Powstańcy. Marzyciele i realiści. Historia na nowo opowiedziana - ebook

SPIS TREŚCI

***

O Autorach

CZĘŚĆ I. LICZMY NA SIEBIE

Nie traćcie nadziei. Insurekcja kościuszkowska

Tułacze generała Dąbrowskiego. Legiony Polskie we Włoszech

Nasz przyjaciel cesarz. Księstwo Warszawskie

Polska według carów. Królestwo Kongresowe

Wodzowie, którzy nie chcieli się bić. Powstanie listopadowe

Ojczyzna na obczyźnie. Wielka Emigracja

Bitewny szał generała Bema. Wiosna Ludów

Samotny bój margrabiego. Aleksander Wielopolski

Obok Orła znak Pogoni, poszli nasi w bój bez broni... Powstanie styczniowe

CZĘŚĆ II. MODLITWA O WOJNĘ I REWOLUCJĘ

Antypowstańcy. Stańczycy

Na czerwonym szlaku. Józef Piłsudski

Wojsko inne od wszystkich. Legiony Polskie

Polska na surowym korzeniu. Rok 1918

Mąż stanu za klawiaturą. Ignacy Jan Paderewski

Z niewielką pomocą przyjaciół. Powstanie wielkopolskie

Spełniony sen Korfantego. Powstania śląskie

Polska nie jest dla wszystkich. Roman Dmowski

Niepodległość na włosku. Rok 1920

CZĘŚĆ III, NADZIEJE I ZGLISZCZA

Koniec świata legionistów. Dwadzieścia lat Rzeczypospolitej

Klęska w cztery tygodnie. Wrzesień ’39

Polska w Londynie. Rząd na uchodźstwie

Armia generała Grota. Polskie Państwo Podziemne

Warszawa jak Masada. Powstanie w getcie

Diamenty na szaniec. Powstanie warszawskie

Wojna polsko-polska pod flagą sowiecką. Podziemie niepodległościowe

CZĘŚĆ IV, ROBOTNICY I JAJOGŁOWI

Bunt, który przyniósł odwilż. Rok 1956

Rewizjoniści i komandosi. Marzec ’68

Płonące Wybrzeże. Grudzień ’70

Fundament pod rewolucję. Komitet Obrony Robotników

Elektryk Wałęsa skacze przez płot. Sierpień ’80

Wojna i pokój. Od stanu wojennego do Okrągłego Stołu

Niezgodę na niewolę mamy w DNA. Adam Michnik o powstaniach

Wybrana bibliografia

Indeks osób

Autorzy i źródła fotografiiSpory o polskie powstania nigdy się nie skończą. I nie powinny, bo jest się o co spierać. Nasze zrywy narodowe w dużej mierze zdefiniowały polską tożsamość. Ukształtowały nasz specyficzny patriotyzm, na który składa się mieszanka bitewnych klęsk, heroicznych postaw i martyrologii. Wpłynęły na to, jak dziś myślimy i zachowujemy się jako jednostki oraz zbiorowość.

O powstaniach uczniowie recytują wiersze na szkolnych akademiach. Ich bohaterów widzimy na tabliczkach z nazwami ulic i na skwerach z pomnikami. Dyskutujemy o nich przy rodzinnych stołach. Chcemy czy nie, duch powstań zawsze nas dopada.

To książka o ludziach, którzy je wywołali, marząc o niepodległej Polsce. O ich naiwności, nadziejach, a także o zmarnowanych szansach. Ale również o przeciwnikach powstań, czyli o tych, którzy uważali, że niezawisłość można osiągnąć innymi metodami. Opowiada też o generacji, która ostatecznie niepodległej Polski doczekała, oraz o tym, jak sobie z nią poradziła.

I w końcu o pokoleniu, które chwyciło za broń w czasie II wojny światowej, a także o kolejnym, które po wojnie podjęło walkę o suwerenność Polski przywalonej sowieckim butem. O ludziach, którzy uparcie szukali sposobu, jak bez rozlewu krwi wywalczyć wolność dla siebie i współobywateli. I ten sposób znaleźli.

Powstańcy. Marzyciele i realiści są kontynuacją Władców Polski, książki, którą w 2018 r. napisałem wspólnie z Beatą Maciejewską. I tym razem ekspercka wiedza badaczy spotkała się z dziennikarską ciekawością. 27 historyków w 32 rozmowach opowiedziało o historii Polski – od insurekcji kościuszkowskiej aż do przełomu 1989 r. Nierzadko inaczej oceniają i interpretują te same fakty, ale zawsze mówią ciekawie i oryginalnie. Wszystkim z całego serca dziękuję i składam hołd ich wiedzy i profesjonalizmowi.

Mirosław Maciorowski

PROF. DR HAB. RICHARD BUTTERWICK

(ur. 1968) – historyk, zajmuje się dziejami Polski i Litwy, głównie w XVIII w. Profesor na Uniwersytecie Londyńskim, studiował w Cambridge, doktoryzował się w Oksfordzie, wykładał na Queen’s University Belfast i w School of Slavonic and East European Studies na University College London, w latach 2014–2020 oraz od 2023 r. szef Katedry Cywilizacji Europejskiej w Kolegium Europy w Natolinie. Od 2022 r. główny historyk Muzeum Historii Polski. Dziadek profesora był Polakiem, który po kampanii wrześniowej w 1939 r. dotarł do Wielkiej Brytanii. Profesor zainteresował się polską historią pod wpływem epokowych wydarzeń – rewolucji Solidarności, a potem przełomu 1989 r. Najważniejsze książki: Stanisław August a kultura angielska, Polska rewolucja a Kościół katolicki 1788–1792, Konstytucja 3 Maja. Testament Rzeczypospolitej Obojga Narodów, Światło i płomień. Odrodzenie i zniszczenie Rzeczypospolitej (1733–1795).

Rozmowa na s. 27

PROF. DR HAB. ANDRZEJ CHWALBA

(ur. 1949) – historyk, eseista, wykładowca akademicki, popularyzator historii. Zajmuje się dziejami XIX i XX w., relacjami polsko-rosyjskimi, a także historią Krakowa i Galicji. W latach 1996–1999 dziekan Wydziału Historycznego Uniwersytetu Jagiellońskiego, w latach 1999–2005 prorektor UJ, wieloletni kierownik Zakładu Antropologii Historycznej w Instytucie Historii UJ. Wiceprezes Polskiego Towarzystwa Historycznego, był członkiem Rady Muzeum Historii Polski. Autor kilkudziesięciu książek naukowych i popularnonaukowych, m.in.: Samobójstwo Europy. Wielka Wojna 1914––1918, Legiony Polskie 1914–1918, Przegrane zwycięstwo. Wojna polsko-bolszewicka 1918–1920, Festung Krakau. Kraków w cieniu twierdzy, 1919. Pierwszy rok wolności, Polska krwawi. Polska walczy. Jak żyło się pod okupacją 1939–1945, Wisła. Biografia rzeki. Współautor (wraz z Wojciechem Harpulą) tematycznych wywiadów rzek popularyzujących historię, m.in.: Zwrotnice dziejów. Alternatywne historie Polski, Cham i pan, Polska–Rosja. Historia obsesji, obsesja historii.

Rozmowy na s. 325, 443

PROF. DR HAB. JAROSŁAW CZUBATY

(ur. 1961) – historyk, wykładowca akademicki, popularyzator historii. Zajmuje się dziejami politycznymi, wojskowymi, ideologiami i mentalnością społeczeństw Europy u schyłku XVIII w., w początkach XIX w., a także w pierwszych dekadach porozbiorowych Polski. Pracuje na Wydziale Historii Uniwersytetu Warszawskiego, w latach 2012–2020 przewodniczył Radzie Naukowej Instytutu Historycznego UW. Był również przewodniczącym Rady Naukowej Dyscypliny Historia na UW. Autor podręczników do historii dla liceów oraz wielu artykułów naukowych i monografii, m.in.: Księstwo Warszawskie (1807––1815), Wodzowie i politycy. Generalicja polska lat 1806–1815, Rosja i świat. Wyobraźnia polityczna elity władzy imperium rosyjskiego w początkach XIX wieku, Zasada „dwóch sumień”. Normy postępowania i granice kompromisu politycznego Polaków w sytuacjach wyboru (1795–1815) (Nagroda KLIO), Warszawa 1806–1815. Miasto i ludzie.

Rozmowa na s. 95

PROF. DR HAB. BARBARA ENGELKING

(ur. 1962) – psycholożka i socjolożka. Zajmuje się losami polskich Żydów w czasie II wojny światowej i ocalałych z Holocaustu oraz postawą ludności polskiej wobec Zagłady. Kieruje Centrum Badań nad Zagładą Żydów Instytutu Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk, w latach 2014––2018 przewodniczyła Międzynarodowej Radzie Oświęcimskiej. Członkini m.in. Rady Programowej Żydowskiego Instytutu Historycznego oraz Rady Muzeum Historii Żydów Polskich Polin. Autorka i współautorka wielu prac badawczych i monografii, m.in.: Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście (z Jackiem Leociakiem), Dalej jest noc. Losy Żydów w wybranych powiatach okupowanej Polski (współautorstwo i współredakcja z Janem Grabowskim), Jest taki piękny słoneczny dzień... Losy Żydów szukających ratunku na wsi polskiej 1942–1945, „Szanowny panie gistapo”. Donosy do władz niemieckich w Warszawie i okolicach w latach 1940–1941, Na łące popiołów. Ocaleni z Holocaustu.

Rozmowa na s. 845

PROF. DR HAB. ANDRZEJ FRISZKE

(ur. 1956) – historyk, badacz dziejów najnowszych, publicysta. Znawca dziejów Polski w XX w., w tym opozycji demokratyczniej w PRL-u, środowisk inteligencji katolickiej, przedwojennej lewicy i polskiej emigracji po 1945 r. Pracuje w Instytucie Studiów Politycznych PAN. Członek rzeczywisty PAN. Przez 25 lat wykładowca Collegium Civitas, członek Rady Muzeum Historii Polski, był członkiem Kolegium IPN (1999–2006) i Rady IPN (2011–2016), przewodniczący jury Nagrody im. Kazimierza Moczarskiego. Redaktor działu historycznego czasopisma „Więź”, od 1980 r. członek Klubu Inteligencji Katolickiej. Autor wielu monografii, m.in.: Opozycja polityczna w PRL 1945–1980, Życie polityczne emigracji, Anatomia buntu. Kuroń, Modzelewski i komandosi, Czas KOR-u. Jacek Kuroń a geneza Solidarności, Polska. Losy państwa i narodu 1939–1989, Adam Ciołkosz. Portret polskiego socjalisty, Między wojną a więzieniem 1945–1953, Przystosowanie i opór. Studia z dziejów PRL, Rewolucja Solidarności 1980–1981, Sprawa jedenastu. Uwięzienie przywódców NSZZ „Solidarność” i KSS „KOR” 1981–1984, Państwo czy rewolucja. Polscy komuniści a odbudowanie państwa polskiego 1892–1920, Czekanie na rewolucję. Komuniści w II Rzeczypospolitej 1921–1926.

Rozmowa na s. 1093

PROF. DR HAB. MACIEJ GÓRNY

(ur. 1976) – historyk, zajmuje się dziejami Europy Środkowo-Wschodniej w XIX i XX w. oraz historią nauki. Pracuje w Instytucie Historii PAN. Członek korespondent Austriackiej Akademii Nauk. Autor wielu artykułów, książek naukowych i popularnonaukowych, m.in.: Nasza wojna. Europa Środkowo-Wschodnia. Imperia 1912–1916. Narody 1917–1923 (z Włodzimierzem Borodziejem; nagroda Historyczna Książka Roku im. Karola Modzelewskiego Polskiego Towarzystwa Historycznego), Kreślarze ojczyzn. Geografowie i granice międzywojennej Europy (Nagroda KLIO), Wielka Wojna profesorów. Nauki o człowieku (1912–1923), Polska bez cudów. Historia dla dorosłych, Historia głupich idei albo duch narodu w świątyni nauki, Matka wynalazków. Jak Wielka Wojna urządza nam życie. Popularyzator historii i publicysta, pisuje m.in. do „Gazety Wyborczej”, „Frankfurter Allgemeine Zeitung” i „Przeglądu Politycznego”. Współtworzył wystawę Architektura niepodległości w Europie Środkowej w Międzynarodowym Centrum Kultury w Krakowie.

Rozmowa na s. 607

PROF. DR HAB. MACIEJ JANOWSKI

(ur. 1963) – historyk, eseista, zajmuje się dziejami Polski i Europy w XIX w., pracuje w Zakładzie Historii Idei i Dziejów Inteligencji w XIX i XX w. Instytutu Historii PAN. Studiował na Uniwersytecie Warszawskim. Wykładał na Uniwersytecie Środkowoeuropejskim w Budapeszcie. Współautor (z Jerzym Jedlickim i Magdaleną Micińską) trzytomowych Dziejów inteligencji polskiej do roku 1918, wyróżnionych Nagrodą Historyczną tygodnika „Polityka”, Nagrodą Biblioteki Raczyńskich i Nagrodą im. Jerzego Giedroycia. Współautor (z Balázsem Trencsényim, Móniką Baár, Marią Faliną, Michalem Kopečkiem, Luką Lisjakiem Gabrijelčičem) A History of Modern Political Thought in East Central Europe, wydanej przez Oxford University Press. Stały felietonista magazynu „Ale Historia” „Gazety Wyborczej”. Autor książek: Polska myśl liberalna do 1918 roku, Inteligencja wobec wyzwań nowoczesności. Dylematy ideowe polskiej demokracji liberalnej w Galicji w latach 1889–1914, oraz wielu artykułów popularnonaukowych w magazynie „Mówią Wieki”.

Rozmowy na s. 299, 373

PROF. DR HAB. MAŁGORZATA KARPIŃSKA

(ur. 1955) – historyczka związana z Uniwersytetem Warszawskim. Bada historię Polski i powszechną końca XVIII i pierwszej połowy XIX w. Specjalizuje się w historii społecznej oraz dziejach polskiego parlamentaryzmu. Dziekan Wydziału Historycznego (2016–2020) i Wydziału Nauk o Kulturze i Sztuce (2020–2024, 2024 – kadencja do 2028), wicedyrektorka Instytutu Historycznego UW (2012–2016), kierowniczka Zakładu Historii XIX wieku (2013–2020). Sekretarz Komitetu Nauk Historycznych Polskiej Akademii Nauk (2021–2023). Członkini redakcji „Przeglądu Historycznego” (2016–2019), zastępczyni redaktora naczelnego tego pisma (2019–2021). Popularyzatorka historii m.in. na łamach czasopisma „Mówią Wieki” oraz „Pomocnika Historycznego” tygodnika „Polityka”. Autorka m.in. książek: Złodzieje, agenci, policyjni strażnicy... Przestępstwa pospolite w Warszawie 1815–1830, Senatorowie, posłowie i deputowani Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego, Nie ma Mikołaja! Starania o kształt sejmu w powstaniu listopadowym 1830–1831 (Nagroda KLIO), współautorka t. 1. Historii Polski, edytorka Dzienników ks. Adama Jerzego Czartoryskiego 1813–1817.

Rozmowa na s. 141

PROF. DR HAB. NORBERT KASPAREK

(ur. 1960) – pracuje w Katedrze Historii XIX i XX wieku Instytutu Historii Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego oraz w Archiwum Państwowym w Olsztynie. Zajmuje się głównie powstaniami, zwłaszcza listopadowym, buntami, rewolucjami na przestrzeni XIX w., a także emigracją, wojskowością, Kresami i pograniczem, pamiętnikarstwem i edytorstwem źródeł XIX w. Dwukrotnie prodziekan i dwukrotnie dziekan Wydziału Humanistycznego, kierownik katedry, dyrektor Archiwum Państwowego w Olsztynie. Organizator Delegatury IPN w Olsztynie. Członek m.in. Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Historycznego i Komitetu Nauk Historycznych Polskiej Akademii Nauk. Autor około 400 publikacji, m.in.: Prusy Wschodnie w polskiej myśli politycznej lat 1795–1847, Pamiętniki Ignacego Lubowieckiego (oprac. i przedmowa), Powstańczy epilog. Żołnierze listopadowi w dniach klęski i internowania 1831–1832, Dni przełomu powstania listopadowego. Bitwa pod Ostrołęką (26 maja 1831) (wyróżnienie w Konkursie im. prof. Jerzego Skowronka), Polnische Aufständische in Ost- und Westpreußen (1831–1833).

Rozmowa na s. 177

PROF. ISTVÁN KOVÁCS

(ur. 1945) – historyk, eseista, poeta, tłumacz, dyplomata, znawca stosunków polsko-węgierskich. Wieloletni wykładowca Uniwersytetu Loránda Eötvösa w Budapeszcie, założyciel i kierownik Katedry Polonistyki na Uniwersytecie w Piliscsabie, pracownik Instytutu Historii Węgierskiej Akademii Nauk. Tłumacz na węgierski książek Mariana Brandysa, Melchiora Wańkowicza, Ryszarda Kapuścińskiego, Jarosława Iwaszkiewicza i poezji Edwarda Stachury. Wieloletni konsul generalny Węgier w Polsce, Honorowy Obywatel Krakowa. Autor artykułów historycznych i książek, m.in.: Polacy w węgierskiej Wiośnie Ludów 1848–1849: „Byliśmy z Wami do końca”, Józef Bem. Bohater wiecznych nadziei, Nieznani polscy bohaterowie powstania węgierskiego 1848–1849, Honwedzi, emisariusze, legioniści. Słownik biograficzny polskich uczestników Wiosny Ludów na Węgrzech 1848–1849.

Rozmowa na s. 259

JÓZEF KRZYK

(ur. 1965) – dziennikarz i historyk przez wiele lat związany z „Gazetą Wyborczą”, a następnie redaktor portalu Dzieje.pl wydawanego przez Polską Agencję Prasową i Muzeum Historii Polski. Napisał kilkaset artykułów popularnonaukowych, m.in. w magazynie „Ale Historia” „Gazety Wyborczej” i półroczniku „CzasyPismo” Instytutu Pamięci Narodowej. Laureat Nagrody Prezydenta Miasta Zabrze w Dziedzinie Kultury oraz nagrody dziennikarskiej Silesia Press. Współautor (z Barbarą Szmatloch) biografii Korfanty. Silna bestia. Autor książek: Spacerownik powstańczy, Papierowa wojna. Powstania śląskie 1919–1921, Szałfynster. Od kopalni Ferdynand do Muzeum Śląskiego oraz Plagi. Historia bez końca. 26 chorób, które zmieniły świat.

Rozmowa na s. 573

DR ANNA MACHCEWICZ

(ur. 1965) – historyczka, pracuje w Instytucie Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk. Zajmuje się historią społeczną i historią opozycji demokratycznej w powojennej Polsce. Scenarzystka i autorka filmów dokumentalnych, reportażystka. Felietonistka magazynu „Ale Historia” „Gazety Wyborczej”. Członkini kapituły Nagrody Historycznej im. Kazimierza Moczarskiego. Autorka książek, m.in.: Kazimierz Moczarski. Biografia, Bunt. Strajki w Trójmieście. Sierpień 1980, „Życie tak nas głupio rozłącza...”. Listy więzienne 1946–1956 Zofii i Kazimierza Moczarskich (oprac. i redakcja), Węzły pamięci niepodległej Polski (współautorka).

Rozmowa na s. 1135

PROF. DR HAB. PAWEŁ MACHCEWICZ

(ur. 1966) – historyk, pracuje w Instytucie Studiów Politycznych PAN. Współtwórca i pierwszy dyrektor (2008–2017) Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku. Studiował na Uniwersytecie Warszawskim. Stypendysta Fulbrighta, Woodrow Wilson International Center for Scholars w Waszyngtonie, Brytyjskiej Akademii Nauk, hiszpańskiego MSZ, Wissenschaftskolleg zu Berlin, Imre Kertész Kolleg Jena, Yale University, Instytutu Historii Najnowszej w Monachium. Wykładał w Collegium Civitas, na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu, Uniwersytecie Warszawskim. Współtworzył IPN, w którym był dyrektorem Biura Edukacji Publicznej. Laureat Nagrody Fundacji na rzecz Nauki Polskiej, Nagrody Historycznej tygodnika „Polityka”, Nagrody im. Jerzego Giedroycia, Nagrody im. Jerzego Turowicza. Autor książek: Polski rok 1956, Emigracja w polityce międzynarodowej, Historia Hiszpanii (z Tadeuszem Miłkowskim), Wokół Jedwabnego (z Krzysztofem Persakiem), „Monachijska menażeria”. Walka z Radiem Wolna Europa 1950–1989, Spory o historię 2000–2011, Muzeum, Wina, kara, polityka. Rozliczenia ze zbrodniami II wojny światowej (z Andrzejem Paczkowskim), Narodowy komunizm po polsku. „Partyzanci” Moczara.

Rozmowa na s. 977

PROF. DR HAB. WŁODZIMIERZ MĘDRZECKI

(ur. 1959) – historyk i antropolog kultury. Bada przemiany społeczeństwa polskiego w XIX i XX w. oraz stosunki narodowościowe na ziemiach polskich, zwłaszcza polsko-ukraińskie. Pracownik Zakładu Historii Społecznej XIX i XX wieku Instytutu Historii PAN, w latach 2002–2012 profesor Instytutu Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu Warszawskiego. Autor podręczników szkolnych oraz wielu publikacji naukowych i popularnonaukowych. Najważniejsze książki: Województwo wołyńskie 1921–1939. Elementy przemian cywilizacyjnych, społecznych i politycznych, Niemiecka interwencja militarna na Ukrainie w 1918 roku (Nagroda im. Wacława Felczaka i Henryka Wereszyckiego), Młodzież wiejska na ziemiach Polski Centralnej 1864–1939 (Nagroda Wydziału II PAN), Inteligencja polska na Wołyniu w okresie międzywojennym (Nagroda „Przeglądu Wschodniego”), Autonomia jednostki w Europie i w Polsce od XVII do XX wieku (redakcja), Kresowy kalejdoskop. Wędrówki przez Ziemie Wschodnie Drugiej Rzeczypospolitej 1918–1939 (Nagroda KLIO), Odzyskany śmietnik. Jak radziliśmy sobie z niepodległością w II Rzeczypospolitej? (Nagroda Historyczna tygodnika „Polityka”).

Rozmowa na s. 675

DR HAB. TOMASZ NAŁĘCZ

(ur. 1949) – historyk, publicysta, eseista i polityk. Profesor na Wydziale Historii Uniwersytetu Warszawskiego, profesor Akademii im. Aleksandra Gieysztora w Pułtusku. Bada historię polityczną Polski XIX i XX w. Poseł na sejm II i IV kadencji, wicemarszałek sejmu (2001–2005), doradca prezydenta Bronisława Komorowskiego ds. historii i dziedzictwa narodowego (2010–2015), kawaler Orderu Odrodzenia Polski. Konsultant historyczny serialu Marszałek Piłsudski Andrzeja Trzosa-Rastawieckiego (2001). Felietonista magazynu „Ale Historia” „Gazety Wyborczej”. Opublikował m.in. książki: Polska Organizacja Wojskowa 1914–1918, Józef Piłsudski – legendy i fakty (z Darią Nałęcz), Irredenta polska, Rewolucja 1905 roku. Próba generalna wskrzeszenia Polski, Afera Rywina. Odsłanianie prawdy (był przewodniczącym komisji śledczej powołanej przez sejm do wyjaśnienia tej sprawy).

Rozmowy na s. 401, 475, 639

PROF. DR HAB. DARIUSZ NAWROT

(ur. 1962) – historyk, pracuje w Instytucie Historii Uniwersytetu Śląskiego. Członek Zespołu Historii Wojskowości Komitetu Nauk Historycznych Polskiej Akademii Nauk. Dyrektor Instytutu Zagłębia Dąbrowskiego. Zajmuje się dziejami ziem polskich w epoce napoleońskiej i historią polskich formacji wojskowych w czasach Księstwa Warszawskiego. Bada także dzieje Rzeczypospolitej w ostatnich latach jej istnienia oraz historię Zagłębia Dąbrowskiego. Autor ponad 200 publikacji naukowych, m.in.: Litwa i Napoleon w 1812 roku, Śląsk w dobie kampanii napoleońskich. Studia pod redakcją Dariusza Nawrota, Powstanie na Nowym Śląsku w 1806 i 1807 roku. U źródeł Zagłębia Dąbrowskiego, Tadeusz Kościuszko. Polski i amerykański bohater.

Rozmowa na s. 65

DR HAB. PIOTR OSĘKA

(ur. 1973) – historyk w Instytucie Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk. Absolwent Uniwersytetu Warszawskiego. W 2000 r. był stypendystą Fundacji na rzecz Nauki Polskiej, w 2016 r. uzyskał habilitację. Zajmuje się dziejami politycznymi i społecznymi PRL-u. Publicysta, komentator, publikuje w „Gazecie Wyborczej”, „Polityce” i „Newsweeku”. Autor wielu książek, m.in.: Rytuały stalinizmu. Oficjalne święta i uroczystości rocznicowe w Polsce 1944–1956, Syjoniści, inspiratorzy, wichrzyciele. Obraz wroga w propagandzie Marca 1968, Marzec ’68, Mydlenie oczu. Przypadki propagandy w Polsce. Za książkę My, ludzie z Marca. Autoportret pokolenia ’68 otrzymał Nagrodę im. Hirszowiczów.

Rozmowa na s. 1017

PROF. DR HAB. ANDRZEJ PACZKOWSKI

(ur. 1938) – historyk, badacz i wykładowca. Działacz opozycji w PRL-u, współorganizator i w latach 1983–1989 redaktor merytoryczny serii „Archiwum Solidarności”. Zajmuje się dziejami politycznymi i społecznymi Polski w XX w., a także historią prasy. Pracował w Instytucie Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, Instytucie Historii PAN i Instytucie Studiów Politycznych PAN. Członek Kolegium Instytutu Pamięci Narodowej (1999–2011), członek i przewodniczący Rady IPN (2011–2016). Ekspert komisji sejmowych badających legalność stanu wojennego i postawienia osób odpowiedzialnych za jego wprowadzenie przed Trybunałem Stanu. Odznaczony Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski. Autor wielu artykułów i książek, m.in.: Prasa polska 1918–1939, Historia polityczna Polski 1944–1948, Stanisław Mikołajczyk, czyli klęska realisty, Trzy twarze Józefa Światły, Pół wieku dziejów Polski 1939–1989 (Nagroda KLIO), Strajki, bunty, manifestacje jako „polska droga” przez socjalizm, Droga do „mniejszego zła”. Strategia i taktyka obozu władzy, lipiec 1980 – styczeń 1982, Wojna polsko-jaruzelska. Stan wojenny w Polsce 13 XII 1981 – 22 VII 1983, Wina, kara, polityka. Rozliczenia ze zbrodniami II wojny światowej (z Pawłem Machcewiczem).

Rozmowa na s. 1173

SEBASTIAN PAWLINA

(ur. 1988) – historyk, pisarz, publicysta i muzealnik. Na co dzień bada dzieje Polskiego Państwa Podziemnego, historię Polski w pierwszej połowie XX w. i wpływ wojny na ludzką psychikę oraz zajmuje się pamięcią historyczną. Publikuje w „Gazecie Wyborczej” i „Dzienniku Gazecie Prawnej”. Autor książek, m.in.: Praca w dywersji, Motyl. Ścibor-Rylski. 101 lat Polski, czyli opowieść o generale, Wojna w kanałach, Barykady ’44. Laureat Nagrody Historycznej tygodnika „Polityka” 2017 za najlepszy debiut. Kurator i współtwórca wystaw muzealnych w Polsce i na świecie, m.in.: Generał Stanisław Maczek i jego żołnierze, Powstali 1863–64, Zaginiony w Potopie. Królewski pałac Villa Regia, a także stałych ekspozycji w Memoriale gen. Maczka w Bredzie oraz w Polskim Instytucie Badawczym i Muzeum w Budapeszcie.

Rozmowy na s. 797, 885

DR MAREK REZLER

(ur. 1948) – historyk, regionalista, publicysta, popularyzator historii. Bada dzieje Wielkopolski, szczególnie udział jej mieszkańców w walkach o odzyskanie niepodległości. Autor wielu artykułów, audycji radiowych i książek historycznych, m.in. biografii: Emilia Sczaniecka 1804–1896, Piotr Wawrzyniak 1849–1910, Karol Marcinkowski 1800–1846, Hipolit Cegielski 1813–1868, a także monografii: Wielkopolska Wiosna Ludów 1848 roku. Zarys dziejów militarnych, Powstanie wielkopolskie 1918–1919, Wielkopolanie pod bronią 1768–1921. Udział mieszkańców regionu w powstaniach narodowych, Nie tylko orężem. Bohaterowie wielkopolskiej drogi do niepodległości.

Rozmowa na s. 537

DR JAN SZKUDLIŃSKI

(ur. 1979) – historyk, muzealnik, kierownik Działu Naukowego w Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku, kurator kilku sekcji tematycznych wystawy głównej, tłumacz. Do jego zainteresowań badawczych należą dzieje wojen i wojskowości XIX i XX w. W latach 2017–2019 kierownik Działu Historycznego Muzeum Miasta Gdyni. Od 2020 r. przygotowuje w Muzeum Gdańska nową wystawę stałą w oddziale Muzeum Poczty Polskiej. Od ponad 10 lat współpracuje z Fundacją LRE w projekcie Liberation Route Europe. Autor ścieżki edukacyjnej na Westerplatte. Przetłumaczył na język polski kilkadziesiąt książek historycznych i artykułów naukowych. Autor m.in. książki Chancellorsville 1863, kilkunastu artykułów naukowych dotyczących m.in. kontrowersji związanych z obroną Westerplatte oraz albumu Życie codzienne żołnierzy Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie 1939–1947 (z Mariuszem Gąsiorem i Arturem Wodzyńskim). Współpracował m.in. przy wystawach Westerplatte: Kurort – Bastion – Symbol (MIIWŚ), Luter w Gdyni (Muzeum Miasta Gdyni), Sucharski: Oblicza (Muzeum Gdańska).

Rozmowa na s. 719

PROF. DR HAB. JACEK TEBINKA

(ur. 1964) – historyk i politolog, profesor zwyczajny w Instytucie Politologii Uniwersytetu Gdańskiego. Interesują go stosunki brytyjsko-polskie w XX w., sprawa polska w II wojnie światowej, rola służb specjalnych w dyplomacji oraz historia zimnej wojny. Autor m.in. książek: „Wielka Brytania dotrzyma lojalnie swojego słowa”. Winston S. Churchill a Polska, Polska w brytyjskiej strategii wspierania ruchu oporu. Historia Sekcji Polskiej Kierownictwa Operacji Specjalnych (SOE) (z Anną Zapalec). Wydał tomy: Polskie Dokumenty Dyplomatyczne 1941, Polskie Dokumenty Dyplomatyczne 1943 (z Piotrem Długołęckim), oraz zbiór dokumentów Na najwyższym szczeblu. Spotkania premierów Rzeczypospolitej Polskiej i Wielkiej Brytanii podczas II wojny światowej (z Markiem K. Kamińskim).

Rozmowa na s. 751

PROF. DR HAB. RAFAŁ WNUK

(ur. 1967) – historyk związany z Katolickim Uniwersytetem Lubelskim, dyrektor Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku, współautor scenariusza wystawy głównej. Autor około 100 artykułów naukowych poświęconych historii II wojny światowej, powojennej konspiracji antykomunistycznej w Europie Środkowej i Wschodniej, pamięci kulturowej oraz kwestiom związanym z upamiętnieniami i muzeami. W latach 2002–2010 był redaktorem naczelnym półrocznika Instytutu Pamięci Narodowej „Pamięć i Sprawiedliwość”, a w latach 2001–2007 kierował zespołem autorów Atlasu polskiego podziemia niepodległościowego 1944–1956. Popularyzator historii na portalach i kanałach Ohistorie i Historia BEZ KITU. Autor m.in. książek: „Za pierwszego Sowieta”. Polska konspiracja na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej (wrzesień 1939 – czerwiec 1941), Leśni bracia. Podziemie antykomunistyczne na Litwie, Łotwie i w Estonii 1944–1956, Wojna po wojnie. Antysowieckie podziemie w Europie Środkowo-Wschodniej w latach 1944–1953 (z Grzegorzem Motyką, Tomaszem Stryjkiem i Adamem F. Baranem), Niezłomni czy realiści? Polskie podziemie antykomunistyczne bez patosu (ze Sławomirem Poleszakiem).

Rozmowa na s. 931

ADAM ZAMOYSKI

(ur. 1949) – historyk i eseista. Syn wojennych emigrantów, urodzony w Nowym Jorku, wychowany w Anglii, studiował historię i języki nowożytne na uniwersytecie w Oksfordzie. Autor 13 prac historycznych, w tym biografii Chopina, Paderewskiego, Stanisława Augusta, Napoleona oraz Izabeli Czartoryskiej, tłumaczonych na polski i inne języki. Jego historia Polski, wydana po polsku pierwotnie pod tytułem Własną drogą. Osobliwe dzieje Polaków i ich kultury, widniała w pierwszej dziesiątce na liście bestsellerów w Londynie przez siedem tygodni w 1987 r. i została wydana w tłumaczeniu na kilkanaście języków. Jego felietony ukazały się we wszystkich głównych gazetach brytyjskich. Były prezes zarządu Fundacji Książąt Czartoryskich, zaangażowany w renowację Muzeum Czartoryskich w Krakowie. Uhonorowany przez Ministra Spraw Zagranicznych RP dyplomem za wybitne zasługi dla kultury polskiej na świecie w 1998 r. Komandor Orderu Odrodzenia Polski.

Rozmowa na s. 505

DR HAB. MARCIN ZAREMBA

(ur. 1966) – historyk i socjolog, absolwent i profesor Uniwersytetu Warszawskiego, pracuje na Wydziale Historii UW. Bada historię społeczną PRL-u. Współpracuje z „Więzią” i „Polityką” jako autor tekstów, współautor podcastu Polityka o historii i juror nagrody historycznej. Jego praca doktorska Komunizm, legitymizacja, nacjonalizm. Nacjonalistyczna legitymizacja władzy komunistycznej w Polsce dostała nagrody KLIO, „Polityki” i Ministra Kultury. Jego najważniejsze książki to Wielka trwoga. Polska 1944–1947. Ludowa reakcja na kryzys (Nagroda im. Jerzego Turowicza) i Wielkie rozczarowanie. Geneza rewolucji Solidarności (nagroda Historyczna Książka Roku im. Karola Modzelewskiego Polskiego Towarzystwa Historycznego, Nagroda Historyczna tygodnika „Polityka”, finalista Nagrody im. Kazimierza Moczarskiego).

Rozmowa na s. 1059

DR HAB. JERZY ZDRADA

(ur. 1936) – historyk, docent PAN, profesor nadzwyczajny Uniwersytetu Jagiellońskiego. Zajmuje się historią Polski i Europy w XIX w. W PRL-u wspierał KOR, od 1980 r. w Solidarności, w stanie wojennym w jej tajnych władzach RKW Małopolska i Tymczasowej Komisji Koordynacyjnej, w 1984 r. represyjnie zwolniony z pracy w PAN, kustosz w Bibliotece Jagiellońskiej. Członek Komitetu Obywatelskiego przy Lechu Wałęsie, uczestnik obrad Okrągłego Stołu. Po 1989 r. polityk, poseł na sejm w latach 1989–1997, wiceminister edukacji narodowej. Wiceprzewodniczący Społecznego Komitetu Odnowy Zabytków Krakowa, członek Komisji Spraw Europejskich Polskiej Akademii Umiejętności, w latach 2005–2020 przewodniczący Rady Kuratorów Ossolineum. Odznaczony m.in. Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski. Autor wielu artykułów naukowych i monografii, m.in.: Zmierzch Czartoryskich, Jarosław Dąbrowski 1836–1871, Dziennik 1914–1918 Jana Dąbrowskiego (redakcja), Wielka Emigracja po Powstaniu Listopadowym (w serii „Dzieje Narodu i Państwa Polskiego”), Sprawa polska w okresie powstania styczniowego, Historia Polski 1795–1914, współautor Historii dyplomacji polskiej (t. 3.) i Historii dyplomacji polskiej X–XX w.

Rozmowa na s. 221

ADAM MICHNIK

(ur. 1946) – historyk, publicysta, eseista, intelektualista, redaktor naczelny „Gazety Wyborczej”. Jedna z najważniejszych postaci powojennej historii Polski, w PRL-u działacz KOR-u, doradca Solidarności, filar opozycji demokratycznej, wieloletni więzień polityczny. Współtwórca i uczestnik obrad Okrągłego Stołu. Jego artykuł Wasz prezydent, nasz premier, opublikowany w „Gazecie Wyborczej” 3 lipca 1989 r., okazał się przełomowy dla transformacji politycznej w Polsce i powstania III Rzeczypospolitej. W 2000 r. Międzynarodowy Instytut Prasy umieścił go na liście 50 Bohaterów Wolności Prasy, a w 2006 r. dziennik „Financial Times” – wśród 20 najbardziej wpływowych dziennikarzy świata. W 2010 r. został odznaczony Orderem Orła Białego. Autor esejów fundamentalnych dla polskiej myśli polityczno-społecznej. Do najważniejszych należą: Kościół, lewica, dialog, wydany przez paryski Instytut Literacki w 1977 r., Cienie zapomnianych przodków, Rozmowa w Cytadeli, Z dziejów honoru w Polsce. Wypisy więzienne, W poszukiwaniu utraconego sensu, Między Panem a Plebanem (z ks. Józefem Tischnerem i Jackiem Żakowskim), Wściekłość i wstyd, W cieniu totalitaryzmu.

Rozmowa na s. 1221

Rozmowy przeprowadził:
MIROSŁAW MACIOROWSKI

(ur. 1963) – dziennikarz, publicysta, od 1992 r. pracuje w „Gazecie Wyborczej”. Z wykształcenia inżynier, z zamiłowania popularyzator historii. Od 2016 r. szef tygodnika „Ale Historia”, a od 2022 r. również sobotniego „Magazynu” „Gazety Wyborczej”. Autor wielu artykułów i rozmów, a także książek Sami swoi i obcy oraz Władcy Polski. Historia na nowo opowiedziana (z Beatą Maciejewską).