Prawo do samoobrony jako środek zwalczania terroryzmu międzynarodowego - ebook

Wykaz ważniejszych skrótów

AJIL – Ame­ri­can Jo­ur­nal of In­ter­na­tio­nal Law

Dz.U. – Dzien­nik Ustaw

EJIL – Eu­ro­pe­an Jo­ur­nal of In­ter­na­tio­nal Law

ETPC – Eu­ro­pej­ski Try­bu­nał Praw Czło­wie­ka

ICLQ – In­ter­na­tio­nal and Com­pa­ra­ti­ve Law Qu­ar­ter­ly

KNZ – Kar­ta Na­ro­dów Zjed­no­czo­nych

KPM – Ko­mi­sja Pra­wa Mię­dzy­na­ro­do­we­go

LNTS – Le­ague of Na­tions Tre­aty Se­ries

MPE­PIL – Max Planck En­cyc­lo­pe­dia of Pu­blic In­ter­na­tio­nal Law

MTK – Mię­dzy­na­ro­do­wy Try­bu­nał Kar­ny

MTS – Mię­dzy­na­ro­do­wy Try­bu­nał Spra­wie­dli­wo­ści

ONZ – Or­ga­ni­za­cja Na­ro­dów Zjed­no­czo­nych

Pakt B.-K. – Pakt Brian­da-Kel­lo­ga

Pakt LN – Pakt Ligi Na­ro­dów

RB ONZ – Rada Bez­pie­czeń­stwa ONZ

UN Doc. – Uni­ted Na­tions Do­cu­ment

UNTS – Uni­ted Na­tions Tre­aty Se­ries

Za­öRV – Ze­it­schrift für au­slän­di­sches öf­fen­tli­ches Recht und Völ­ker­recht

ZO ONZ – Zgro­ma­dze­nie Ogól­ne ONZ

YbUN – Year­bo­ok of the Uni­ted Na­tionsOd autora

Ni­niej­sza pra­ca jest wy­ni­kiem kil­ku­let­nich ba­dań pro­wa­dzo­nych w ra­mach Za­kła­du Pra­wa Mię­dzy­na­ro­do­we­go Pu­blicz­ne­go na Wy­dzia­le Pra­wa i Ad­mi­ni­stra­cji Uni­wer­sy­te­tu Ja­giel­loń­skie­go.

Na re­zul­tat pro­wa­dzo­nych ba­dań istot­ny wpływ mia­ło uzy­ska­nie sty­pen­dium Fun­da­cji im. Ale­xan­dra von Hum­bold­ta, któ­re umoż­li­wi­ło mi od­by­cie w roku aka­de­mic­kim 2007/2008 rocz­ne­go sta­żu w nie­miec­kim Max-Planck-In­sti­tut für au­slän­di­sches öf­fen­tli­ches Recht und Völ­ker­recht w He­idel­ber­gu, jak rów­nież dwu­mie­sięcz­ne­go sty­pen­dium sa­me­go Max-Planck-In­sti­tut, któ­re po­zwo­li­ło mi na po­now­ny po­byt ba­daw­czy w He­idel­ber­gu w 2010 r.

Do pro­wa­dzo­nych ba­dań przy­czy­ni­ła się rów­nież za­gra­nicz­na kwe­ren­da bi­blio­tecz­na od­by­ta w ra­mach pro­jek­tu ba­daw­cze­go re­ali­zo­wa­ne­go przez In­sty­tut Nauk Praw­nych Pol­skiej Aka­de­mii Nauk fi­nan­so­wa­ny ze środ­ków na na­ukę w la­tach 2006–2009 jako pro­jekt ba­daw­czy 1H02A 036 30.

Pra­ca uwzględ­nia stan praw­ny i fak­tycz­ny na dzień 1 mar­ca 2013 r.Rozdział 2. Ramy normatywne prawa do samoobrony

2.1. Sa­mo­obro­na w do­bie przed Kar­tą Na­ro­dów Zjed­no­czo­nych

Jak ujął to Ro­ber­to Ago, je­śli sa­mo­obro­na ma być ro­zu­mia­na – jak to ma miej­sce we współ­cze­snym pra­wie mię­dzy­na­ro­do­wym – jako nad­zwy­czaj­na prze­słan­ka wy­łą­cza­ją­ca bez­praw­ność dzia­ła­nia nie­zgod­ne­go z ogól­nym za­ka­zem uży­cia siły zbroj­nej, nie moż­na do­szu­ki­wać się jej w po­rząd­ku praw­nym, któ­ry ta­kie­go za­ka­zu nie for­mu­łu­je¹⁰¹. Dla­te­go też ści­słej ge­ne­zy in­sty­tu­cji sa­mo­obro­ny we współ­cze­snym ro­zu­mie­niu na­le­ży się do­szu­ki­wać do­pie­ro w okre­sie, w któ­rym roz­po­czął się w pra­wie mię­dzy­na­ro­do­wym pro­ces od­cho­dze­nia od de­fi­nio­wa­nia woj­ny jako do­pusz­czal­ne­go środ­ka roz­wią­zy­wa­nia spo­rów i jej de­le­ga­li­za­cji. Pro­ces ten roz­po­czął się do­pie­ro w pierw­szej po­ło­wie XX w., a szcze­gól­ne­go zna­cze­nia za­czął na­bie­rać w okre­sie mię­dzy­wo­jen­nym, w któ­rym po raz pierw­szy w hi­sto­rii do­szło do de­le­ga­li­za­cji woj­ny mocą po­sta­no­wień Ukła­du ogól­ne­go w spra­wie wy­rze­cze­nia się woj­ny jako in­stru­men­tu po­li­ty­ki na­ro­do­wej z 1928 r., zwa­ne­go po­wszech­nie Pak­tem Brian­da-Kel­lo­ga (da­lej Pakt B.-K.)¹⁰².

Kon­cep­cja sa­mo­obro­ny jako uza­sad­nie­nie od­wo­ła­nia się do uży­cia siły zbroj­nej zna­na była oczy­wi­ście dużo wcze­śniej, a jej po­cząt­ków moż­na do­szu­ki­wać się już w sta­ro­żyt­no­ści¹⁰³, a na­stęp­nie w śre­dnio­wie­czu. W śre­dnio­wie­czu szcze­gól­ne zna­cze­nie ma w tym kon­tek­ście wy­kształ­co­na na ba­zie fi­lo­zo­fii chrze­ści­jań­skiej – ale czer­pią­ca też z my­śli sta­ro­żyt­nej, zwłasz­cza Cy­ce­ro­na – praw­no-na­tu­ral­na kon­cep­cja woj­ny spra­wie­dli­wej. Sa­mo­obro­na była jed­nak wów­czas ro­zu­mia­na za­sad­ni­czo od­mien­nie niż współ­cze­śnie, gdyż słu­ży­ła nie tyle sa­mej le­ga­li­za­cji dzia­łań o cha­rak­te­rze zbroj­nym, lecz po­wo­ła­nie jej mia­ło do­mi­nu­ją­cy wy­miar etycz­ny i teo­lo­gicz­ny¹⁰⁴. Z dru­giej stro­ny, trze­ba za­uwa­żyć, że to wła­śnie na grun­cie dok­try­ny woj­ny spra­wie­dli­wej ar­gu­men­ty etycz­ne i teo­lo­gicz­ne prze­ni­ka­ły się z ar­gu­men­ta­cją praw­ną i nie jest przy­pad­kiem, że za pierw­sze dzie­ła po­świę­co­ne pra­wu na­ro­dów uzna­je się wła­śnie pra­ce po­świę­co­ne sto­so­wa­niu siły zbroj­nej¹⁰⁵. Jak ujął to Ro­man Kwie­cień „w ra­mach kla­sycz­nej tra­dy­cji woj­ny spra­wie­dli­wej, woj­ny po­dej­mo­wa­ne z po­bu­dek etycz­nych sta­no­wi­ły swo­iste ar­che­ty­py wo­jen pra­wo­moc­nych”¹⁰⁶.

Nie na­le­ży jed­nak – co traf­nie pod­kre­śla Ste­phen C. Neff – utoż­sa­miać po­ję­cia woj­ny spra­wie­dli­wej z woj­ną o cha­rak­te­rze obron­nym. Iu­sta cau­sa, czy­li słusz­na przy­czy­na, któ­ra sta­no­wi­ła jed­no z pię­ciu kry­te­riów śre­dnio­wiecz­nej kon­cep­cji woj­ny spra­wie­dli­wej¹⁰⁷, była bo­wiem ro­zu­mia­na bar­dzo sze­ro­ko i obej­mo­wa­ła tak­że dzia­ła­nia o cha­rak­te­rze za­czep­nym, o ile słu­ży­ły one pod­sta­wo­we­mu ce­lo­wi, czy­li zwal­cza­niu zła i obro­nie do­bra – tyl­ko w tym naj­szer­szym sen­sie moż­na mó­wić o jej obron­nym cha­rak­te­rze¹⁰⁸. W oma­wia­nym okre­sie hi­sto­rycz­nym cha­rak­ter woj­ny po­mię­dzy dwo­ma pań­stwa­mi był więc roz­strzy­ga­ny na pod­sta­wie kry­te­rium słusz­nej przy­czy­ny (lub jej bra­ku), a nie pra­wie do sa­mo­obro­ny przed bez­praw­nym ata­kiem¹⁰⁹. W tym kon­tek­ście wy­raź­nie wi­dać, że woj­na obron­na ja­wi­ła się jako in­sty­tu­cja o istot­nie od­mien­nym cha­rak­te­rze od woj­ny spra­wie­dli­wej, czy też ści­ślej – je­dy­nie jako moż­li­wy ele­ment de­fi­nio­wa­nia woj­ny spra­wie­dli­wej¹¹⁰.

Pod­kre­śle­nia wy­ma­ga też po­dział śre­dnio­wiecz­nych wo­jen na to­czą­ce się mię­dzy ów­cze­sny­mi pań­stwa­mi i okre­śla­ne jako woj­ny pu­blicz­ne oraz – na­der po­wszech­ne wów­czas – woj­ny pry­wat­ne. O ile od­nie­sie­nie do woj­ny obron­nej do­ty­czy­ło tej pierw­szej ka­te­go­rii, o tyle bez­po­śred­nie po­wo­ły­wa­nie sa­mo­obro­ny, jako na­tu­ral­ne­go pra­wa każ­de­go do od­par­cia siły siłą, cha­rak­te­ry­stycz­ne było przede wszyst­kim w kon­tek­ście wo­jen pry­wat­nych. W kon­se­kwen­cji sa­mo­obro­na mia­ła w ta­kim ro­zu­mie­niu istot­nie węż­szy cha­rak­ter, spro­wa­dzo­ny za­sad­ni­czo do pra­wa od­par­cia rze­czy­wi­stej na­pa­ści.

Ta­kie uj­mo­wa­nie sa­mo­obro­ny ty­po­we było – przy­najm­niej do pew­ne­go stop­nia – tak­że dla pol­skiej XV-wiecz­nej szko­ły pra­wa woj­ny. Ce­chą cha­rak­te­ry­stycz­ną, któ­ra przy­czy­ni­ła się do jej ory­gi­nal­no­ści, było pod­kre­śla­nie przez jej współ­twór­ców, za­rów­no przez Sta­ni­sła­wa ze Skar­bi­mie­rza, jak i przez Paw­ła Włod­ko­wi­ca, szcze­gól­nej roli po­ko­ju. Ro­man Kwie­cień, ko­men­tu­jąc ka­za­nie De bel­lis iu­stis Sta­ni­sła­wa ze Skar­bi­mie­rza, za­uwa­ża, że dla jego au­to­ra „to za­cho­wa­nie po­ko­ju, a nie sta­tus praw­ny i re­li­gij­ny sprzy­mie­rzo­nych, sta­no­wi war­tość na­czel­ną, po­zwa­la­ją­cą na kwa­li­fi­ka­cję wo­jen jako spra­wie­dli­wych bądź nie­spra­wie­dli­wych i tym sa­mym jako praw­nych i bez­praw­nych”¹¹¹. Na­cisk na za­cho­wa­nie po­ko­ju był ści­śle po­wią­za­ny z za­wę­ża­ją­cym in­ter­pre­to­wa­niem słusz­nej przy­czy­ny i for­mu­ło­wa­niem wy­so­ce wów­czas no­wa­tor­skie­go po­stu­la­tu za­ka­zu wsz­czy­na­nia wo­jen w celu zbroj­ne­go na­wra­ca­nia po­gan i nisz­cze­nia ich państw. W ta­kim za­wę­ża­ją­cym uję­ciu słusz­nej przy­czy­ny wzra­sta nie­wąt­pli­wie zna­cze­nie sa­mo­obro­ny, jako nie­bu­dzą­ce­go wąt­pli­wo­ści uza­sad­nie­nia woj­ny.

Na szcze­gól­na uwa­gę za­słu­gu­je ka­za­nie De bel­lis iu­stis Sta­ni­sła­wa ze Skar­bi­mie­rza, któ­re sta­no­wi spój­ny wy­kład woj­ny spra­wie­dli­wej opra­co­wa­ny na po­cząt­ku XV wie­ku¹¹². Bez­po­śred­nio do sa­mo­obro­ny od­no­si się au­tor ten w ka­za­niu dwu­krot­nie: w pa­ra­gra­fie 12. i w pa­ra­gra­fie 19. Roz­dzie­le­nie tych frag­men­tów, nie­wąt­pli­wie za­kłó­ca­ją­ce spój­ność wy­wo­du, Lu­dwik Ehr­lich przy­pi­su­je po­mył­ce ko­pi­sty¹¹³. Nie spo­sób nie za­uwa­żyć, że w kon­tek­ście ca­ło­ści wy­kła­du kwe­stia sa­mo­obro­ny, uję­ta w dwóch zwię­złych pa­ra­gra­fach, sta­no­wi pro­blem istot­ny, ale zde­cy­do­wa­nie nie pierw­szo­pla­no­wy i nie­bu­dzą­cy więk­szych kon­tro­wer­sji. W pa­ra­gra­fie 12. Sta­ni­sław ze Skar­bi­mie­rza przy­wo­łu­je za wcze­śniej­szy­mi au­to­ra­mi – przede wszyst­kim za Wil­hel­mem z Ren­nes, zna­nym glo­sa­to­rem Raj­mun­da z Pen­ja­fort – wy­wo­dzą­cą się z pra­wa rzym­skie­go za­sa­dę, „że każ­de­mu wol­no z mocy pra­wa przy­ro­dzo­ne­go siłę siłą nie­zwłocz­nie ode­przeć z za­strze­że­niem bez­win­nej ostroż­no­ści”¹¹⁴. Do­pusz­czal­ne jest to bez na­le­ży­te­go upo­waż­nie­nia mo­nar­chy lub ko­ścio­ła. Kwe­stia bra­ku upo­waż­nie­nia jest roz­wi­nię­ta z od­nie­sie­niem do pra­wa rzym­skie­go w pa­ra­gra­fie 19. ka­za­nia. Uję­cie ta­kie jest wi­docz­ne rów­nież u Paw­ła Włod­ko­wi­ca, któ­ry w dzie­le Ad Epi­sco­pum Cra­co­vien­sem z 1432 r. pi­sze, mię­dzy in­ny­mi, że „igdy bo­wiem nie jest po­zwo­lo­ne przez pra­wo, aby woj­na mo­gła na­stą­pić z wła­snej mocy, chy­ba gdy się od­pie­ra siłę siłą z za­strze­że­niem bez­win­nej ostroż­no­ści”¹¹⁵. Dal­sza część pa­ra­gra­fu 12. ka­za­nia ka­no­ni­ka wa­wel­skie­go do­ty­czy na­to­miast ro­zu­mie­nia nie­zwłocz­no­ści od­par­cia na­pa­ści. For­mu­łu­je on w tym kon­tek­ście po­stu­lat sze­ro­kie­go – jak za­uwa­ża Lu­dwik Ehr­lich, szer­sze­go niż au­to­rzy wcze­śniej­si¹¹⁶ – ro­zu­mie­nia tego po­ję­cia, zgod­nie z któ­rym je­śli za­ata­ko­wa­ny „nie może na­tych­miast zgro­ma­dzić woj­ska, do­pie­ro po mie­sią­cu lub dwóch, lub wię­cej, aby w ten spo­sób uwol­nić gro­dy czy ode­brać łup, bę­dzie się uwa­ża­ło, że nie­zwłocz­nie się bro­ni czy chro­ni”¹¹⁷.

Jak ła­two za­uwa­żyć, po­wyż­sze po­stu­la­ty czy­ta­ne z dzi­siej­szej per­spek­ty­wy po­brzmie­wa­ją za­ska­ku­ją­co ak­tu­al­nie, czy to od­no­śnie do współ­cze­sne­go uj­mo­wa­nia pra­wa do sa­mo­obro­ny jako uży­cia siły do­pusz­czal­ne­go po­mi­mo bra­ku au­to­ry­za­cji RB ONZ, czy też od­no­śnie do współ­cze­sne­go uj­mo­wa­nia wy­mo­gu na­tych­mia­sto­wo­ści uży­cia siły w sa­mo­obro­nie. Na­le­ży jed­nak pa­mię­tać – na co wska­zu­je też cy­to­wa­ny wy­żej frag­ment – że ów­cze­sne ro­zu­mie­nie sa­mo­obro­ny roz­cią­ga­ło się nie tyl­ko na samo od­par­cie ata­ku, ale rów­nież na ode­bra­nie łupu, czy na­wet na po­msz­cze­nie na­pa­ści¹¹⁸, choć aku­rat w tej ostat­niej kwe­stii Sta­ni­sław ze Skar­bi­mie­rza zda­je się za­cho­wy­wać da­le­ko idą­cą po­wścią­gli­wość.

W po­glą­dach kra­kow­skich uczo­nych uwi­dacz­nia się też pro­blem nie­ostre­go po­dzia­łu na woj­ny pu­blicz­ne i woj­ny pry­wat­ne. Za Lu­dwi­kiem Ehr­li­chem przyj­mu­je się dość po­wszech­nie, że w ka­za­niu De bel­lis iu­stis Sta­ni­sław ze Skar­bi­mie­rza ro­zu­mie woj­nę jako woj­nę pu­blicz­ną a nie woj­nę pry­wat­ną¹¹⁹. Wska­zy­wać na to mogą, mię­dzy in­ny­mi, prze­kształ­ce­nia w po­wo­ły­wa­nych w pa­ra­gra­fie 12. po­glą­dach Wil­hel­ma z Ren­nes. O ile ten ostat­ni wy­raź­nie od­no­si się do wo­jen pry­wat­nych, uży­wa­jąc sło­wa „szlach­cic”, o tyle sło­wo to jest kon­se­kwent­nie za­stę­po­wa­ne przez Sta­ni­sła­wa ze Skar­bi­mie­rza sło­wa­mi „król” lub „mo­nar­cha” albo w ogó­le po­mi­ja­ne¹²⁰. Wy­da­je się jed­nak, że o ile kra­kow­ski uczo­ny nie­wąt­pli­we kon­cen­tro­wał się na pro­ble­ma­ty­ce wo­jen pu­blicz­nych, o tyle nie był w sta­nie po­mi­nąć pro­ble­ma­ty­ki wo­jen pry­wat­nych, choć były one ów­cze­śnie zja­wi­skiem zde­cy­do­wa­nie bar­dziej po­wszech­nym na za­cho­dzie Eu­ro­py niż w Pol­sce. Świad­czyć o tym zda­je się pierw­sze zda­nie pa­ra­gra­fu 12. ka­za­nia („Może też ktoś, dla od­zy­ska­nia wła­sno­ści i obro­ny oj­czy­zny, wsz­cząć woj­nę bez upo­waż­nie­nia mo­nar­chy czy ko­ścio­ła”¹²¹). W ten sam spo­sób tłu­ma­czyć moż­na od­wo­łu­ją­cy się do pra­wa rzym­skie­go pa­ra­graf 19. ka­za­nia, gdzie rów­nież mowa jest o pra­wie każ­de­go do obro­ny bez upo­waż­nie­nia ze stro­ny mo­nar­chy lub ko­ścio­ła i o przy­ro­dzo­nym pra­wie, „aby każ­dy za­cho­wy­wał sie­bie przy ży­ciu, a siłę lub gwałt jak może od­ci­skał i prze­ciw­dzia­łał (im)”¹²².

Po­dział na woj­ny pu­blicz­ne i woj­ny pry­wat­ne utrzy­mał się tak­że w na­stęp­nych stu­le­ciach i jego uwzględ­nia­nie cha­rak­te­ry­stycz­ne jest na przy­kład dla czo­ło­wych przed­sta­wi­cie­li po­cząt­ku ery no­wo­żyt­nej: Al­be­ri­co Gen­ti­lie­go i Hugo Gro­cju­sza¹²³. Re­kon­stru­ując, mię­dzy in­ny­mi, ich po­glą­dy, Ste­phen C. Neff wska­zu­je na czte­ry pod­sta­wo­we róż­ni­ce po­mię­dzy woj­ną obron­ną a sa­mo­obro­ną: po pierw­sze, woj­na obron­na była pre­ro­ga­ty­wą państw, a sa­mo­obro­na pra­wem osób pry­wat­nych; po dru­gie, woj­na obron­na mia­ła zde­cy­do­wa­nie szer­szy cha­rak­ter i w prze­ci­wień­stwie do sa­mo­obro­ny mo­gła obej­mo­wać dzia­ła­nia pre­wen­cyj­ne; po trze­cie, sa­mo­obro­na była ogra­ni­czo­na je­dy­nie do od­par­cia sa­me­go ata­ku, pod­czas gdy woj­na obron­na mo­gła mieć da­lej idą­cy cha­rak­ter; po czwar­te wresz­cie, do woj­ny obron­nej w prze­ci­wień­stwie do sa­mo­obro­ny sto­so­wał się for­mal­ny wy­móg jej wy­po­wie­dze­nia¹²⁴. Po­wyż­sze roz­róż­nie­nie na woj­nę obron­ną i sa­mo­obro­nę, któ­re do pew­ne­go stop­nia jest obec­ne tak­że w póź­niej­szej re­flek­sji fi­lo­zo­ficz­nej i praw­nej¹²⁵, po­zwa­la na ści­ślej­sze zro­zu­mie­nie ge­ne­zy współ­cze­snej kon­struk­cji pra­wa do sa­mo­obro­ny. Kon­struk­cji tej jest nie­wąt­pli­wie znacz­nie bli­żej, nie tyl­ko ter­mi­no­lo­gicz­nie, do dru­giej z wy­mie­nio­nych tra­dy­cji. W tym kon­tek­ście wi­dać też wy­raź­nie no­wa­tor­stwo omó­wio­ne­go wy­żej po­dej­ścia Sta­ni­sła­wa ze Skar­bi­mie­rza, któ­ry spro­wa­dzał po­ję­cie sa­mo­obro­ny w istot­nym stop­niu – choć, jak za­zna­czo­no wy­żej, nie wy­łącz­nie – do pu­blicz­nej woj­ny obron­nej.

Ak­cep­ta­cja zna­cze­nia woj­ny w sto­sun­kach mię­dzy­na­ro­do­wych i jej praw­ne uzna­nie na­ra­sta­ło od XVII w., po­przez wiek XVIII, żeby osią­gnąć swój szczyt w wie­ku XIX, kie­dy woj­na sta­ła się jed­ną z in­sty­tu­cji pra­wa mię­dzy­na­ro­do­we­go¹²⁶. W kon­se­kwen­cji tego sta­nu rze­czy praw­ne uję­cie sa­mo­obro­ny jako prze­słan­ki le­ga­li­za­cji od­wo­ła­nia się do uży­cia siły zbroj­nej nie mia­ło istot­ne­go zna­cze­nia. Stan ten za­czął się zmie­niać – jak za­zna­czo­no na wstę­pie ni­niej­sze­go roz­dzia­łu – do­pie­ro z roz­po­czę­ciem pro­ce­su de­le­ga­li­za­cji woj­ny, któ­ry na­brał istot­ne­go zna­cze­nia w okre­sie mię­dzy­wo­jen­nym. To wła­śnie wte­dy pra­wo do sa­mo­obro­ny za­czy­na być kon­stru­owa­ne jako prze­słan­ka wy­łą­cza­ją­ca bez­praw­ność uży­cia siły zbroj­nej.

Przed od­nie­sie­niem się do okre­su przed­wo­jen­ne­go war­to jed­nak za­trzy­mać się nad jed­nym dzie­więt­na­sto­wiecz­nym przy­pad­kiem: in­cy­den­tem pa­row­ca Ca­ro­li­ne z 1837 r. Stał się on bo­wiem punk­tem od­nie­sie­nia w kształ­to­wa­niu się pra­wa do sa­mo­obro­ny nie tyl­ko w okre­sie mię­dzy­wo­jen­nym, ale po­zo­sta­je ta­kim do dnia dzi­siej­sze­go, zy­sku­jąc mia­no swo­iste­go ca­sus clas­si­cus pra­wa do sa­mo­obro­ny. Mia­nem tym okre­ślił in­cy­dent pa­row­ca Ca­ro­li­ne Ro­bert Jen­nings w sze­ro­ko po­wo­ły­wa­nym do dnia dzi­siej­sze­go ar­ty­ku­le z roku 1938¹²⁷.

In­cy­dent zwią­za­ny był z ka­na­dyj­ską zbroj­ną re­be­lią prze­ciw­ko pa­no­wa­niu bry­tyj­skie­mu, któ­ra roz­po­czę­ła się w 1837 roku¹²⁸. Gru­py po­wstań­ców ka­na­dyj­skich prze­kra­cza­ły gra­ni­ce ka­na­dyj­sko-ame­ry­kań­ską, szu­ka­jąc schro­nie­nia i ko­rzy­sta­jąc z nie­for­mal­ne­go wspar­cia lud­no­ści ame­ry­kań­skiej. Rząd ame­ry­kań­ski za­cho­wy­wał neu­tral­ność, choć fak­tycz­nie nie był w sta­nie prze­ciw­dzia­łać po­wszech­nie udzie­la­ne­mu re­be­lii wspar­ciu. W dniu 13 grud­nia 1837 r. zna­czą­ca gru­pa re­be­lian­tów opa­no­wa­ła bry­tyj­ską wy­spę Na­val le­żą­cą na gra­nicz­nej rze­ce Nia­ga­ra, nie­opo­dal słyn­ne­go wo­do­spa­du o tej sa­mej na­zwie. Wy­spa ta była w za­ło­że­niu bazą wy­pa­do­wą do ata­ków na lą­do­we te­ry­to­rium bry­tyj­skiej Ka­na­dy. Ata­ko­wa­no z niej tak­że bry­tyj­skie jed­nost­ki prze­pły­wa­ją­ce nie­opo­dal. Re­be­lian­ci wy­na­ję­li nie­wiel­ki pa­ro­wiec o na­zwie Ca­ro­li­ne, któ­ry wy­ko­rzy­sty­wa­li do za­opa­try­wa­nia się w broń, amu­ni­cję i do trans­por­tu ochot­ni­ków z te­ry­to­rium ame­ry­kań­skie­go. Pa­ro­wiec ten zo­stał znisz­czo­ny w nocy 29 grud­nia 1837 r. przez eks­pe­dy­cję bry­tyj­ską, kie­dy cu­mo­wał w por­cie po ame­ry­kań­skiej stro­nie gra­ni­cy. In­cy­dent ten wy­wo­łał zde­cy­do­wa­ny pro­test rzą­du ame­ry­kań­skie­go za­rzu­ca­ją­ce­go Bry­tyj­czy­kom na­ru­sze­nie ame­ry­kań­skie­go te­ry­to­rium i za­po­cząt­ko­wał na­stęp­nie dłu­go­trwa­łą wy­mia­nę ko­re­spon­den­cji dy­plo­ma­tycz­nej po­mię­dzy stro­ną ame­ry­kań­ską a bry­tyj­ską. Do eska­la­cji spo­ru do­szło na sku­tek za­trzy­ma­nia przez wła­dze ame­ry­kań­skie w 1840 r. na te­ry­to­rium Sta­nów Zjed­no­czo­nych Ale­xan­dra McLe­oda, pod­wład­ne­go rzą­du bry­tyj­skie­go, po­dej­rza­ne­go o udział w eks­pe­dy­cji¹²⁹. Od sa­me­go po­cząt­ku spo­ru do­ty­czą­ce­go znisz­cze­nia pa­row­ca Ca­ro­li­ne stro­na bry­tyj­ska po­wo­ły­wa­ła się przede wszyst­kim na – łącz­nie wów­czas ro­zu­mia­ne – dzia­ła­nie w sa­mo­obro­nie (self-de­fen­ce) i w celu za­pew­nie­nia prze­trwa­nia (self-pre­se­rva­tion)¹³⁰. Ta ar­gu­men­ta­cja do­pro­wa­dzi­ła do sfor­mu­ło­wa­nia przez ame­ry­kań­skie­go se­kre­ta­rza sta­nu Da­nie­la We­bste­ra od­po­wie­dzi, któ­ra prze­szła do hi­sto­rii jako „for­mu­ła We­bste­ra” albo „dok­try­na Ca­ro­li­ne”. Da­niel We­bster użył sfor­mu­ło­wa­nia, że aby sku­tecz­nie po­wo­ły­wać się na przed­sta­wio­ną ar­gu­men­ta­cję, rząd bry­tyj­ski musi „wy­ka­zać ko­niecz­ność sa­mo­obro­ny, na­tych­mia­sto­wej, nie­od­par­tej, nie po­zo­sta­wia­ją­cej wy­bo­ru środ­ka, ani chwi­li na za­sta­no­wie­nie” („to show a ne­ces­si­ty of self-de­fen­se, in­stant, over­whel­ming, le­aving no cho­ice of me­ans, and no mo­ment for de­li­be­ra­tion”) i da­lej, że „dzia­ła­nie, uza­sad­nio­ne ko­niecz­no­ścią sa­mo­obro­ny, musi być ogra­ni­czo­ne przez tę ko­niecz­ność i jed­no­znacz­nie się w niej mie­ścić” („the act, ju­sti­fied by the ne­ces­si­ty of self-de­fen­se, must be li­mi­ted by that ne­ces­si­ty, and kept cle­ar­ly wi­thin it”)¹³¹.

For­mu­łę We­bste­ra, zgod­nie z któ­rą pra­wo do sa­mo­obro­ny po­zo­sta­je ogra­ni­czo­ne wa­run­ka­mi na­tych­mia­sto­wo­ści, ko­niecz­no­ści i pro­por­cjo­nal­no­ści dość po­wszech­nie uzna­no za od­zwier­cie­dle­nie ure­gu­lo­wa­nia pra­wa do sa­mo­obro­ny w nor­mie zwy­cza­jo­wej. Po­dej­ście ta­kie było i jest ty­po­we za­rów­no w do­bie Ligi Na­ro­dów, jak i pod rzą­da­mi Kar­ty Na­ro­dów Zjed­no­czo­nych. Tak­że współ­cze­śnie, wo­bec wy­zwań XXI wie­ku, for­mu­ła We­bste­ra jest kon­se­kwent­nie przy­wo­ły­wa­na¹³². Nie­wąt­pli­wie au­to­ma­tycz­ne po­wo­ły­wa­nie for­mu­ły We­bste­ra jako od­zwier­cie­dle­nia współ­cze­śnie obo­wią­zu­ją­cej nor­my zwy­cza­jo­wej jest da­le­ko idą­cym uprosz­cze­niem. Było to zresz­tą przed­mio­tem grun­tow­nej kry­ty­ki w li­te­ra­tu­rze¹³³. Na­le­ży zgo­dzić się z opi­nią, że w pierw­szej po­ło­wie XIX wie­ku – w zu­peł­nie od­mien­nym sta­nie praw­nym, sze­ro­ko do­pusz­cza­ją­cym od­wo­ła­nie się do woj­ny w sto­sun­kach mię­dzy pań­stwa­mi – for­mu­ła We­bste­ra nie od­zwier­cie­dla­ła ów­cze­śnie obo­wią­zu­ją­cej nor­my zwy­cza­jo­wej, ani też, jako od­izo­lo­wa­ny in­cy­dent, ta­kiej nor­my nie two­rzy­ła. Nie po­win­no to jed­nak pro­wa­dzić do za­ne­go­wa­nia jej zna­cze­nia dla współ­cze­śnie kształ­to­wa­ne­go za­kre­su pra­wa do sa­mo­obro­ny, jak czy­nią to cy­to­wa­ni au­to­rzy¹³⁴. W tym za­kre­sie ogra­ni­cze­nia pra­wa do sa­mo­obro­ny wa­run­ka­mi za­war­ty­mi w for­mu­le We­bste­ra po­zo­sta­ją nie­zwy­kle ade­kwat­ne, ale też pro­wa­dzą do istot­nych spo­rów o ich za­kres i o od­nie­sie­nie ich do okre­ślo­nych sy­tu­acji, w któ­rych może mieć za­sto­so­wa­nie pra­wo do sa­mo­obro­ny. Ra­cję ma więc Ja­mes A. Gre­en, stwier­dza­jąc, że z dzi­siej­szej per­spek­ty­wy nie ma zna­cze­nia sta­tus praw­ny, jaki mia­ła for­mu­ła We­bste­ra w cza­sie kie­dy zo­sta­ła sfor­mu­ło­wa­na, czy w okre­sach na­stęp­nych. Kwe­stią za­sad­ni­czą po­zo­sta­je okre­śle­nie sta­tu­su for­mu­ły We­bste­ra dzi­siaj, wo­bec obo­wią­zu­ją­ce­go sta­nu praw­ne­go i w świe­tle współ­cze­snej prak­ty­ki państw¹³⁵. In­a­czej mó­wiąc, na­le­ży od­po­wie­dzieć na py­ta­nie w ja­kim stop­niu i w ja­kim kon­tek­ście po­stu­lo­wa­ne przez We­bste­ra ogra­ni­cze­nia pra­wa do sa­mo­obro­ny są współ­cze­śnie za­sad­ne – to bo­wiem, że za­sad­ne są nie może bu­dzić żad­nych wąt­pli­wo­ści. Pró­ba od­po­wie­dzi na tak po­sta­wio­ne py­ta­nie bę­dzie kon­se­kwent­nie po­dej­mo­wa­na w dal­szych czę­ściach ni­niej­sze­go opra­co­wa­nia.

In­cy­dent pa­row­ca Ca­ro­li­ne jest też nie­zwy­kle istot­ny z per­spek­ty­wy po­dej­mo­wa­nia pro­ble­mu bę­dą­ce­go głów­nym te­ma­tem ni­niej­szej pra­cy, tj. kwe­stii do­pusz­czal­no­ści za­sto­so­wa­nia pra­wa do sa­mo­obro­ny wo­bec ak­to­rów nie­pań­stwo­wych. Zbroj­na ak­cja sił bry­tyj­skich skie­ro­wa­na była bo­wiem nie prze­ciw­ko in­ne­mu pań­stwu, w tym wy­pad­ku Sta­nom Zjed­no­czo­nym, lecz prze­ciw­ko re­be­lian­tom. Do­szło do niej jed­nak na te­ry­to­rium in­ne­go pań­stwa, gdzie re­be­lian­ci otrzy­my­wa­li wy­mier­ną po­moc w wal­ce oraz schro­nie­nie. Dzia­ło się tak po­mi­mo ofi­cjal­nie de­kla­ro­wa­nej neu­tral­no­ści Sta­nów Zjed­no­czo­nych, któ­rych wła­dze nie były jed­nak w sta­nie nie­for­mal­ne­mu wspar­ciu re­be­lian­tów sku­tecz­nie prze­ciw­dzia­łać. Jest to więc mo­de­lo­wy przy­kład sy­tu­acji, z któ­rą mamy do czy­nie­nia tak­że współ­cze­śnie, zwłasz­cza w kon­tek­ście za­gro­że­nia mię­dzy­na­ro­do­wym ter­ro­ry­zmem.

Co wię­cej, na­le­ży zwró­cić uwa­gę, że uży­cie siły przez Bry­tyj­czy­ków nie sta­no­wi­ło ty­po­we­go od­par­cia ma­ją­cej miej­sce na­pa­ści zbroj­nej. Było to ra­czej dzia­ła­nie w celu unie­moż­li­wie­nia pro­wa­dze­nia przez re­be­lian­tów dzia­łań za­czep­nych i zor­ga­ni­zo­wa­nia na­pa­ści zbroj­nej na dużą ska­lę w przy­szło­ści. Mamy tu więc do czy­nie­nia z nie­zwy­kle istot­nym współ­cze­śnie dy­le­ma­tem do­ty­czą­cym za­kre­su do­pusz­czal­nej sa­mo­obro­ny uprze­dza­ją­cej/pre­wen­cyj­nej. In­cy­dent pa­row­ca Ca­ro­li­ne uwy­pu­kla w ja­skra­wy spo­sób po­łą­cze­nie pro­ble­mu do­pusz­czal­no­ści dzia­łań w sa­mo­obro­nie prze­ciw­ko ak­to­rom nie­pań­stwo­wym z kwe­stią uprze­dza­ją­ce­go/pre­wen­cyj­ne­go cha­rak­te­ru ta­kich dzia­łań. Ten dru­gi pro­blem wy­ni­ka z sa­mej isto­ty dzia­łań zbroj­nych ak­to­rów nie­pań­stwo­wych, naj­czę­ściej nie pro­wa­dzą­cych kon­wen­cjo­nal­nie zor­ga­ni­zo­wa­nych dzia­łań zbroj­nych, lecz ata­ku­ją­cych – co zwłasz­cza ty­po­we jest dla zja­wi­ska współ­cze­sne­go mię­dzy­na­ro­do­we­go ter­ro­ry­zmu – znie­nac­ka i w zna­czą­cych od­stę­pach cza­so­wych.

Wszyst­kie wy­mie­nio­ne wy­żej aspek­ty każą uwzględ­nić in­cy­dent pa­row­ca Ca­ro­li­ne i sfor­mu­ło­wa­ną w jego kon­tek­ście for­mu­łę We­bste­ra jako istot­ny punkt od­nie­sie­nia w roz­wa­ża­niach nad dzi­siej­szym sta­nem praw­nym re­gu­lu­ją­cym do­pusz­czal­ność po­wo­ła­nia pra­wa do sa­mo­obro­ny prze­ciw­ko ak­to­rom nie­pań­stwo­wym.

Jak za­zna­czo­no na po­cząt­ku ni­niej­sze­go roz­dzia­łu, ści­słej ge­ne­zy in­sty­tu­cji sa­mo­obro­ny we współ­cze­snym ro­zu­mie­niu na­le­ży się do­szu­ki­wać do­pie­ro w okre­sie, w któ­rym roz­po­czął się pro­ces de­le­ga­li­za­cji woj­ny w pra­wie mię­dzy­na­ro­do­wym. Po­cząt­ki tego pro­ce­su się­ga­ją prze­ło­mu XIX i XX wie­ku, lecz po­stę­pu­je on bar­dzo wol­no. Przy­spie­sze­nia na­bie­ra do­pie­ro po za­koń­cze­niu I woj­ny świa­to­wej na sku­tek zwią­za­nych z nią trau­ma­tycz­nych do­świad­czeń. Wte­dy to wła­śnie gwał­tow­nie ro­śnie rola in­sty­tu­cji sa­mo­obro­ny. W oce­nie Ste­phe­na C. Nef­fa „one of the most si­gni­fi­cant, but le­ast no­ti­ced, de­ve­lop­ments of the in­ter­war pe­riod was to bring self-de­fen­ce, in the nar­row sen­se of war­ding off an at­tack, into the law of in­ter­sta­te re­la­tions in a si­gni­fi­cant way for the first time”¹³⁶.

Pierw­szym istot­nym ogra­ni­cze­niem do­pusz­czal­no­ści od­wo­ła­nia się do woj­ny wpro­wa­dzo­nym po I woj­nie świa­to­wej było sfor­mu­ło­wa­ne w Pak­cie Ligi Na­ro­dów (da­lej: Pakt LN) uwa­run­ko­wa­nie le­gal­no­ści woj­ny od wcze­śniej­sze­go wy­ko­rzy­sta­nia pro­ce­du­ry roz­wią­zy­wa­nia spo­rów na pod­sta­wie Pak­tu LN. Było to więc ogra­ni­cze­nie czy­sto for­mal­ne i po­ję­cie woj­ny nadal było ro­zu­mia­ne w dzie­więt­na­sto­wiecz­nym zna­cze­niu do­pusz­czal­ne­go środ­ka roz­wią­zy­wa­nia spo­rów mię­dzy­na­ro­do­wych¹³⁷, a od­wo­ła­nie się do woj­ny po bez­sku­tecz­nym wy­ko­rzy­sta­niu prze­wi­dzia­nej pro­ce­du­ry po­zo­sta­wa­ło le­gal­ne. Nie może więc dzi­wić, że Pakt LN w ża­den spo­sób nie od­wo­ły­wał się do po­ję­cia sa­mo­obro­ny.

Sy­tu­acja zmie­nia się dia­me­tral­nie w mo­men­cie przy­ję­cia w 1928 r. Pak­tu B.-K., któ­ry po raz pierw­szy zde­le­ga­li­zo­wał woj­nę w pra­wie mię­dzy­na­ro­do­wym. Ta­kie uję­cie do­pro­wa­dzi­ło do dia­me­tral­ne­go wzro­stu zna­cze­nia po­ję­cia sa­mo­obro­ny. Nie sta­no­wi­ła ona bo­wiem za­ka­za­nej woj­ny i w kon­se­kwen­cji dzia­ła­nie w sa­mo­obron­nie było rów­no­znacz­ne z dzia­ła­niem le­gal­nym. Ta­kie uję­cie wi­docz­ne jest zwłasz­cza w kon­tek­ście ar­ty­ku­ło­wa­nia sta­no­wisk państw w pro­ce­sie ne­go­cja­cyj­nym pro­wa­dzą­cym do przy­ję­cia Pak­tu B.-K. O ile bo­wiem sam Pakt B.-K. żad­ne­go od­nie­sie­nia do po­ję­cia sa­mo­obro­ny nie za­wie­rał, o tyle pań­stwa ne­go­cju­ją­ce wy­raź­nie wy­ra­ża­ły swo­je zgod­ne sta­no­wi­ska, że pod­ję­cie dzia­łań zbroj­nych w sa­mo­obro­nie jest przy­ro­dzo­nym pra­wem każ­de­go pań­stwa i nie sta­no­wi woj­ny w ro­zu­mie­niu Pak­tu B.-K.¹³⁸ Cha­rak­te­ry­stycz­ne było w tym wzglę­dzie sta­no­wi­sko Pol­ski wy­ra­żo­ne w no­cie z dnia 17 lip­ca 1928 r. sta­no­wią­cej od­po­wiedź na za­wie­ra­ją­cą pro­jekt Pak­tu B.-K. notę ame­ry­kań­ską z dnia 23 czerw­ca 1923 r. W no­cie z 1928 r., w któ­rej rząd pol­ski ak­cep­to­wał pro­jekt i wy­ra­żał go­to­wość pod­pi­sa­nia pak­tu, za­war­to trzy uwa­gi in­ter­pre­ta­cyj­ne. Zgod­nie z jed­ną z nich, Pakt B.-K. w ża­den spo­sób nie na­ru­szał przy­ro­dzo­ne­go każ­de­mu pań­stwu pra­wa do „upraw­nio­nej obro­ny”¹³⁹. Na­to­miast o bra­ku od­nie­sie­nia w Pak­cie B.-K. do pra­wa do sa­mo­obro­ny za­de­cy­do­wa­ło kon­se­kwent­ne sta­no­wi­sko ame­ry­kań­skie, zgod­nie z któ­rym po­ję­cie to na­strę­cza­ło po­waż­ne pro­ble­my w od­nie­sie­niu do sfor­mu­ło­wa­nia jego pre­cy­zyj­nej de­fi­ni­cji le­gal­nej¹⁴⁰.

Zna­cze­nie Pak­tu B.-K. jest nie­wąt­pli­wie prze­ło­mo­we – tak­że ze wzglę­du na uzy­ska­nie przez ten do­ku­ment po­wszech­ne­go za­kre­su sto­so­wa­nia¹⁴¹. Nie­mniej jed­nak trze­ba za­uwa­żyć, że prze­ja­wem oma­wia­ne­go uję­cia pra­wa do sa­mo­obro­ny były już – wcze­śniej­sze od Pak­tu B.-K. – trak­ta­ty lo­ka­reń­skie¹⁴², a kon­kret­nie Trak­tat o gwa­ran­cjach wza­jem­nych za­war­ty w dniu 16 paź­dzier­ni­ka 1925 r. przez Niem­cy, Bel­gię, Fran­cję, Wiel­ką Bry­ta­nię i Wło­chy¹⁴³. Zgod­nie z jego art. 2 Niem­cy i Bel­gia oraz Niem­cy i Fran­cja zo­bo­wią­za­ły się we wza­jem­nych sto­sun­kach nie wsz­czy­nać na­pa­ści, nie do­ko­ny­wać in­wa­zji ani nie ucie­kać się do woj­ny. Rów­no­cze­śnie jed­nak art. 2 sta­no­wił tak­że, że zo­bo­wią­za­nie po­wyż­sze nie roz­cią­ga się na wy­ko­na­nia pra­wa do „upraw­nio­nej obro­ny”. Na ana­lo­gicz­nej kon­struk­cji opar­ty był też przy­ję­ty w ra­mach Ligi Na­ro­dów tzw. Pro­to­kół ge­new­ski z 1924 r. do­ty­czą­cy po­ko­jo­we­go roz­strzy­ga­nia spo­rów mię­dzy­na­ro­do­wych¹⁴⁴, któ­ry jed­nak nig­dy nie wszedł w ży­cie. Do­ku­ment ten nie po­słu­gi­wał się co praw­da po­ję­ciem sa­mo­obro­ny, lecz sta­no­wił, że wy­jąt­kiem od na­ło­żo­ne­go zo­bo­wią­za­nia do po­wstrzy­ma­nia się od wsz­czy­na­nia woj­ny po­zo­sta­je „prze­ciw­sta­wie­nie się ak­tom agre­sji”¹⁴⁵. Po­dob­ne uję­cie moż­na zna­leźć tak­że w dwu­stron­nych umo­wach za­wie­ra­nych w tym cza­sie¹⁴⁶.

W oma­wia­nym okre­sie za­ry­so­wu­je się też wy­raź­ne praw­ne prze­ciw­sta­wia­nie sa­mo­obro­ny i agre­sji¹⁴⁷, któ­ra to re­la­cja po­zo­sta­je klu­czo­wą do dnia dzi­siej­sze­go. Pań­stwo, któ­re in­dy­wi­du­al­nie uży­wa siły zbroj­nej dzia­ła w sa­mo­obro­nie lub do­pusz­cza się aktu agre­sji. Współ­cze­śnie ter­tium non da­tur. Na­to­miast w okre­sie mię­dzy­wo­jen­nym ist­nia­ły dwie opcje, aby pań­stwo, któ­re jed­no­stron­nie uży­ło siły zbroj­nej, mo­gło wy­ka­zać dzia­ła­nie zgod­ne z pra­wem (tym sa­mym uni­ka­jąc moż­li­wo­ści za­sto­so­wa­nia wo­bec nie­go sank­cji na pod­sta­wie Pak­tu LN i nie na­ru­sza­jąc zo­bo­wią­zań wy­ni­ka­ją­cych z Pak­tu B.-K.). Al­ter­na­ty­wą po­wo­ła­nia się na pra­wo do sa­mo­obro­ny po­zo­sta­wa­ła jesz­cze moż­li­wość od­wo­ła­nia się do – za­sad­ni­czo nie­do­pusz­czal­nych współ­cze­śnie – in­sty­tu­cji re­pre­sa­liów zbroj­nych. Było to moż­li­we w kon­tek­ście do­mi­nu­ją­ce­go ów­cze­śnie su­biek­tyw­ne­go de­fi­nio­wa­nia woj­ny. Zgod­nie z tym uję­ciem woj­na w sen­sie praw­nym mia­ła miej­sce tyl­ko wte­dy, gdy ist­niał za­miar państw do wsz­czę­cia woj­ny. De­cy­du­ją­ca była więc in­ten­cjo­nal­ność, a nie na­tu­ra sa­mych do­ko­na­nych ak­tów. Obiek­tyw­ne uj­mo­wa­nie woj­ny wa­run­ku­ją­ce jej ist­nie­nie od oce­ny okre­ślo­nych dzia­łań zbroj­nych państw (ich dwu­stron­no­ści, ale tak­że stop­nia cięż­ko­ści ak­tów zbroj­nych) było po­glą­dem zde­cy­do­wa­nie mniej po­dzie­la­nym. Nie­wąt­pli­wie brak zde­fi­nio­wa­nia woj­ny za­rów­no w Pak­cie LN, jak i w Pak­cie B.-K. otwie­rał moż­li­wo­ści nad­użyć in­ter­pre­ta­cyj­nych i osta­tecz­nie prze­są­dzał o ich nie­efek­tyw­no­ści. Trze­ba też zwró­cić uwa­gę, że szer­szy za­kres mia­ły na­to­miast gwa­ran­cje wy­ni­ka­ją­ce z wy­mie­nio­ne­go wy­żej trak­ta­tu lo­ka­reń­skie­go, któ­ry za­ka­zu­jąc, poza woj­ną, tak­że wsz­czy­na­nia na­pa­ści i do­ko­ny­wa­nia in­wa­zji wy­klu­czał od­wo­ła­nie się do re­pre­sa­liów zbroj­nych¹⁴⁸. Po­dob­nie, da­lej niż zo­bo­wią­za­nia z Pak­tu B.-K., się­ga­ły zo­bo­wią­za­nia wy­ni­ka­ją­ce z póź­niej­szych dwu­stron­nych trak­ta­tów za­bra­nia­ją­cych agre­sji, w tym trak­ta­tów za­war­tych przez Pol­skę ze Związ­kiem Ra­dziec­kim w 1932 r. i z Niem­ca­mi w 1934 r.¹⁴⁹

Traf­nie za­uwa­ża się w li­te­ra­tu­rze, że po­wo­ła­nie się na re­pre­sa­lia zbroj­ne było czę­sto ko­rzyst­niej­sze dla państw, gdyż na­wet je­śli dane pań­stwo nie wy­ka­za­ło bez­praw­no­ści dzia­łań dru­giej stro­ny, na któ­re pod­ję­te zbroj­ne dzia­ła­nia od­we­to­we sta­no­wi­ły od­po­wiedź i w kon­se­kwen­cji in­sty­tu­cja re­pre­sa­liów zbroj­nych nie mo­gła zna­leźć za­sto­so­wa­nia, to i tak pań­stwo to nie po­no­si­ło od­po­wie­dzial­no­ści za wsz­czę­cie woj­ny, gdyż praw­nie ona nie ist­nia­ła – roz­strzy­ga­ją­cy był brak za­mia­ru jej wsz­czę­cia¹⁵⁰. Na­to­miast bez­sku­tecz­ne po­wo­ła­nie się na sa­mo­obro­nę za­sad­ni­czo po­win­no było wią­zać się z uzna­niem od­po­wie­dzial­no­ści za wsz­czę­cie nie­le­gal­nej woj­ny. Tak było na przy­kład w przy­pad­ku gra­nicz­ne­go kon­flik­tu zbroj­ne­go z 1925 r. po­mię­dzy Buł­ga­rią i Gre­cją, któ­ra bez­sku­tecz­nie po­wo­ły­wa­ła się na fo­rum Ligi Na­ro­dów na dzia­ła­nie w sa­mo­obro­nie, a tak­że w przy­pad­ku nie­uzna­nia przez Ligę Na­ro­dów ar­gu­men­ta­cji Włoch uza­sad­nia­ją­cych sa­mo­obro­ną in­wa­zję Etio­pii w 1935 r.

Co in­te­re­su­ją­ce, prak­ty­ka wy­ka­za­ła jed­nak, że bez­sku­tecz­ne po­wo­ły­wa­nie się na sa­mo­obro­nę nie­ko­niecz­nie skut­ko­wać mu­sia­ło praw­nym uzna­niem woj­ny. Tak było na przy­kład w kon­flik­cie man­dżur­skim z 1931 r. Ja­po­nia, któ­ra do­ko­na­ła in­wa­zji na chiń­ską Man­dżu­rię, po­wo­ły­wa­ła się – mię­dzy in­ny­mi – na dzia­ła­nia w sa­mo­obro­nie. Po­mi­mo że ar­gu­ment ten nie zo­stał przy­ję­ty na fo­rum Ligi Na­ro­dów i w kon­se­kwen­cji uzna­no dzia­ła­nia Ja­po­nii za bez­praw­ne, to stwier­dzo­no, że – ze wzglę­du na brak od­nie­sie­nia się do po­ję­cia woj­ny przez stro­ny kon­flik­tu – praw­nie ona nie ist­nie­je. Uzna­wa­nie da­nych kon­flik­tów zbroj­nych nie jako woj­ny lecz jako re­la­cji „agre­sja-sa­mo­obro­na” wią­za­ło się tak­że z praw­nym uj­mo­wa­niem neu­tral­no­ści państw. Na pań­stwach neu­tral­nych spo­czy­wa­ły bo­wiem obo­wiąz­ki sy­me­trycz­nej neu­tral­no­ści wo­bec państw to­czą­cych woj­nę, co mo­gło pro­wa­dzić do sta­wia­nia jed­nej ze stron w zna­czą­co gor­szej sy­tu­acji fak­tycz­nej, na­wet je­śli była ona ofia­rą agre­so­ra. Pa­ra­dok­sal­nie więc pań­stwo bę­dą­ce ofia­rą agre­so­ra nie mia­ło in­te­re­su, aby dą­żyć do kwa­li­fi­ko­wa­nia kon­flik­tu jako woj­ny i wstrzy­my­wa­ło się z de­kla­ra­cją woj­ny. Sy­tu­ację tego typu uj­mu­je bar­dzo ob­ra­zo­wo na przy­kła­dzie prak­ty­ki ame­ry­kań­skiej Ste­phen C. Neff¹⁵¹. Wska­zu­je on przy­kła­do­wo, że uzna­nie kon­flik­tu wło­sko-etiop­skie­go za woj­nę przez Sta­ny Zjed­no­czo­ne (a tak­że przez inne pań­stwa) skut­ko­wa­ło zna­czą­cym po­gor­sze­niem sy­tu­acji Etio­pii, któ­ra nie była w sta­nie otrzy­mać od­po­wied­niej po­mo­cy ame­ry­kań­skiej w po­sta­ci uzbro­je­nia, co sta­wia­ło ją na prze­gra­nej po­zy­cji wo­bec znacz­nie sil­niej­sze­go i samo wy­star­cza­ją­ce­go prze­ciw­ni­ka, któ­ry był agre­so­rem. Aby unik­nąć po­wtó­rze­nia ta­kiej sy­tu­acji w ko­lej­nym przy­pad­ku, Sta­ny Zjed­no­czo­ne nie uzna­ły za woj­nę kon­flik­tu zbroj­ne­go po­mię­dzy Ja­po­nią a Chi­na­mi z 1937 r. (żad­na ze stron nie wy­po­wie­dzia­ła woj­ny, a Ja­po­nia bez­sku­tecz­nie po­wo­ły­wa­ła się na dzia­ła­nie w sa­mo­obro­nie), aby nie sta­wiać w gor­szej sy­tu­acji Chin, bę­dą­cych w isto­cie ofia­rą ja­poń­skiej agre­sji.

Po­wyż­sze przy­kła­dy wy­raź­nie wska­zu­ją, że od­wo­ły­wa­nie się do praw­ne­go po­ję­cia woj­ny sta­wa­ło się co­raz mniej ade­kwat­ne i istot­nie przy­czy­nia­ło się do wy­so­kiej nie­efek­tyw­no­ści re­gu­la­cji mię­dzy­wo­jen­nych. Na­to­miast już w tym okre­sie co­raz bar­dziej za­czę­ły zy­ski­wać na zna­cze­niu po­ję­cia agre­sji i sa­mo­obro­ny. Znaj­dzie to peł­ny wy­raz praw­ny w praw­no­mię­dzy­na­ro­do­wych re­gu­la­cjach do­pusz­czal­no­ści uży­cia siły zbroj­nej ukształ­to­wa­nych po II woj­nie świa­to­wej. Do­świad­cze­nie okre­su mię­dzy­wo­jen­ne­go sta­nie się nie do prze­ce­nie­nia. Nie spo­sób jed­nak nie za­uwa­żyć, że już w okre­sie mię­dzy­wo­jen­nym bar­dzo wy­raź­nie ry­su­je się też ten­den­cja do nad­uży­wa­nia pra­wa do sa­mo­obro­ny i po­wo­ły­wa­nia się na nie przez pań­stwa w isto­cie bę­dą­ce agre­so­rem.

2.2. Współ­cze­sne pod­sta­wy pra­wa do sa­mo­obro­ny

Trau­ma­tycz­ne do­świad­cze­nie II woj­ny świa­to­wej wy­mu­si­ło pod­ję­cie na nowo wy­sił­ków w celu za­pew­nie­nia utrzy­ma­nia mię­dzy­na­ro­do­we­go po­ko­ju. Nie­wąt­pli­wie bar­dzo po­moc­ne w pod­ję­tych pra­cach były ne­ga­tyw­ne do­świad­cze­nia z me­cha­ni­zma­mi okre­su mię­dzy­wo­jen­ne­go, któ­rych nie­efek­tyw­ność w peł­ni ob­na­ży­ła tra­ge­dia woj­ny świa­to­wej na nie­spo­ty­ka­ną do­tych­czas ska­lę. Wy­sił­ki te do­pro­wa­dzi­ły do przy­ję­cia w 1945 r. KNZ kon­sty­tu­ują­cej ONZ. Głów­nym ce­lem ONZ sta­ło się utrzy­ma­nie mię­dzy­na­ro­do­we­go po­ko­ju i bez­pie­czeń­stwa, cze­mu słu­żyć mia­ły kom­plek­so­wo ure­gu­lo­wa­ne mocą KNZ re­gu­ły ogra­ni­cza­ją­ce do­pusz­czal­ność uży­cia siły zbroj­nej, za­bez­pie­czo­ne me­cha­ni­zma­mi sank­cyj­ny­mi. Roz­wią­za­nia KNZ nie­mal na­tych­miast po jej przy­ję­ciu sta­ły się przed­mio­tem kon­tro­wer­sji i po­waż­nej kry­ty­ki. Kon­tro­wer­sje trwa­ją do dnia dzi­siej­sze­go. Nie­mniej jed­nak re­gu­la­cja KNZ nadal – mimo upły­wu bli­sko 70 lat – wy­ty­cza współ­cze­sne pod­sta­wy do­pusz­czal­no­ści uży­cia siły zbroj­nej. Nie spo­sób też nie za­uwa­żyć, że po­mi­mo czę­stej ade­kwat­no­ści pod­no­szo­nych uwag kry­tycz­nych, re­gu­la­cja ta istot­nie przy­czy­ni­ła się do uchro­nie­nia świa­ta od ko­lej­nej ka­ta­stro­fy zbroj­ne­go kon­flik­tu świa­to­we­go.

Współ­cze­sne praw­no­mię­dzy­na­ro­do­we ramy do­pusz­cza­ją­ce uży­cie siły zbroj­nej opar­te są na sfor­mu­ło­wa­nym w art. 2 ust. 4 KNZ za­ka­zie groź­by i uży­cia siły, od któ­re­go to za­ka­zu prze­wi­dzia­no wy­łącz­nie dwa, wy­raź­nie ze sobą po­wią­za­ne, wy­jąt­ki: uży­cie siły w ra­mach sys­te­mu bez­pie­czeń­stwa zbio­ro­we­go z upo­waż­nie­nia RB ONZ na pod­sta­wie jej kom­pe­ten­cji z roz­dzia­łu VII KNZ, oraz uży­cie siły w ra­mach sa­mo­obro­ny na pod­sta­wie art. 51 KNZ.

Od razu rzu­ca się w oczy kil­ka pod­sta­wo­wych róż­nic w sto­sun­ku do re­gu­la­cji okre­su mię­dzy­woj­nia opar­tych na Pak­cie LN i Pak­cie B.-K. W uję­ciu KNZ de­le­ga­li­za­cja ob­ję­ła tak­że samą groź­bę uży­cia siły. Przede wszyst­kim jed­nak wpro­wa­dzo­no ści­śle okre­ślo­ny me­cha­nizm sank­cyj­ny w ra­mach sys­te­mu bez­pie­czeń­stwa zbio­ro­we­go. Wy­raź­ne są też róż­ni­ce ter­mi­no­lo­gicz­ne i wy­ni­ka­ją­ce z nich kon­se­kwen­cje. KNZ od­cho­dzi od praw­ne­go po­ję­cia „woj­ny” i za­stę­pu­je je szer­szym po­ję­ciem „uży­cia siły”, co mia­ło w swej isto­cie przy­czy­nić się do wy­eli­mi­no­wa­nia wspo­mnia­nych wy­żej, ty­po­wych dla okre­su mię­dzy­wo­jen­ne­go, prób kwa­li­fi­ka­cji dzia­łań zbroj­nych państw nie jako za­bro­nio­nej woj­ny, lecz jako in­nych nie­za­bro­nio­nych form uży­cia siły zbroj­nej. Uję­cie przy­ję­te w KNZ pro­wa­dzi w kon­se­kwen­cji do cał­ko­wi­te­go zde­le­ga­li­zo­wa­nia re­pre­sa­liów zbroj­nych, co jest współ­cze­śnie po­wszech­nie ak­cep­to­wa­ne¹⁵². Odej­ście od po­ję­cia woj­ny prze­ja­wia się też w uży­ciu w KNZ in­nych klu­czo­wych ter­mi­nów, tj. „sa­mo­obro­ny”, „agre­sji” i „na­pa­ści zbroj­nej”. De­pre­cja­cji praw­ne­go po­ję­cia woj­ny w mię­dzy­na­ro­do­wym po­rząd­ku praw­nym okre­su po­wo­jen­ne­go do­peł­nia po­ję­cie „kon­flik­tu zbroj­ne­go”, przyj­mo­wa­ne dla okre­śle­nia sy­tu­acji fak­tycz­nych dzia­łań zbroj­nych, któ­re za­czę­ło być po­wszech­nie sto­so­wa­ne w in­stru­men­tach do­ty­czą­cych ius ad bel­lum a zwłasz­cza ius in bel­lo.

Za­sto­so­wa­na ter­mi­no­lo­gia i zwią­za­ne z nią kwe­stie in­ter­pre­ta­cyj­ne od sa­me­go po­cząt­ku zro­dzi­ły jed­nak na grun­cie KNZ zróż­ni­co­wa­ne i za­sad­ni­cze pro­ble­my. Po pierw­sze, art. 2 ust. 4 KNZ po­słu­gu­je się je­dy­nie po­ję­ciem „siły” bez do­okre­śle­nia jej jako „siły zbroj­nej”, co było asump­tem do prób praw­ne­go roz­cią­gnię­cia za­ka­zu rów­nież na inne for­my siły. Współ­cze­śnie jed­nak po­zo­sta­je jed­no­znacz­ne, że art.2 ust. 4 KNZ od­no­si się tyl­ko do po­ję­cia „siły zbroj­nej”¹⁵³. Po­ja­wi­ło się też istot­ne py­ta­nie jak ro­zu­mieć do­okre­śle­nie z art. 2 ust. 4 in fine KNZ, mó­wią­ce o za­ka­zie groź­by i uży­cia siły „prze­ciw­ko in­te­gral­no­ści te­ry­to­rial­nej lub nie­pod­le­gło­ści po­li­tycz­nej ja­kie­go­kol­wiek pań­stwa bądź w ja­ki­kol­wiek inny spo­sób nie­zgod­ny z Ce­la­mi Na­ro­dów Zjed­no­czo­nych”¹⁵⁴. Zgod­nie z po­wszech­nie do­mi­nu­ją­cym po­glą­dem nie moż­na jed­nak po­wyż­sze­go do­okre­śle­nia in­ter­pre­to­wać w spo­sób za­wę­ża­ją­cy za­kaz groź­by i uży­cia siły zbroj­nej. Ta­kie uję­cie znaj­du­je zresz­tą po­twier­dze­nie w tra­vaux prépa­ra­to­ires do art. 2 ust. 4 KNZ, któ­re wska­zu­ją na wolę szcze­gól­ne­go pod­kre­śle­nia przez nie­któ­re mniej­sze pań­stwa wa­lo­ru ochron­ne­go za­ka­zu wo­bec in­te­gral­no­ści te­ry­to­rial­nej i nie­pod­le­gło­ści po­li­tycz­nej¹⁵⁵. Na­to­miast zwrot „bądź w ja­ki­kol­wiek inny spo­sób nie­zgod­ny z Ce­la­mi Na­ro­dów Zjed­no­czo­nych” ma w sto­sun­ku do po­przed­nich dwóch cha­rak­ter do­my­ka­ją­cy, co po­zo­sta­je ewi­dent­ne, zwłasz­cza je­śli weź­mie się pod uwa­gę, że pod­sta­wo­wym ce­lem ONZ po­zo­sta­je utrzy­ma­nie mię­dzy­na­ro­do­we­go po­ko­ju i bez­pie­czeń­stwa¹⁵⁶.

Na grun­cie KNZ wy­so­ce nie­ja­sna po­zo­sta­wa­ła też – i po­zo­sta­je nadal – re­la­cja po­mię­dzy po­ję­cia­mi agre­sji i na­pa­ści zbroj­nej, ści­śle prze­kła­da­ją­ca się w tym dru­gim przy­pad­ku na za­kres zna­cze­nio­wy po­ję­cia sa­mo­obro­ny. An­ty­cy­pu­jąc dal­szą szcze­gó­ło­wą ana­li­zę tej kwe­stii, któ­ra zo­sta­nie pod­ję­ta po­ni­żej¹⁵⁷, moż­na stwier­dzić, że jest to przy­kład pro­ble­mu in­ter­pre­ta­cyj­ne­go, któ­ry w du­żym stop­niu przy­po­mi­nać bę­dzie cha­rak­te­ry­stycz­ne dla okre­su mię­dzy­wo­jen­ne­go spo­ry do­ty­czą­ce ta­kiej kwa­li­fi­ka­cji praw­nej pod­ję­tych przez pań­stwa dzia­łań zbroj­nych, aby unik­nąć uzna­nia ich za nie­do­pusz­czal­ną woj­nę.

Wpro­wa­dze­nie do KNZ po­ję­cia sa­mo­obro­ny upo­rząd­ko­wa­ło – przy­najm­niej do pew­ne­go stop­nia – no­men­kla­tu­rę w tym wzglę­dzie, któ­ra wcze­śniej obej­mo­wa­ła tak­że po­ję­cia ta­kie, jak „upraw­nio­na obro­na”, „woj­na obron­na”, czy „obro­na ko­niecz­na”. W ję­zy­ku pol­skim przy­ję­ło się kon­se­kwent­nie uży­wać ter­mi­nu „sa­mo­obro­na” za an­giel­skim tek­stem au­ten­tycz­nym KNZ (ang.: self-de­fen­ce) i ro­syj­skim (ros.: самооборонa). Ta­kim sa­mym zna­cze­niem po­słu­żo­no się rów­nież w chiń­skim tek­ście au­ten­tycz­nym (chiń­ski: zìwèi¹⁵⁸). War­to jed­nak pod­kre­ślić róż­ni­ce po­mię­dzy pię­cio­ma tek­sta­mi au­ten­tycz­ny­mi KNZ. We fran­cu­skim i hisz­pań­skim tek­ście au­ten­tycz­nym po­słu­żo­no się bo­wiem ter­mi­nem „upraw­nio­na obro­na” (fr.: légi­ti­me défen­se; hiszp.: le­gíti­ma de­fen­sa).

Wer­sja an­giel­ska od po­cząt­ku wzbu­dza­ła kon­tro­wer­sje w związ­ku z nie­ade­kwat­no­ścią tego ter­mi­nu w kon­tek­ście jego wy­mia­ru zbio­ro­we­go. Iden­tycz­ny pro­blem po­wsta­je w ję­zy­ku pol­skim. Z ję­zy­ko­we­go punk­tu wi­dze­nia mó­wie­nie bo­wiem o sa­mo­obro­nie zbio­ro­wej jest nie­po­praw­ne¹⁵⁹. Nie zmie­nia to jed­nak fak­tu, że ta­kie po­ję­cie przy­ję­ło się i jest dzi­siaj po­wszech­nie sto­so­wa­ne. Od­no­sząc się do pra­wa do sa­mo­obro­ny zbio­ro­wej na­le­ży za­zna­czyć, że jest ono ści­śle za­leż­ne od pra­wa do sa­mo­obro­ny in­dy­wi­du­al­nej. Wią­że się to z wy­mo­giem sfor­mu­ło­wa­nia przez za­ata­ko­wa­ne pań­stwo żą­da­nia przy­stą­pie­nia przez inne pań­stwa do sa­mo­obro­ny zbio­ro­wej. Wy­móg ten, pod­nie­sio­ny przez MTS w wy­ro­ku w spra­wie Ni­ka­ra­gui z 1986 r.¹⁶⁰ i po­twier­dzo­ny w wy­ro­ku w spra­wie plat­form wiert­ni­czych z 2003 r.¹⁶¹, nie jest współ­cze­śnie kon­te­sto­wa­ny. Pa­mię­tać oczy­wi­ście na­le­ży, że pra­wo do sa­mo­obro­ny zbio­ro­wej może wią­zać się ze wza­jem­ny­mi zo­bo­wią­za­nia­mi państw na mocy dwu- lub wie­lo­stron­nych umów mię­dzy­na­ro­do­wych gwa­ran­tu­ją­cych wza­jem­ne zo­bo­wią­za­nia obron­ne. W tym kon­tek­ście moż­na więc mó­wić o obo­wiąz­ku sa­mo­obro­ny zbio­ro­wej w ro­zu­mie­niu udzie­le­nia wspar­cia w od­par­ciu na­pa­ści zbroj­nej przez za­ata­ko­wa­ne pań­stwo. Pro­ble­ma­ty­ka sa­mo­obro­ny zbio­ro­wej nie bę­dzie jed­nak w ni­niej­szym opra­co­wa­niu przed­mio­tem szcze­gó­ło­wej, od­ręb­nej ana­li­zy.

Jak już za­zna­czo­no wy­żej, w KNZ prze­wi­dzia­no je­dy­nie dwa wy­jąt­ki od za­ka­zu uży­cia siły zbroj­nej: uży­cie siły w ra­mach sys­te­mu bez­pie­czeń­stwa zbio­ro­we­go i uży­cie siły w wy­ko­na­niu pra­wa do sa­mo­obro­ny. Sa­mo­obro­na sta­ła się więc jed­ną z pod­sta­wo­wych in­sty­tu­cji praw­nej re­gu­la­cji do­pusz­czal­no­ści uży­cia siły zbroj­nej. Rów­no­cze­śnie jed­nak, twór­cy KNZ nada­li jej w sto­sun­ku do sys­te­mu bez­pie­czeń­stwa zbio­ro­we­go cha­rak­ter wtór­ny. Przy za­ło­że­niu bo­wiem efek­tyw­ne­go funk­cjo­no­wa­nia tego ostat­nie­go, zna­cze­nie pra­wa do sa­mo­obro­ny mia­ło mieć je­dy­nie cha­rak­ter po­moc­ni­czy i tym­cza­so­wy. Wy­raź­nie wi­docz­ne jest to w sa­mym sfor­mu­ło­wa­niu art. 51 KNZ, któ­ry sta­no­wi:

„Nic w ni­niej­szej Kar­cie nie na­ru­sza przy­ro­dzo­ne­go pra­wa każ­de­go człon­ka Or­ga­ni­za­cji Na­ro­dów Zjed­no­czo­nych, prze­ciw­ko któ­re­mu do­ko­na­no na­pa­ści zbroj­nej, do in­dy­wi­du­al­nej lub zbio­ro­wej sa­mo­obro­ny, za­nim Rada Bez­pie­czeń­stwa za­sto­su­je środ­ki ko­niecz­ne dla utrzy­ma­nia mię­dzy­na­ro­do­we­go po­ko­ju i bez­pie­czeń­stwa. Środ­ki pod­ję­te przez człon­ków w wy­ko­na­niu pra­wa do sa­mo­obro­ny są na­tych­miast po­da­wa­ne do wia­do­mo­ści Ra­dzie Bez­pie­czeń­stwa i w ża­den spo­sób nie na­ru­sza­ją wy­ni­ka­ją­cej z ni­niej­szej Kar­ty kom­pe­ten­cji i od­po­wie­dzial­no­ści Rady do pod­ję­cia w każ­dym cza­sie ak­cji, jaką uzna ona za ko­niecz­ną dla utrzy­ma­nia albo przy­wró­ce­nia mię­dzy­na­ro­do­we­go po­ko­ju i bez­pie­czeń­stwa”¹⁶².

Art. 51 KNZ prze­wi­du­je więc ści­słe po­wią­za­nie – i fak­tycz­ne pod­po­rząd­ko­wa­nie – pra­wa do sa­mo­obro­ny kom­pe­ten­cjom RB ONZ. Wy­raź­nym tego prze­ja­wem jest też usy­tu­owa­nie art. 51 w roz­dzia­le VII KNZ. Na­le­ży zgo­dzić się z po­glą­dem, że prak­ty­ka wska­zu­je na ge­ne­ral­ną ak­cep­ta­cję ta­kie­go pod­po­rząd­ko­wa­nia przez pań­stwa¹⁶³. Nie po­zo­sta­je jed­nak ono nie­ogra­ni­czo­ne, a klu­czo­we zna­cze­nie ma po­wszech­nie ak­cep­to­wa­ne kry­te­rium efek­tyw­no­ści pod­ję­tych środ­ków. Nie­mniej jed­nak, to wła­śnie oce­na efek­tyw­no­ści pod­ję­tych środ­ków i kwe­stia, kto do pod­ję­cia tej oce­ny jest upraw­nio­ny po­zo­sta­je wy­so­ce spor­na.

Wy­raź­nym prze­ja­wem pod­po­rząd­ko­wa­nia w KNZ pra­wa do sa­mo­obro­ny sys­te­mo­wi bez­pie­czeń­stwa zbio­ro­we­go jest też zo­bo­wią­za­nie da­ne­go pań­stwa do na­tych­mia­sto­we­go po­in­for­mo­wa­nia RB ONZ o pod­ję­ciu dzia­łań w sa­mo­obro­nie. Jako ta­kie zo­bo­wią­za­nie to nie jest kon­te­sto­wa­ne, choć pań­stwa nie za­wsze go do­peł­nia­ły. Jak traf­nie pod­kre­śla Em­ma­nu­el Ro­uco­unas¹⁶⁴, od cza­su wy­da­ne­go w 1986 r. przez MTS wy­ro­ku w spra­wie Ni­ka­ra­gui¹⁶⁵ brak wy­peł­nie­nia tego obo­wiąz­ku uzna­je się za istot­ną prze­słan­kę uzna­nia, czy samo pań­stwo było świa­do­me dzia­ła­nia w sa­mo­obro­nie, co może mieć zna­cze­nie przy oce­nie sy­tu­acji, w któ­rych od­wo­ła­nie się przez dane pań­stwo do pra­wa do sa­mo­obro­ny po­zo­sta­je spor­ne. Po­dej­ście ta­kie po­twier­dzi­ła w 2005 r. Ko­mi­sja ds. Rosz­czeń po­mię­dzy Ery­treą a Etio­pią¹⁶⁶.