Prawo do prywatności a bezpieczeństwo wewnętrzne państwa - ebook

Wstęp

Rozwój globalnej technologii, zapewnienie bezpieczeństwa państwa i konieczność przeciwdziałania zagrożeniom wewnętrznym państwa (takim jak m.in. szpiegostwo, terroryzm, nielegalny obrót bronią, ekstremizm, ujawnienie tajemnicy informacji niejawnej czy choćby cyberprzestępczość) wymuszają konieczność przeprowadzenia analizy problematyki naruszeń sfery prywatności jednostki przez organy władzy publicznej, które stosują metody inwigilacyjne.

Niniejsza monografia przedstawia z jednej strony usystematyzowaną wiedzę z zakresu bezpieczeństwa i konstrukcji prawa do prywatności oraz zakresu ochrony tego prawa i granic dozwolonej ingerencji państwa w prywatność osób, z drugiej zaś – przedstawia inwigilacyjne czynności operacyjno-rozpoznawcze stosowane przez służby i organy władzy publicznej oraz ingerencji tych organów w sferę prywatną jednostki. W dobie rozwoju internetu, nowych technologii i mechanizmów przestępczego działania w cyberprzestrzeni oraz stale wzrastających zagrożeń dla systemów informatycznych niezmiernie potrzebne jest to opracowanie.

Zainteresowanie społeczeństwa, przedstawicieli doktryny, a w szczególności organizacji pozarządowych i Rzecznika Praw Obywatelskich, tematyką prawa do prywatności na kanwie poczynionych zmian legislacyjnych, dotyczących tzw. ustawy inwigilacyjnej i ustawy antyterrorystycznej spowodowało, że niniejsze opracowanie stało się przedmiotem badań problematyki dotyczącej oceny dozwolonej granicy ingerencji państwa w sferę prywatności jednostki oraz poszukiwaniem odpowiedzi na temat dopuszczalności zwiększania uprawnień władzy państwowej w zakresie szeroko pojętej inwigilacji społeczeństwa.

Struktura logiczno-merytoryczna niniejszego opracowania składa się z pięciu rozdziałów, które podzielone są na dwie części. Pierwsza część obejmuje trzy pierwsze rozdziały od 1 do 3 stanowiące część teoretyczną. Natomiast kolejne dwa rozdziały od 4 do 5 to analiza problematyki związanej z inwigilowaniem społeczeństwa przez uprawnione organy państwowe.

Część teoretyczna dotyczy znaczenia i konstrukcji bezpieczeństwa, prawa do prywatności oraz inwigilacyjnej czynności operacyjno-rozpoznawczej.

W rozdziale 1 i 2 przedstawiono znaczenie pojęcia bezpieczeństwa, poczynając od wskazania podmiotu i przedmiotu bezpieczeństwa oraz organizację systemu bezpieczeństwa, przez system praw i wolności, koncepcje i genezę prawa do prywatności, także na podstawie doktryny i orzecznictwa zagranicznego, wskazania podmiotów i adresatów w sferze prawa do prywatności, kończąc na ograniczeniach oraz ochronie prawa do prywatności.

W rozdziale 3 zostały przedstawione pojęcia: inwigilacja, czynności operacyjno-rozpoznawcze, kontrola operacyjna, dane telekomunikacyjne oraz podsłuch procesowy. Na koniec tego rozdziału wskazano kryteria ustalania granic dozwolonej ingerencji służb i instytucji państwowych, wykorzystujące metody i czynności operacyjno-rozpoznawcze w sferze prawa do prywatności.

Część praktyczna z kolei dotyczy przedstawienia badań oraz uwarunkowań prawno-politycznej ingerencji państwa w sferę praw do prywatności, a także roli państwa w niejawnym pozyskiwaniu informacji o osobach przez służby policyjne i specjalne oraz uprawnione organy państwowe.

Rozdział 4 został poświęcony problematyce przeprowadzania analizy dotyczącej dopuszczalności ponoszenia kosztów przez obywateli w związku z wydatkami państwa na bezpieczeństwo oraz analizie dotyczącej zwiększania uprawnień władzy państwowej w zakresie inwigilacji obywateli.

Ostatni rozdział 5 obejmuje analizę kontroli danych telekomunikacyjnych, kontroli operacyjnej i podsłuchów procesowych zastosowanych przez uprawnione służby i organy państwowe wobec obywateli.

Prowadząc badania, uwzględniono respondentów badanych przez CBOS oraz organy państwowe, które stosują metody i czynności inwigilacyjne. W badanych aspektach inwigilacyjnych nie uwzględniono wszystkich metod operacyjno-rozpoznawczych, tylko te, które były w kręgu zainteresowania autora, czyli kontrolę operacyjną (podsłuchy pozaprocesowe), podsłuchy procesowe i dane telekomunikacyjne. Z uwagi na trudność uzyskiwania informacji na temat pozostałych metod operacyjno-rozpoznawczych takich jak np.: tajna obserwacja, infiltracja społeczeństwa bezpośrednia i pośrednia, zakup kontrolowany czy choćby operacje specjalne – pominięto je i uznano za nienależące do pola badanego. Kryterium temporalne odnoszące się do czasu, jakim został objęty zakres badań, było uwarunkowane rzeczywistością społeczno-polityczną oraz prawną. Wybór punktu granicznego przy wyznaczaniu pola badawczego był uzależniony od wejścia w życie istotnych zmian w przepisach dotyczących wszystkich służb i organów państwa stosujących czynności operacyjno-rozpoznawcze.

Podczas badań skupiono się na próbach zrozumienia procesów zachodzących w danej rzeczywistości, których określone skutki są wywoływane przez konkretne przyczyny, uwzględniając kontekst zależność argumentacji rzeczowej (empirycznej) oraz poprawności logicznej. W badaniach wykorzystano mieszany schemat badawczy, pozwalający badać te same fakty w wyniku łączenia różnych metod, z przewagą metod ilościowych. Planując badania przyjęto, że długość wykorzystanych szeregów czasowych będzie zależeć od dostępności danych statystycznych dla poszczególnych zmiennych badanych obszarów.

Źródłem badań opartych na dokumentach były: publikowane informacje, komunikaty, raporty, sprawozdania, opinie i stanowiska organów państwowych oraz organizacji pozarządowych, które uzyskano za pośrednictwem białego wywiadu.

Kolejnym źródłem do analizy danych zastanych były uzyskane publikowane i niepublikowane informacje od służb i organów państwowych, zawierające skalę stosowania kontroli operacyjnej oraz stopień uzyskiwania danych telekomunikacyjnych.

Skorzystano również z wyników badań ankietowych, sondażowych, „omnibusowych” i badań przeprowadzanych metodą wywiadów bezpośrednich (face-to-face) wspomaganych komputerowo (CAPI) przez Centrum Badań Opinii Społecznej, dotyczących opinii respondentów w sprawie dopuszczalności ponoszenia kosztów przez obywateli w związku z wydatkami państwa na bezpieczeństwo oraz zwiększania uprawnień władzy państwowej w zakresie inwigilacji obywateli.

Ogółem badaniu poddano zbiór 155 dokumentów uzyskanych od poszczególnych instytucji i służb państwowych.

W sumie wystąpiono z 35 wnioskami do organów państwa i organizacji pozarządowych. Spośród wnioskowanych pisemnych odpowiedzi uzyskano od 16 organów państwa (46%), z czego 7 pozytywnych (44%), tj. zawierających wnioskowane dane oraz od 6 organizacji pozarządowych (17%), z czego wszystkie odpowiedzi były wymijające i negatywne.

Pozytywnych odpowiedzi udzieliło Ministerstwo Rozwoju i Finansów (dwukrotnie), Ministerstwo Sprawiedliwości (dwukrotnie), Centralne Biuro Antykorupcyjne (dwukrotnie), Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji (dwukrotnie) i Komenda Główna Straży Granicznej. Dwa organy państwa udzieliły informacji, że nie dysponują wnioskowanymi danymi, tj. Prezes Rady Ministrów, któremu podlegają trzy służby specjalne (Centralne Biuro Antykorupcyjne, Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego i Agencja Wywiadu) oraz Ministerstwo Obrony Narodowej, któremu podlegają również trzy służby (Żandarmeria Wojskowa, Służba Kontrwywiadu Wojskowego i Służba Wywiadu Wojskowego). Organy te odsyłały po informację bezpośrednio do zainteresowanych służb. Z kolei Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich przekierowało jedynie do swoich wystąpień i wniosków zamieszczanych na stronie internetowej, a Najwyższa Izba Kontroli odesłała tylko do wyników kontroli z 2013 r. zamieszczonych na stronie internetowej NIK-u. Nie występowano o dane statystyczne do Agencji Wywiadu oraz Służby Wywiadu Wojskowego z uwagi na fakt, że służby te prowadzą swoje działania poza granicami kraju, a ponadto wszystkie dane są utajnione. Także nie występowano po informacje od Biura Ochrony Rządu, gdyż służba ta wówczas posiadała jedynie kompetencje sprowadzające się do prawa wykonywania czynności operacyjnych związanych z rozpoznaniem zagrożeń dotyczących chronionych obiektów i nie miała statusu służby, która może korzystać z metod operacyjno-rozpoznawczych. Do 31 grudnia 2019 r. Służba Ochrony Państwa oraz Biuro Nadzoru Wewnętrznego nie korzystały z prawa do kontroli operacyjnej.

Służby policyjne, służby specjalne, służby zabezpieczenia i ochrony państwa oraz prokuratura i sądy przedstawiły m.in. informacje o charakterze statystycznym przede wszystkim za okres od 2003 r. do 2016 r. Większość podmiotów wyjaśniało, że nie dysponują danymi statystycznymi za wcześniejsze lata, tj. 1999–2002.

W trakcie analizy powstał problem dotyczący wiarygodnych ustaleń z zakresu i ilości danych pozyskanych przez uprawnione organy państwowe w okresie objętym badaniem, gdyż ustalono, że prowadzone przez organy statystyki w zakresie pozyskiwania danych obejmowały przede wszystkim liczbę kierowanych zapytań, a nie ilość uzyskanych danych telekomunikacyjnych. Ponadto niektóre służby (np. Służba Kontrwywiadu Wojskowego) prowadzą ewidencję kontroli operacyjnej i zapytań do operatorów telekomunikacyjnych w formie jawnej i niejawnej, dlatego też z uwagi na specyficzny charakter chronionych informacji służby nie udostępniają rejestrów niejawnych. Ponadto opracowane statystki są gromadzone przez służby według uregulowań wewnętrznych, a w związku z brakiem jednolitej metodologii liczenia danych w poszczególnych służbach omawiane dane nie mogą być wprost porównywane między poszczególnymi służbami i instytucjami, dlatego też uzyskane badane wielkości należy traktować jako dane szacunkowe.

Z uwagi na fakt, iż żadna ze służb policyjnych czy służb specjalnych nie potwierdza, że dysponuje oprogramowaniem inwigilującym Pegasus, autor książki nie podjął się badania tej problematyki.

Reasumując, problem omówiony w monografii pozwala ustalić, czym jest bezpieczeństwo, jak rozumieć prawo do prywatności i na czym polegają działania inwigilacyjne. Ponadto w opracowaniu wykorzystano także metodę prawno-porównawczą i przedstawiono genezę prawa do prywatności w systemie kontynentalnym i systemie common law. Opracowanie spełnia funkcję praktyczną pozwalającą na określenie stopnia przyzwolenia społeczeństwa na ponoszenie kosztów związanych z wydatkami państwa na bezpieczeństwo oraz stopnia przyzwolenia obywateli na zwiększanie uprawnień władzy państwowej w zakresie inwigilacji obywateli. Pokazuje także skalę stosowania inwigilacji wobec obywateli przez uprawnione służby państwowe.

Monografia powstała z wykorzystaniem części dysertacji doktorskiej przygotowanej przez autora opracowania pod naukowym kierownictwem prof. dr. hab. inż. Andrzeja Kozery oraz zawiera nowe spostrzeżenia, będące wynikiem późniejszych badań naukowych.Rozdział I Pojęcie, rodzaje i zakres bezpieczeństwa

1.1. Znaczenie pojęcia bezpieczeństwa

Bezpieczeństwo jest pojęciem wywodzącym się z łacińskiego isne cura (securitas), oznaczającym stan bez: troski, zmartwienia, niepokoju lub zmian, które w czasach starożytnego Rzymu określało polityczną stabilność. Definicje słownikowe określają bezpieczeństwo jako stan gwarantujący poczucie spokoju, harmonii, stabilności, zabezpieczenia, niezagrożenia, pewności istnienia i przetrwania. W literalnym znaczeniu bezpieczeństwo oznacza brak zagrożeń oraz poczucie braku niebezpieczeństwa. Rozumienie bezpieczeństwa można także oprzeć na zasadzie przeciwieństwa, którym jest niebezpieczeństwo czy zagrożenie.

Bezpieczeństwo, podobnie jak wiele innych kategorii teoretycznych w naukach społecznych, nie ma jednej, zwięzłej definicji. W literaturze przedmiotu pojawia się więc wiele definicji bezpieczeństwa, które brzmią wielowątkowo, jednak mają zgodny rdzeń znaczeniowy.

S. Bieleń bezpieczeństwo określa jako stan psychiczny ludzi (jednostek, grup społecznych, państw) oraz odbicie realnej sytuacji braku ich zagrożenia. Autor pisze, że ocena bezpieczeństwa jest dokonywana przy uwzględnieniu elementów subiektywnych, dotyczących poczucia zagrożenia, oraz elementów obiektywnych, dotyczących stanu rzeczywistego zagrożenia. R. Zięba jak większość znawców tematu bezpieczeństwo utożsamia z brakiem zagrożeń i poczuciem pewności. Autor, określając bezpieczeństwo, odnosi się również do sfery emocjonalnej, która może mieć charakter personalny lub społeczny, jeśli dotyczy zbiorowego poczucia bezpieczeństwa. Również R. Zięba ma świadomość, że czynniki subiektywne nie przesądzają o rzeczywistym stanie bezpieczeństwa, dlatego też wskazuje na ich istotną rolę w jego kształtowaniu. Według S. Dworeckiego bezpieczeństwo określa rzeczywisty stan stabilności wewnętrznej i suwerenności państwa, który odzwierciedla brak lub występowanie jakichkolwiek zagrożeń. Autor podaje dalej, że dotyczy to sensu zaspokajania podstawowych potrzeb egzystencjalnych i behawioralnych społeczeństwa oraz traktowania państwa jako suwerennego podmiotu w stosunkach międzynarodowych. Natomiast C. Rutkowski przedstawia bezpieczeństwo jako stan świadomości społecznej, w którym istniejący poziom zagrożeń nie budzi obaw i lęku o zachowanie (osiągnięcie) uznanych wartości. Z kolei S. Dębski posługuje się pojęciem stanu bezpieczeństwa określanego przezeń jako czynnik, który umożliwia państwu definiowanie i realizowanie własnych interesów w sposób wolny i suwerenny. Przywołany autor wskazuje jednocześnie na fakt, iż każde ograniczenie możliwości zabezpieczenia i realizowania wyżej wymienionych interesów stanowi zagrożenie dla bezpieczeństwa państwa. T. Jemioło i A. Dawidczyk określają bezpieczeństwo jako: „system idei i rekomendacji przeznaczony dla poznania pełnego spektrum zagrożeń dla człowieka, wynikających z jego kontaktu z otaczającym go środowiskiem i pokazania wszystkich sposobów zapewnienia mu bezpieczeństwa”. Odwołując się do istoty zjawiska bezpieczeństwa, D. Lerner podobnie jak R. Zięba wskazuje, że „w najbardziej dosłownym znaczeniu bezpieczeństwo jest właściwie identyczne z pewnością i oznacza brak zagrożenia fizycznego albo ochronę przed nim”. Jednakże zdaniem T. Szubrychta bezpieczeństwo nie jest synonimem braku zagrożeń, gdyż dążenie do stanu bezpieczeństwa polega, w najprostszym ujęciu, na likwidacji lub minimalizacji zagrożeń.

M. Madej jest zdania, że bezpieczeństwo jako pojęcie interdyscyplinarne stanowi przedmiot zainteresowania wielu dyscyplin naukowych, w szczególności politologii, prawa, ekonomii, socjologii czy nauk o bezpieczeństwie. Także W. Kitler uważa, że bezpieczeństwo posiada charakter interdyscyplinarny i utylitarny, nie może i nie powinno być rozpatrywane jako wartość odrębna od innych. Co więcej, z punktu widzenia psychologii bezpieczeństwo zadaniem autora jest podstawową potrzebą człowieka (ponadbiologiczną, czyli społeczną), a jej zaspokojenie warunkuje pojawienie się potrzeb wyższych.

W. Kitler widzi szczególną nadrzędność bezpieczeństwa nad innymi dziedzinami, wskazując jej wartość, której osiąganie stanowi powinność elementarną, stojącą ponad różnorakimi społeczno-ekonomicznymi, historycznymi i kulturowymi przejawami aktywności społecznej.

A.D. Rotfeld współczesne rozumienie bezpieczeństwa, obok aspektów wojskowych i politycznych, opiera na silnym wyróżnieniu czynników gospodarczych, technologicznych, zasobach surowcowych oraz polityce w zakresie ekologii, demografii, spraw społecznych i humanitarnych, a także na zachowania narodowej tożsamości oraz zapewnieniu właściwego udziału w rozwoju cywilizacyjnym świata. Przywołany autor wskazuje, że w terminie bezpieczeństwa mieści się również poszanowanie podstawowych praw i swobód obywatelskich.

P. Majer zaznacza, że bezpieczeństwo, zgodnie z definicją i potocznym rozumieniem tego pojęcia, przez długi czas było utożsamiane ze stanem gwarantującym pewność istnienia i przetrwania. Chociaż jak zauważa autor, taki pogląd obecnie jest określany za zbyt wąski i konserwatywny, gdyż w nowym ujęciu ma oznaczać nie tylko gwarancje nienaruszalnego przetrwania danego podmiotu, lecz także swobodę jego rozwoju.

E. Zieliński twierdzi, że bezpieczeństwo w wielu definicjach i ujęciach jest traktowane jako potrzeba – pierwotna, elementarna i naczelna, a w tym rozumieniu bezpieczeństwo jest rozumiane jako subiektywnie odczuwany stan niedoboru, niezbędny do funkcjonowania podmiotu. Natomiast w klasycznej teorii potrzeb, znanej jako piramida Maslowa, bezpieczeństwo zajmuje nadrzędne miejsce, obok fundamentalnych potrzeb fizjologicznych (egzystencjalnych). K. Horney uważa, że na gruncie nauki panuje przekonanie, że potrzeba bezpieczeństwa stanowi motywację do działania i rozwoju. Wśród klasycznych funkcji bezpieczeństwa M. Cieślarczyk jednym tchem wymienia: trwanie, rozumiane jako zapewnienie bytu, przetrwanie i możliwość rozwoju. H. Idzi-Latkowski szerzej opisuje te funkcje w znaczeniu ogólnospołecznym jako potrzeby bezpieczeństwa dotyczące zaspokajania pragnienia istnienia, przetrwania, pewności, stabilności, całości, tożsamości, niezależności, ochrony poziomu i jakości życia. Z kolei J. Czaputowicz posługuje się pojęciem bezpieczeństwa, które zapewnia suwerenność, integralność terytorialną, swobodę wyboru drogi politycznej i warunków umożliwiających rozwój społeczny oraz osiągnięcie dobrobytu.

Ostateczny kształt bezpieczeństwa według T. Szubrychta jest uzależniony od wielu elementów, do których możemy zaliczyć m.in. przynależność autora definicji do konkretnej szkoły stosunków międzynarodowych (realizmu, liberalizmu, pluralizmu czy globalizmu). Jego zdaniem w odniesieniu do państwa lub narodu bezpieczeństwo definiowane jest jako wolność od zagrożeń stwarzających ryzyko dla przetrwania państwa.

Według Słownika terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego opracowanego przez zespół pracowników ze Sztabu Generalnego Wojska Polskiego, Żandarmerii Wojskowej, Centrum Szkolenia Obrony Przed Bronią Masowego Rażenia, Akademii Marynarki Wojennej i Akademii Obrony Narodowej pod kierownictwem B. Zdrodowskiego – bezpieczeństwo jest stanem, który daje poczucie pewności i gwarantuje jego zachowanie oraz szansę na doskonalenie. Jest to zdaniem autorów jedna z podstawowych potrzeb człowieka, odznaczająca się brakiem ryzyka utraty czegoś, co człowiek szczególnie ceni, np.: zdrowia, pracy, szacunku, uczuć, dóbr materialnych.

Mając na uwadze pojawiające się twierdzenia, bezpieczeństwo można podzielić według następujących kryteriów:

1. podmiotowego – bezpieczeństwo narodowe i bezpieczeństwo międzynarodowe,
2. przedmiotowego – bezpieczeństwo polityczne, wojskowe, gospodarcze, społeczne, kulturowe, ideologiczne, ekologiczne, informacyjne,
3. przestrzennego – bezpieczeństwo lokalne, subregionalne, regionalne, ponadregionalne i globalne,
4. czasu – stan bezpieczeństwa i proces bezpieczeństwa,
5. sposobu organizowania: indywidualne (unilaterialne) – hegemonizm mocarstwowy, izolacjonizm, neutralność, niezaangażowanie, sojusze, system bezpieczeństwa kooperacyjnego, system bezpieczeństwa zbiorowego.

T. Łoś-Nowak wskazuje, że bezpieczeństwo to swoisty kod informacyjny, adresowy do państw, organizacji międzynarodowych, społeczności międzynarodowej. Autor szczególnie zwraca uwagę na niejednoznaczność pojęcia i jego ciągłą ewolucję oraz odmienne pojmowanie w zależności od przyjętego teoretycznego modelu opisującego stosunki międzynarodowe. Z kolei dla H. Morgenthau bezpieczeństwo przedstawia się jako wartość chroniona w ramach polityki bezpieczeństwa, obejmująca integralność terytorialną oraz zachowanie instytucji państwa. A. Staszczyk w ślad za J. Stańczykiem przedstawia bezpieczeństwo, które można traktować jako określoną wartość, która zarazem jest częścią zbioru wartości cenionych zarówno przez indywidualnego człowieka, jak i przez naród oraz szeroko rozumianą społeczność międzynarodową. Dlatego autor bezpieczeństwo definiuje w trzech wymiarach:

1. ogólnym, mogącym być odnoszonym do jednostki ludzkiej,
2. narodowym,
3. międzynarodowym.

R. Kuźniar uważa natomiast, iż bezpieczeństwo jest egzystencjalną i pierwotną potrzebą nie tylko jednostek czy całego społeczeństwa, ale również państw. Chodzi nie tylko o przetrwanie, integralność czy niezawisłość, lecz także o bezpieczeństwo rozwoju, który zapewnia ochronę i wzbogacenie tożsamości jednostki czy narodu. Dla R. Wróblewskiego bezpieczeństwo to wartość, o którą trzeba zabiegać bezustannie, uwzględniając zmiany wewnątrz, jak i na zewnątrz państwa. E. Marciniak wskazuje, by traktować bezpieczeństwo jako wartość, czyli dobro szczególnie cenione, przekonanie o pożądanych stanach celowych. Natomiast H. Haftendorn przedstawia bezpieczeństwo jako wartość i system utrzymywany w relacji czasu oraz brak zagrożeń dla tej wartości. Wielu badaczy, a wśród nich B. Brodie i M. Levy, twierdziło, że bezpieczeństwo to wartość nadrzędna, która skupia w sobie inne wartości. B. Szmulik, wyjaśniając istotę zjawiska bezpieczeństwa, twierdzi, że nie można pominąć również związków wartości ze wspomnianym już zjawiskiem zagrożenia. B. Brodie wskazuje, że brak zagrożenia stanowi ważny aspekt bezpieczeństwa.

1.2. Zagrożenia dla bezpieczeństwa państwa

M. Pietraś mówi o „odterytorialnieniu” współczesnych zagrożeń, wskazując na związek bezpieczeństwa ze zjawiskiem zagrożeń, który ma dwa podłoża:

1. subiektywny wskazujący na stan psychiki lub świadomości podmiotu, wywołany negatywnym postrzeganiem zjawisk, przekładający się na subiektywny charakter bezpieczeństwa;
2. obiektywny dla jednostkowego albo zbiorowego podmiotu, gdzie ważnymi czynnikami są rzeczywiste działania innych uczestników życia społecznego, które powodują stan niepewności i obaw, czyli realne zagrożenie.

Z kolei J. Łebkowska podobnie jak R. Zięba za X. Kaufmanem i D. Freiem widzi bezpieczeństwo w dwóch znaczeniach:

1. obiektywnym, które przedstawia jako brak zagrożeń dla wartości istotnych dla państwa i narodu;
2. subiektywnym, czyli braku obaw, że te wartości mogą być zagrożone.

J. Łebkowska, prowadząc badania nad zjawiskiem bezpieczeństwa, uważa, że ważne jest uwzględnienie otoczenia (rzeczywistości obiektywnie istniejącej), w której „rodzą się” zagrożenia dla bezpieczeństwa podmiotu/ów oraz sposoby i środki jego zapewnienia. Poza tym twierdzi, że należy również skupić uwagę na sferze świadomości, w której następuje percepcja owych zagrożeń oraz kształtowany jest stan bezpieczeństwa lub jego braku.

Zdaniem R. Ullmana zagrożenie to działanie lub sekwencja zdarzeń, która drastycznie i w relatywnie krótkim czasie grozi degradacją jakości życia mieszkańców państwa lub grozi znacznym zawężeniem zakresu decyzji politycznych dostępnych dla rządu tego państwa lub dla prywatnych, pozarządowych podmiotów wewnątrz państwa. Inne podejście do zagadnienia zagrożeń prezentuje S. Dworecki. W jego rozumieniu zagrożenie bezpieczeństwa państwa to splot zdarzeń wewnętrznych lub w stosunkach międzynarodowych, w których z dużym prawdopodobieństwem może nastąpić ograniczenie lub utrata warunków do niezakłóconego bytu i rozwoju wewnętrznego. Zdaniem autora mogą one również powodować naruszenie lub utratę suwerenności państwa bądź ich partnerskiego traktowania w stosunkach międzynarodowych, powstające w wyniku zastosowania przemocy politycznej, psychologicznej, ekonomicznej lub militarnej.

Natomiast R. Zięba za D. Frei w zagrożeniu wyodrębnia następujące elementy:

1. stan braku bezpieczeństwa – kiedy występuje duże rzeczywiste zagrożenie zewnętrzne, a postrzeganie tego zagrożenia jest prawidłowe;
2. stan obsesji – mamy z nim do czynienia, gdy nieznaczne zagrożenie jest postrzegane jako duże;
3. stan fałszywego bezpieczeństwa – ma miejsce wtedy, gdy zagrożenie zewnętrzne jest poważne, a postrzegane bywa jako niewielkie;
4. stan bezpieczeństwa – zagrożenie zewnętrzne jest nieznaczne, a jego postrzeganie prawidłowe.

1.3. Dwoistość bezpieczeństwa (stan i proces)

Dalsze poglądy badaczy wskazują jednak, że bezpieczeństwo należy traktować jako stan, czyli coś teraźniejszego lub jako proces, czyli zjawisko zmienne w czasie. Jak zauważa S. Koziej, bezpieczeństwo najczęściej jest definiowane zarówno jako stan (osiągnięcia poczucia bezpieczeństwa danego podmiotu), jak i proces (zapewnienia poczucia bezpieczeństwa podmiotu).

Podobnie S. Bieleń przedstawia bezpieczeństwo jako wartość zmienną w czasie i przestrzeni, której nie można zaspokoić raz na zawsze. Jest to zatem, jak pisze autor, pewien stan i jednocześnie dynamiczny proces, przejawiający się w wielu sferach życia społecznego, dlatego też można mówić o bezpieczeństwie wojskowym (klasycznym) i surowcowym (energetycznym), żywnościowym i ekologicznym, kulturowym i cywilizacyjnym, informacyjnym i technologicznym, wszechstronnym i sektorowym.

Z kolei R. Rosicki stwierdza, że bezpieczeństwo jest to możliwość zaspokojenia potrzeb o charakterze egzystencjalnym i zapewnienia sobie istnienia, przetrwania i rozwoju. Bezpieczeństwo jest też zdaniem autora stanem pewności, co do wymienionych powyżej możliwości. Jak dostrzega J. Kukułka, brak zaspokojenia potrzeby bezpieczeństwa wyrządza szkody jednostce, grupie społecznej, gdyż destabilizuje jej tożsamość i funkcjonowanie, przejawia również tendencje do zmiany istniejącego stanu rzeczy, do oporu wobec niekorzystnych zmian w sferze zewnątrz – przedmiotowej i do stosowania środków ochronnych, mogących przywrócić im poczucie bezpieczeństwa. Tendencje tego rodzaju zdaniem autora dowodzą, że bezpieczeństwo jest nie tyle określonym stanem rzeczy, ile ciągłym procesem społecznym, w ramach którego działające podmioty starają się doskonalić mechanizmy zapewniające im poczucie bezpieczeństwa. Także J. Stefanowicz podkreśla dwoistość bezpieczeństwa, wskazując na stan i proces, który nie odznacza się jednak niezmiennością w dłuższych przedziałach czasu, ponieważ zależy od ruchomych układów sił. W zdecydowanej mierze przeważa jednak stanowisko, że bezpieczeństwo to przede wszystkim proces. Trafne określenie istoty bezpieczeństwa zaprezentował również J. Stańczyk twierdząc, że istotą opartego na gwarancjach nienaruszalnego przetrwania i swobodach rozwojowych bezpieczeństwa jest pewność. Pewność ta jest wynikiem nie tylko braku zagrożeń, lecz także powstaje wskutek kreatywnej działalności danego podmiotu i jest zmienna w czasie, czyli ma charakter procesu społecznego. Dla R. Jakubczaka kwestie racji stanu świadczą o znaczeniu funkcjonalnym bezpieczeństwa.

1.4. Rodzaje bezpieczeństwa

S. Koziej szeroko przedstawia sens bezpieczeństwa danego podmiotu jako dziedzinę jego aktywności, której treścią jest zapewnienie możliwości przetrwania (egzystencji) i swobody realizacji własnych interesów w niebezpiecznym środowisku, w szczególności przez wykorzystywanie szans (okoliczności sprzyjających), stawienie czoła wyzwaniom, redukowanie ryzyka oraz przeciwdziałanie (zapobieganie i przeciwstawianie się) wszelkiego rodzaju zagrożeniom dla podmiotu oraz jego interesów.

Analizując bezpieczeństwo z różnych punktów widzenia oraz biorąc pod uwagę odmienne kryteria, można dokonać podziału na dwa kryteria przedmiotowe i podmiotowe, gdzie należy zgodzić się z M. Brzezińskim, który wskazuje, że to one determinują podstawowe rodzaje bezpieczeństwa. Przy czym J. Kukułka w wymiarze podmiotowym określa pewność istnienia i przetrwania danego uczestnika życia społecznego; w wymiarze przedmiotowym – przedstawia jako pewność jego stanu posiadania (w tym tożsamości) i swobód rozwojowych.

1.4.1. Podmiot bezpieczeństwa

Podmiotem badań w teorii bezpieczeństwa jest określany nade wszystko człowiek, społeczeństwo oraz otaczające go środowisko (np. przyroda, problemy socjalne, technologiczne). W literaturze przedmiotu współistnieje wiele typologii bezpieczeństwa. Według kryterium podmiotowego możemy wyróżnić: bezpieczeństwo narodowe (państwowe) i bezpieczeństwo międzynarodowe. R. Rosicki uwzględnia pozycję określonych podmiotów (państw) oraz sposób podejmowania przez nie działań w zakresie zabezpieczenia własnych interesów, tzn. unilitaryzm, dwubiegunowość, równowagę sił itd.

Podmiotem bezpieczeństwa za S. Koziejem mogą być także wszystkie jednostki mające własne interesy i wyrażające ambicje realizacji tych interesów. Mogą to być pojedyncze osoby, różne grupy społeczne, narody, społeczności międzynarodowe i wreszcie cała ludzkość. Autor wyodrębnia także różne rodzaje bezpieczeństwa począwszy od bezpieczeństwa indywidualnego (personalnego), grupowego (rodowego, plemiennego), narodowego (państwowego), a skończywszy na międzynarodowym (regionalnym, globalnym). Bezpieczeństwo przejawia się we wszystkich dziedzinach aktywności podmiotu. Stąd też jego struktura jest w istocie tożsama ze strukturą funkcjonowania podmiotu. Zdaniem A. Szczudlińskiej-Kanoś bezsporny jest jednak fakt, że w rozważaniach dotyczących bezpieczeństwa głównym podmiotem jest państwo i na poziomie centralnym odbywają się najważniejsze procesy z nim związane. A. Sekściński na gruncie nauk politycznych za podmioty uważa jednostki, grupy społeczne i wszelkie formy organizacji życia społecznego, takie jak państwo czy instytucje publiczne. B. Szumlik także jest zdania, że najdoskonalszą jak dotąd formą zabezpieczenia potrzeb człowieka i grupy społecznej w zakresie bezpieczeństwa jest państwo. Dlatego też dominacja państwa jako podmiotu bezpieczeństwa jest od wieków bezsporna.

Zdaniem C. Znamierowskiego państwo w kontekście bezpieczeństwa – ale nie tylko – jest postrzegane jako uczestnik także stosunków międzynarodowych, stąd zewnętrzny wymiar jego bezpieczeństwa odgrywa kluczową rolę w analizach teoretycznych i poczynaniach praktycznych. Należy zgodzić się z R. Rosickim, który uważa, że suwerenne państwo to jedyny podmiot, który miał posiadać legitymizację do kreacji stosunków wewnątrz własnego terytorium, a co za tym idzie również polityki zewnętrznej, która była traktowana jako pewien rodzaj przedłużenia tej pierwszej. Suwerenność w takim ujęciu zdaniem autora była utożsamiana z elementem wyróżniającym państwo jako podmiot stosunków międzynarodowych w porównaniu z innymi uczestnikami.

W związku z powyższym niezbędne staje się zaprezentowanie definicji państwa. W literaturze zwykle spotyka się opisy, które określają państwo jako swoistą organizację polityczną grup społecznych, ale organizacja ta zajmuje dane terytorium i ma suwerenną władzę. Jak zauważa M. Kulisz, definicje w podobnym duchu występują zarówno w słownikach języka polskiego, jak i specjalistycznych z zakresu bezpieczeństwa. Mały słownik języka polskiego przedstawia państwo jako organizację polityczną obejmującą ludzi stale osiadłych na pewnym terytorium, natomiast Nowa encyklopedia powszechna PWN opisuje państwo jako suwerenną organizację polityczną społeczeństwa zamieszkującego terytorium o określonych granicach, której głównym składnikiem jest hierarchiczna władza publiczna dysponująca aparatem przymusu i dążąca do monopolu w jej stosowaniu. R. Wróblewski, Z. Ziembiński, a także S. Wronkowska, podobnie jak inni autorzy, przedstawiają państwo jako organizację polityczną wielkiej grupy społecznej, nierozdzielnie związanej z określonym terytorium, na którym rozciąga się jego władza i obowiązują prawa przez nią stanowione oraz jako organizację polityczną wyposażoną w suwerenną władzę, przy tym terytorialną i taką, do której przynależność ma charakter sformalizowany.

Reasumując, w tradycyjnym podejściu bezpieczeństwo państwa dotyczy przede wszystkim bezpieczeństwa instytucji politycznej, posiadającej suwerenną władzę, określone terytorium oraz ludność podległą ciału władczemu. W bezpieczeństwie państwa, jak wskazuje C. Znamierowski, zawsze chodzi o utrzymanie porządku w zbiorowości państwowej oraz zapewnienie jej bezpieczeństwa zewnętrznego i wewnętrznego – głównie jej części władczej.

Z kolei w bezpieczeństwie narodowym, zdaniem B. Szmulika, nie chodzi jedynie o ochronę i obronę istnienia państwa jako takiego przed zagrożeniami, lecz także o pomyślny byt i rozwój oraz ochronę wartości bliskich poszczególnym członkom społeczności, które nawet bez istnienia państwa posiadają znaczenie.

Idąc za W. Kitlerem, można przyjąć, że bezpieczeństwo narodowe:

1. stanowi wartość nadrzędną pośród innych celów państwa (narodowych) i jednocześnie przesądza o pomyślności ich realizacji;
2. dotyczy celów obejmujących wartości:
1. życiowe (kluczowe) – wartości decydujące o trwałości państwa, dobrobycie narodowym i rozwoju, jego tożsamości narodowej i poczuciu pewności przetrwania,
2. ważne – wartości niemające bezpośredniego wpływu na losy państwa i narodu jako całości – historycznie, sytuacyjnie, przedmiotowo i podmiotowo zmienne, których realizacja wpływa na bezpieczny byt narodowy i rozwój państwa,
3. inne (drugorzędne) – wartości, które z punktu widzenia bytu narodowego i rozwoju państwa nie mają większego wpływu,
3. określa poziom swobody w osiąganiu tych celów;
4. jako proces obejmuje: różnorodne zabiegi w obszarze stosunków międzynarodowych i wewnętrznych oraz przedsięwzięcia ochronne i obronne (w szerokim tego słowa znaczeniu) mające na celu stworzenie korzystnych warunków funkcjonowania państwa na arenie międzynarodowej i wewnętrznej oraz przeciwstawienie się wyzwaniom i zagrożeniom bezpieczeństwa narodowego;
5. jest zapewnieniem bezpieczeństwa państwa jako instytucji politycznej (suwerenność, integralność, nienaruszalność granic);
6. jest ochroną społeczeństwa, jego dóbr i środowiska wobec zagrożeń, które w znaczący sposób ograniczają jego funkcjonowanie lub godzą w wartości narodowe podlegające szczególnej ochronie;
7. dotyczy przeciwstawiania się wyzwaniom i zagrożeniom wartości, celów i interesów narodowych;
8. dotyczy zapewnienia sprzyjających warunków realizacji celów narodowych – rozwoju narodowego (materialnego i kulturowego) w świecie przepełnionym ostrą konkurencją i rywalizacją m.in. na tle politycznym, ekonomicznym, kulturowym i militarnym.

W dostępnej literaturze przedmiotu można spotkać liczne definicje bezpieczeństwa narodowego, które są przedstawiane jako:

1. „stan równowagi między zagrożeniem wywołanym możliwością zaistnienia konfliktu a potencjałem obronnym”;
2. „stan świadomości społecznej, w którym istniejący poziom zagrożeń, dzięki posiadanym zdolnościom obronnym, nie budzi obaw, lęku o zachowanie (osiągnięcie) uznanych wartości”;
3. „taki rzeczywisty stan stabilności wewnętrznej i suwerenności państwa, który odzwierciedla brak lub występowanie jakichkolwiek zagrożeń (w sensie zaspokojenia podstawowych potrzeb egzystencjalnych i behawioralnych społeczeństwa oraz traktowania państwa jako suwerennego podmiotu w stosunkach międzynarodowych”.

Jak słusznie zauważa R. Zięba oraz inni znawcy tematu, bezpieczeństwo narodowe jest terminem utożsamianym z bezpieczeństwem państwa i oznacza poczucie pewności państwa w środowisku międzynarodowym, brak jego zagrożenia oraz ochronę przed nim. W innym aspekcie, jak zauważa autor omawianego zagadnienia, bezpieczeństwo narodowe (państwowe) odnosi się do zapewnienia integralności terytorialnej, suwerenności, swobody wyboru drogi politycznej oraz warunków umożliwiających osiągnięcie dobrobytu i rozwoju. T. Szubrycht twierdzi, że często w analizach przedstawicieli realizmu pojawia się pojęcie „bezpieczeństwo wszechstronne”, które oprócz takiego elementu jak siła (aspekt militarny) dodatkowo obejmuje: politykę, ekonomię, kulturę, prawo, środowisko i aspekty humanitarne. Z kolei A. Sekściński dostrzega bardziej precyzyjne definiowanie omawianego terminu w Słowniku terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego, który określa bezpieczeństwo narodowe jako stan, w którym państwo nie może przeciwstawić się takiemu oddziaływaniu zewnętrznemu i wewnętrznemu, które sprawia, że rozwój ekonomiczny nie ma zakładanej dynamiki i kierunku. Przede wszystkim zaś osłabiają one potencjał gospodarczo-obronny państwa. Obok R. Zięby również S. Koziej zauważa, że bezpieczeństwo narodowe (narodu) i bezpieczeństwo państwowe (państwa) – to ściśle biorąc różne kategorie pojęciowe. Obaj twierdzą, że z punktu widzenia praktycznego na obecnym etapie rozwoju historycznego (epoka państw narodowych) można umownie traktować je jako tożsame.

W taki sposób również relacje te zostały zdefiniowane w Strategii Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej z 2007 r., w której stwierdzono, że na bezpieczeństwo narodowe składają się następujące rodzaje bezpieczeństwa: zewnętrzne, militarne, wewnętrzne, obywatelskie, społeczne, ekonomiczne, ekologiczne oraz informacyjne i telekomunikacyjne. Również w Słowniku terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego termin „bezpieczeństwo narodowe” jest często utożsamiane z bezpieczeństwem państwa, ponieważ wywodzi się z egzystencjalnych potrzeb ludzkich społeczności zorganizowanych w państwa. W tradycyjnym ujęciu kładzie się nacisk na zewnętrzne zagrożenia, jednak równie ważne jest zapewnienie bezpieczeństwa wewnętrznego. Zapewnienie bezpieczeństwa narodowego jest naczelnym zadaniem polityki zagranicznej państwa, celem zaś narodowej polityki bezpieczeństwa – ochrona państwa i społeczeństwa przed zagrożeniami płynącymi z zewnątrz. Bezpieczeństwo narodowe ma za zadanie chronić wewnętrzne wartości każdego społeczeństwa i państwa. Bezpieczeństwo narodowe/państwa (national security) jest to jedna z podstawowych dziedzin funkcjonowania (aktywności) państwa, która ma zapewnić możliwości przetrwania, ale przede wszystkim rozwój i swobodę realizacji interesów narodowych w konkretnym środowisku (warunkach) bezpieczeństwa, przez podejmowanie wyzwań, wykorzystywanie szans, redukowanie ryzyka oraz przeciwdziałanie wszelkiego rodzaju zagrożeniom dla jego interesów. Wiele pozycji naukowych wskazuje, że bezpieczeństwo państwa to „element jego bytu i rozwoju określony stosunkiem potencjału obronnego do skali zagrożeń” lub „stan stabilności wewnętrznej państwa, który odzwierciedla brak lub występowanie jakichkolwiek zagrożeń” oraz „stan uzyskany w wyniku zorganizowanej ochrony i obrony przed możliwymi zagrożeniami, wyrażony stosunkiem potencjału obronnego do skali zagrożeń. J. Stańczyk bezpieczeństwo państwa określa jako obiektywny stan pewności fizycznego przetrwania oraz stworzenie warunków do swobodnego, niezakłóconego rozwoju kraju w perspektywie długoterminowej, które S. Bieleń objął takimi wartościami, jak: przetrwanie (strukturalne, etniczne, biologiczne), integralność terytorialna, niezależność polityczna (w sensie suwerenności i autonomii wewnętrznej), jakość życia (w sensie poziomu życia). Zagrożenie, jak twierdzi autor, z czterech wymienionych wartości prowadzi do ograniczania żywotnych interesów państw, a tym samym oznacza zmniejszenie bezpieczeństwa narodowego. O ile względnie łatwo jest określić zagrożenia wobec pierwszych dwu wartości, o tyle wobec dwu następnych jest to znacznie trudniejsze. Dlatego nigdy żadne państwo nie jest bezpieczne w sensie absolutnym.Zob. R. Rosicki, O pojęciu i istocie bezpieczeństwa, Przegląd Politologiczny, nr 3, Poznań 2010, s. 23; A. Szczudlińska-Kanoś, Polityczne uwarunkowania zarządzania bezpieczeństwem wewnętrznym Polski, Zeszyty Naukowe WSOWL, nr 3 (169) Wrocław 2013, s. 65, cyt. za: K.A. Wojtaszczyk, Bezpieczeństwo państwa – konceptualizacja pojęć, Bezpieczeństwo państwa. Wybrane problemy, (red.) K.A. Wojtaszczyk, A. Materska-Sosnowska, Warszawa 2009, s. 11; zob. J. Łebkowska, Bezpieczeństwo – teoretyczny wymiar ponadczasowej wartości, Przegląd Strategiczny, nr 1, Warszawa 2011, s. 37; zob. J. Stefanowicz, Bezpieczeństwo współczesnych państw, Warszawa 1984, s. 12; zob. W. Fehler, O pojęciu bezpieczeństwa państwa, Bezpieczeństwo państw i narodów w procesie integracji europejskiej, (red.) W. Śmiałek, J. Tymanowski, Toruń 2002, s. 165; zob. J. Gierszewski, Bezpieczeństwo wewnętrzne. Zarys systemu, Warszawa 2013, s. 52.

Zob. Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego, AON, Warszawa 2008, s. 14–15; zob. Słownik terminów z zakresu psychologii dowodzenia i zarządzania, Warszawa 2000, s. 17; zob. W. Kopaliński, Słownik języka polskiego, tom 1, Warszawa 1983, s. 147; Zob. Słownik języka polskiego, PWN, tom 1, Warszawa 1978, s. 147; Słownik języka polskiego, PWN, tom 1, Warszawa 1995, s. 139; por. Nowa encyklopedia powszechna, PWN, tom 1, Warszawa 1995, s. 434; Por. Webster’s Third New Internattonal Dictionary, Könemann 1993, s. 2053–2045; Por. Mała encyklopedia powszechna, PWN, Warszawa 1970, s. 97; por. Leksykon wiedzy wojskowej MON, Warszawa 1979, s. 40; por. D. Lerner, A dictionary of the Social Science, London 1964, s. 629 oraz Cassell’s New English Dictionary, London 1964, s. 972; The Short Oxford English Dictionary on Historical Principles, London 2002, s. 2374.

Zob. R. Zięba, Pojęcie i istota bezpieczeństwa państwa w stosunkach międzynarodowych, „Sprawy Międzynarodowe” 1989, nr 10, s. 49–50.

A. Sekściński, Bezpieczeństwo wewnętrzne w ujęciu teoretycznym. Geneza i współczesne rozumienie w naukach politycznych, e-Politikon, s. 43, cyt. za: Ch.A. Manning, The elements of Collectiva Security, Collectiva Security, (red.) W.H. Bourquin, Paryż 1935, s. 134; por. J.S. Nye (Jr), Neorealizm and neoliberalizm, „World Politics” 1988, vol. 40, s. 235–251.

A. Sekściński, Bezpieczeństwo…, s. 42.

Zob. T. Szubrycht, Współczesne aspekty bezpieczeństwa państwa, „Zeszyty Naukowe Akademii Marynarki Wojennej” 2006, Rok XLVII, nr 4 (167), s. 88.

S. Bieleń, Polityki bezpieczeństwa państw, Teka Komisji Politologii i Stosunków Międzynarodowych – OL PAN, 2010, 5.65–93, s. 66.

R. Zięba, Pojęcie…, s. 52.

R. Zięba, Instytucjonalizacja bezpieczeństwa europejskiego, Warszawa 1999, s. 28.

Ibidem.

S. Dworecki, Zagrożenia bezpieczeństwa państwa, Warszawa 1994, s. 16.

C. Rutkowski, Bezpieczeństwo i obronność: strategie – koncepcje – doktryny, Warszawa 1995, s. 30.

S. Dębski, Ogólne i szczegółowe kryteria bezpieczeństwa państwa, Kryteria bezpieczeństwa międzynarodowego państwa, (red.) S. Dębski, B. Górka-Winter, Warszawa 2003, s. 34.

T. Jemioło, A. Dawidczyk, Wprowadzenie do metodologii badań bezpieczeństwa, Warszawa 2008, s. 43.

W. Pokruszyński, Teoretyczne aspekty bezpieczeństwa, Józefów 2010, s. 8.

T. Szubrycht, Współczesne…, s. 90.

M. Madej, Zagrożenia asymetryczne bezpieczeństwa państw obszaru transatlantyckiego, Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, Warszawa 2007, s. 19–31.

W. Kitler, Podstawowe kategorie bezpieczeństwa narodowego, Bezpieczeństwo ludności cywilnej. Pojęcie, organizacja i zadania w czasie pokoju, kryzysu i wojny, (red.) W. Kitler, A. Skrobacz, Warszawa 2010, s. 12.

K. Jałoszyński, B. Wiśniewski, T. Wojtuszek, Współczesne postrzeganie bezpieczeństwa, Bielsko-Biała 2007, s. 21.

W. Kitler, Podstawowe…, s. 12.

A.D. Rotfeld, Europejski system bezpieczeństwa in status nascendi, Warszawa 1990, s. 9.

P. Majer, W poszukiwaniu uniwersalnej definicji bezpieczeństwa wewnętrznego, „Przegląd Bezpieczeństwa Wewnętrznego” 7/12, s. 11.

Por. E. Zieliński, Nauka o państwie i polityce, Warszawa 2006, s. 213–216.

A. Maslow, A Theory of Human Motivation, „ Psychological Review” 1943, VII, s. 370–396.

Zob. K. Horney, Neurotyczna osobowość naszych czasów, Poznań 2007, s. 34.

M. Cieślarczyk, Teoretyczne i metodologiczne podstawy badania problemów bezpieczeństwa i obronności państwa, Siedlce 2009, s. 129–130.

H. Idzi-Latkowski, Bezpieczeństwo polityczne obywateli w świadomości społecznej Polaków, Filozofia bezpieczeństwa personalnego i strukturalnego, (red.) R. Rosa, Warszawa 1993, s. 276.

J. Czaputowicz, Kryteria bezpieczeństwa międzynarodowego – aspekty teoretyczne, Kryteria bezpieczeństwa międzynarodowego państwa, (red.) S. Dębski, B. Górka-Winter, Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, Warszawa 2003, s. 13.

Zob. T. Szubrycht, Współczesne…, s. 88.

Zob. Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa…, s. 14.

Ibidem, s. 15.

T. Łoś-Nowak, Bezpieczeństwa, Leksykon politologii, (red.) A. Antoszewski, R. Herbut, Wrocław 2000, s. 48.

H. Morgenthau, Politics among nations, New York 1993, s. 562.

A. Staszczyk, System bezpieczeństwa europejskiego w okresie zimnej wojny, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, „Acta Politica” 2010, nr 615, s. 5, cyt. za: J. Stańczyk, Bezpieczeństwo – zakres definicji, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, „Acta Politica” 1997, nr 10, s. 29.

R. Jakubczak, Obrona narodowa w tworzeniu bezpieczeństwa III RP, Warszawa 2003, s. 59.

R. Wróblewski, Podstawowe pojęcia z dziedziny polityki bezpieczeństwa, strategii i sztuki wojennej, Warszawa 1993, s. 13.

E. M. Marciniak, Psychologiczne aspekty poczucia bezpieczeństwa, Bezpieczeństwo państwa. Wybrane zagadnienia, (red.) S. Sulowski, M. Brzeziński, Warszawa 2009, s. 58.

H. Haftendorn, The security Puzzle: Theory – Building and Discipline – Building in International Security, „International Studies Quarterly” 1991, 35, s. 3.

Zob. B. Brodie, Strategy as a Science, World Politics 1, 949, s. 477; Marc A. Levy, Is the Environment a national Security Issue?, International Security 1995, s. 37.

Zob. B. Szmulik, Zagadnienia ogólne, Instytucje bezpieczeństwa narodowego, (red.) M. Paździor, B. Szmulik, Warszawa 2012, s. 3.

M. Pietraś, Bezpieczeństwo państwa w późnowestfalskim środowisku międzynarodowym, Kryteria bezpieczeństwa międzynarodowego państwa, PISM, Warszawa 2003, s. 169.

M. Pietraś, Bezpieczeństwo międzynarodowe, Międzynarodowe stosunki polityczne, (red.) M. Pietraś, Lublin 2006, s. 325; zob. J. Czaputowicz, Bezpieczeństwo europejskie. Koncepcje, instytucje, implikacje dla Polski, Warszawa 1997, s. 16.

J. Łebkowska, Bezpieczeństwo…, s. 43–44.

R.H. Ullman, „Redefining Security”1983, vol. 5, no. 1, s. 133.

S. Dworecki, Zagrożenia…, s. 61.

R. Zięba, Pojęcie…, s. 50–51.

M. Cieślarczyk, Teoretyczne…, s. 129.

S. Koziej¸ Bezpieczeństwo: istota, podstawowe kategorie i historyczna ewolucja, Bezpieczeństwo Narodowe, II – 2011/18, s. 20.

S. Bieleń, Polityki…, s. 66.

R. Rosicki, O pojęciu…, s. 24.

J. Kukułka, Nowe uwarunkowania i wymiary bezpieczeństwa międzynarodowego Polski, „Wieś i Państwo”, 1995, nr 1, s. 198–199; zob. J. Kukułka, Międzynarodowe stosunki polityczne, Warszawa 1982, s. 31.

J. Stefanowicz, Bezpieczeństwo współczesnych państw, Warszawa 1984, s. 18.

J. Stańczyk, Kres zimnej wojny, Toruń 2004, s. 261.

R.S. McNamara, The essence of security: reflections in office, London 1968, s. 67.

J. Łebkowska, Bezpieczeństwo, s. 47.

S. Koziej, Bezpieczeństwo…, s. 20.

M. Brzeziński, Kategoria…, s. 33–34.

J. Kukułka, Narodziny nowych koncepcji bezpieczeństwa, Bezpieczeństwo międzynarodowe w Europie Środkowej po zimnej wojnie, (red.) J. Kukułka, Warszawa 1994, s. 40–41.

J. Łebkowska, Bezpieczeństwo…, s. 42.

R. Rosicki, O pojęciu…, s. 29.

S. Koziej, Bezpieczeństwo…, s. 20.

Ibidem.

A. Szczudlińska-Kanoś, Polityczne…, s. 66.

A. Sekściński, Bezpieczeństwo…, s. 46, za: E. Zieliński, Nauka…, s. 213.

B. Szmulik, Zagadnienia…, s. 2.

Zob. W. Kitler, Bezpieczeństwo narodowe. Podstawowe kategorie, dylematy pojęciowe i próba systematyzacji, „Towarzystwo Wiedzy Obronnej, Zeszyt Problemowy” 2010, nr 1 (61), s. 19.

R. Rosicki, O pojęciu…, s. 27.

M.Z. Kulisz, Terminologiczne ujęcie bezpieczeństwa narodowego, Bellona 2008, nr 4, Warszawa 2008, s. 7.

Mały słownik języka…, s. 597.

Nowa encyklopedia powszechna…, s. 760.

R. Wróblewski, Podstawowe…, s. 9.

Z. Ziembiński, S. Wronkowska, Państwo i inne struktury społeczne, Kompendium wiedzy o społeczeństwie, państwie i prawie, (red.) M. Zmierczak, S. Wronkowska, PWN, Warszawa-Poznań 1993, s. 54.

B. Szmulik, Zagadnienia…, s. 4.

C. Znamierowski, Szkoła prawa. Rozważania o państwie, Warszawa 1999, s. 76–78.

B. Szmulik, Zagadnienia…, s. 4.

W. Kitler, Bezpieczeństwo…, s. 22–23.

B. Szmulik, Zagadnienia…, s. 5.

W. Stankiewicz, Bezpieczeństwo narodowe a walki niezbrojne. Studium, Warszawa 1991, s. 73.

C. Rutkowski, Bezpieczeństwo…, s. 30.

S. Dworecki, Zagrożenia…, s. 16.

R. Zięba: Bezpieczeństwo narodowe, Leksykon pokoju, Warszawa 1987, s. 29.

Zob. Słownik terminów z zakresu…, s. 168–169.

J. Czaputowicz, Bezpieczeństwo…, s. 13.

T. Szubrycht, Współczesne…, s. 89.

A. Sekściński, Bezpieczeństwo…, s. 55.

Strategia Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2007, s. 15: http://192.168.0.116/dokumenty/SBN_RP.pdf .

Słownik terminów z zakresu…, s. 15.

Ibidem, s. 17.

J. Zubek, Doktryny bezpieczeństwa, Warszawa 1991, s. 9.

S. Dworecki, Zagrożenia…, s. 16.

Słownik podstawowych terminów dotyczących bezpieczeństwa państwa, Warszawa 1994, s. 6.

J. Stańczyk, Przeobrażenia międzynarodowego układu sił w Europie, Warszawa 1999, s. 216; Por. J. Stańczyk, Współczesne pojmowanie bezpieczeństwa, Warszawa 1996, s. 28.

S. Bieleń, Polityki…, s. 67.