie, czy bliskie. Sama rodzina Szymanowskich była niesłychanie rozrośnięta, tam każdy po kolei miał dużo dzieci. Na przykład wuj Artur Taube, bardzo sympatyczny, często przyjeżdżał do Stawiska z rodziną, stanowili część naszego życia. To samo z Lilpopami. Komorowscy mieszkali pod Brwinowem, nie mówiąc o willi doktora Wacława Lilpopa w Podkowie, gdzie latem spotykała się młodzież.

Jakie były lektury Pani dzieciństwa i wczesnej młodości?

Jedną z pierwszych książek, które ojciec dał mi do czytania, był Faraon, a później oczywiście Trylogia. Ciotka Helena czytała nam powieści przygodowe Verne’a: Dwadzieścia tysięcy mil podwodnej żeglugi, Tajemnicza wyspa, Dzieci kapitana Granta. Była też moda na książki o Indianach. Teraz myślę, że to były straszliwie rasistowskie książki, ale wtedy nie zwracało się na to uwagi. Później przeczytałam Orzeszkową i Żeromskiego. Ojciec podsuwał nam lektury, a potem pytał o wrażenia. Prenumerował dla nas przed wojną francuskie ilustrowane pismo dla dzieci „La semaine de Suzette”, czyli „Tydzień Suzette”. Między innymi były tam przygody Bécasinne, mało rozgarniętej Bretonki, która trafia z Bretanii do Paryża i ciągle zdarzają jej się jakieś perypetie. Pod wspaniałymi ilustracjami widniały krótkie teksty. Miałyśmy tego z dziesięć tomów. Gdy w latach pięćdziesiątych pojechałam do Paryża i pytałam w księgarniach, czy są przygody Bécasinne, mówiono mi: „Proszę pani, to jest zawsze”. Mama z kolei czytała nam Moliera i Racine’a w oryginale, co uważałam wtedy za straszną nudę, a także Księgę dżungli, której była wielką wielbicielką. Niektórych książek nie dawało się młodzieży. Byłam posłusznym dzieckiem i jeżeli mi mówili: „nie czytaj tego”, to nie czytałam. Ale jak znalazłam w bibliotece Życie seksualne dzikich, to podczytywałam, tylko że byłam tak wychowana, że niewiele z tego rozumiałam.

Często rodzice zabierali nas do teatru. Tuż przed wojną był wystawiany Hamlet w Teatrze Polskim, w przekładzie ojca. Pojechaliśmy: ojciec, mama i ja. Elżbieta Barszczewska grała Ofelię, rolę Hamleta grał Aleksander Węgierko. Rozmawialiśmy o sztuce. Miałam wydanie Szekspira po angielsku, z obrazkami. Najpierw oglądałam obrazki, a potem umiałam tekst na pamięć. To mi przypomina rysunek z brytyjskiego „Puncha”: stoi król ze spuszczoną głową i głupią miną, trzyma konia, który też ma głupią minę. Królowa wchodzi, w koronie, i pyta: „To za co oddałeś królestwo?”. Po Hamlecie byliśmy jeszcze z ojcem, już we dwójkę, na komedii Jadzia wdowa. Tuwim przerabiał takie stare komedie; dobrze zagrane, są strasznie śmieszne.

Pani ojciec skarżył się, że był całkowicie odsunięty od wychowania córek.

To nieprawda oczywiście. Ojciec potrafił z nami żartować, dowodem tego są jego listy pisane do nas z Kopenhagi w formie listu od kota. Był dobrym ojcem. Któregoś razu byliśmy w redakcji „Wiadomości Literackich”, bo lubił się mną popisywać. Kiedyś pojechaliśmy ze Stawiska do Warszawy, ojciec wynajął dorożkę, zabrał mnie do Łazienek, a potem do restauracji na obiad. Była taka restauracja na rogu Smolnej, gdzie teraz stoi pomnik. Miałam wtedy jakieś dziesięć lat – do dziś doskonale ten dzień pamiętam.

Przez kogo czuje się Pani najbardziej ukształtowana?

Przez rodziców i szkołę. W szkole panowały żelazne zasady, ale był przy tym stosunek do człowieka swobodny – jak to się łączyło, nie wiem. Podobnie w domu, byłyśmy wychowywane w jakiejś swobodzie, a jednocześnie przestrzegano pewnych zasad. Myślę, że tak wychowywano w przyzwoitych domach. Kiedy czytałam wspomnienia Marii Czapskiej, to natrafiałam na wiele znajomych rzeczy. Uczono mnie, żeby nie myśleć o własnej powierzchowności. Oczywiście, że chciałam mieć ładne sukienki i miewałam, kupowali mi, czasem przychodziła krawcowa. Ale dbanie o strój raczej było obśmiewane, głównie przez ciotki, które szydziły: „No tak, przecież cały kościół zobaczy, że nie masz nowego płaszczyka”. Więc nie spędzałam dużo czasu przed lustrem, a jak mi chłopcy mówili komplementy, to też ciotki się wyśmiewały: „Powiedzieli jej, że ma ładne oczy! Cha, cha, cha!”. Raz upatrzyłam sobie w Warszawie kostium kąpielowy, jeszcze przed wojną, i rodzice nie chcieli mi kupić, był dosyć drogi. Z rozpaczy się rozpłakałam i wtedy na Mokotowskiej spotkaliśmy Jankę Słonimską, która wymogła na rodzicach, żeby kupili mi ten kostium.

A jak się Pani ubierała?

Podczas okupacji ojciec zamówił mi w zakładzie krawieckim elegancki jasny kostium. Istnieje fotografia, na której jestem w tym kostiumie i w kapeluszu. Przed wojną najwięcej sklepów z kapeluszami mieściło się na Kruczej. Mama mnie kiedyś zaprowadziła do jednego z takich sklepów i kupiła mi duży biały kapelusz za piętnaście złotych. W mojej książce Z pamięci jest zdjęcie, na którym widać, jak w tym kapeluszu idę pod rękę z Jankiem Lilpopem ulicą w Podkowie Głównej. Pieniędzy nie brakowało i obydwie z Teresą miałyśmy bardzo ładne sukienki. Nawet przy trudnościach w czasie wojny. Podczas okupacji miałam swoją ulubioną sukienkę z wełny. Na Stawisku było trochę owiec – owce się strzygło, wełnę się gręplowało – była jak wełna angielska – i miałam bardzo ładną sukienkę z własnych owiec. Tuż przed wojną ukazała się powieść Margaret Mitchell Przeminęło zz wiatrem, a tam Scarlett sobie szyje suknię z portiery. Ja też miałam z firaneczki niebieskiej uszytą sukienkę. Potem nosiłam sukienki w kropki. Teraz to jest zupełnie niemodne, a ja bardzo to lubię. Elżbieta Lipton, córka Józefa Wittlina, która jako ośmioletnia dziewczynka pojawiła się z panią Wittlinową na Stawisku w 1939 roku i początek wojny przeżyła w naszym domu – kiedy przyjechała do Polski po latach, powiedziała: „Ty miałaś taką szafirową sukienkę w białe kropki, z koroneczkami”, bo wtedy była modna koroneczka.

Jak Pani sądzi, czy jakieś cechy charakteru odziedziczyła Pani po rodzicach?

Myślę, że pewną twardość. Mój rehabilitant powiedział mi kiedyś: „Pani sobie nawet nie zdaje sprawy, jaka pani jest twarda”. Ja to raczej mam po matce, chociaż mama była twarda wewnętrznie. Nie przekroczyła żadnej z zasad, które uważała za słuszne. Na przykład nie chodziła nigdy do rosyjskiej ambasady. Jak ojciec raz ją zabrał, to mówiła potem, że cały czas się bała, że pani Rollison wejdzie – jak w Dziadach. Ojciec miewał okresy chwiejności, często ulegał różnym ludziom, o co matka zawsze miała pretensje. Ale był bardziej skłonny do wybaczania ludziom ich słabości. Mama nie.

Za to obydwoje rodzice mieli taką cechę, że potrafili rozmawiać z każdym: czy z fornalem, czy ze służącą, czy z ministrem, czy z ambasadorem – ze wszystkimi rozmawiali tak samo. I tego mnie nauczyli. Mama powtarzała, że nie wolno traktować z góry ludzi stojących niżej w hierarchii. Dlatego zawsze miałam dobre stosunki na przykład z maszynistkami w Czytelniku, bardzo mnie lubiły.

TRZY DEKADY W CZYTELNIKU

KWESTIONARIUSZ PROUSTA

⭒⭒⭒ ZAPRASZAMY DO ZAKUPU PEŁNEJ WERSJI KSIĄŻKI ⭒⭒⭒PORTRETY

⭒⭒⭒ ZAPRASZAMY DO ZAKUPU PEŁNEJ WERSJI KSIĄŻKI ⭒⭒⭒

Mieczysław i Helena RYTARDOWIE

Blanche COLLET

Jan LENCZEWSKI

Tadeusz ZIELIŃSKI

Rodzina IWAŃSKICH

Krucza, Wiejska, MAZOWIECKA

Szkoła MUZYCZNA

Wanda DORIA-DERNAŁOWICZ

Justyna BERSON

Janina MĘCIŃSKA nazywana Żanką

POLESIE

O Podkowie LEŚNEJ

Dziad z NADARZYNA

Jerzy ANDRZEJEWSKI

Wanda WERTENSTEIN i Anielcia KOTTÓWNA

Władysław KRAWCZYK

Pani JASIŃSKA

Pani WRÓBLEWSKA

Józef POŻUCZEK

Władysław KUŚWIK

Bracia LILPOPOWIE

Andrzej BETCHER

Hanka TURCZYNOWICZ

KASJOPEA

Bohdan TOMASZEWSKI

Niemcy w STAWISKU

Stasia i Jadzia DURASÓWNY

Bolesław IWASZKIEWICZ

Rosjanie w STAWISKU

Aniela NEUFELDOWA i Janina NOWICKA

Stanisław MARKUSZEWSKI

Pani KRZEMIŃSKA

Stanisław GŁODKOWSKI

Jan FALEWICZ czyli Myszeńki

Stefan WESOŁOWSKI

Izabela Czajka-STACHOWICZ

Janusz WILHELMI

Olimpia GROCHOWSKA

Renia z CZYTELNIKA

Pani DZIERZKOWSKA i Goplana

Rafał PRAGA

Mira MICHAŁOWSKA

Franciszka MALINOWSKA

Jerzy BLIKLE

Warszawscy RZEMIEŚLNICY

Olgierd BUDREWICZ

Ryszard KAPUŚCIŃSKI

Baba z CIELĘCINĄ

Wiktor BORYSOW i Włodzimierz FROŁOW

Elżbieta LANDSBERG

Ewa FISZER

Gdzie są CHŁOPCY Z TAMTYCH LAT?

Bohdan CZESZKO

Stanisław GROCHOWIAK

Ludwik Bohdan GRZENIEWSKI

Tomasz SZAROTA

Tadeusz ŁEPKOWSKI

Zygmunt KAŁUŻYŃSKI

Jerzy WALDORFF

Siostry KEMPIŃSKIE

Władysław ŻELEŃSKI

Stefan KISIELEWSKI

Irena BOŁTUĆ i Andrzej HAUSBRANDT

Karol MAŁCUŻYŃSKI

Królowa ELŻBIETA i królowa FABIOLA

Jacek KUROŃ

Basia i Tadeusz OLSZAŃSCY

Pani OSIŃSKA

Marian BRANDYS

Jurek KRZEMIŃSKI

SANDOMIERZ

Ludmiła MARJAŃSKA

Ksiądz Jan TWARDOWSKI

Hanna KIRCHNER

Jerzy POMIANOWSKI

Michał SPRUSIŃSKI

Tadeusz RÓŻEWICZ

Jan STRZELECKI

Trzy GRACJE

Elżbieta WITTLIN-LIPTON

Paweł BUJNICKI

Pierwowzory POSTACI LITERACKICH

Harry NEUHAUS

WOZACY

Krystyna MICHAŁOWSKA z domu Baniewicz

SŁOWIK

Doktor Andrzej LIPIŃSKI

Marcel PROUST

Kot JELEŃSKI

Mieczysław RAKOWSKI

Skarpetki Jerzego PILCHA

Zofia MYCIELSKA-GOLIK

Grażyna OBRĄPALSKA

Zofia DZIĘCIOŁ

Marysia KWIATKOWSKA

Ciocia Maniusia MIASKOWSKA

Na ZAKOŃCZENIE

⭒⭒⭒ ZAPRASZAMY DO ZAKUPU PEŁNEJ WERSJI KSIĄŻKI ⭒⭒⭒