Prawo wykroczeń (materialne i procesowe) z testami online - ebook

PRZEDMOWA

Podręcznik ten, o charakterze monograficznym mojego Taty, prof. dr. hab. Andrzeja Marka, przedstawia całość problematyki obejmowanej pojęciem prawa wykroczeń, zarówno zagadnienia prawa materialnego, jak i procesowego. Takie ujęcie uzasadnione jest przede wszystkim tym, że na studiach prawniczych lub administracyjnych wykład prawa wykroczeń obejmuje obydwie te dziedziny. „Całościowe” ujęcie prawa wykroczeń ma również walor praktyczny, czyniąc takie opracowanie przydatnym także dla osób stosujących to prawo lub stykających się z nim w różnych sytuacjach życiowych (sędziowie sądów rejonowych, aplikanci aplikacji prawniczych, funkcjonariusze Policji i innych organów oskarżycielskich, pokrzywdzeni wykroczeniem, wreszcie obwinieni i ich obrońcy).

W niniejszym wydaniu podręcznika zaktualizowano literaturę przedmiotu, a także uwzględniono wszystkie dotychczasowe zmiany w stanie prawnym.

Aleksandra Marek-Ossowska

Toruń, październik 2023 r.WYKAZ SKRÓTÓW

1. Akty prawne

---------------- -- --------------------------------------------------------------------------------------------------------------
KC ustawa z 23.4.1964 r. – Kodeks cywilny (tekst jedn. Dz.U. z 2023 r. poz. 1610 ze zm.)
KK ustawa z 6.6.1997 r. – Kodeks karny (tekst jedn. Dz.U. z 2022 r. poz. 1138 ze zm.)
KKS ustawa z 10.9.1999 r. – Kodeks karny skarbowy (tekst jedn. Dz.U. z 2023 r. poz. 654)
KKW ustawa z 6.6.1997 r. – Kodeks karny wykonawczy (tekst jedn. Dz.U. z 2023 r. poz. 127 ze zm.)
Konstytucja RP ustawa z 2.4.1997 r. – Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm. i ze sprost.)
KP ustawa z 26.6.1974 r. – Kodeks pracy (tekst jedn. Dz.U. z 2023 r. poz. 1465)
KPK ustawa z 6.6.1997 r. – Kodeks postępowania karnego (tekst jedn. Dz.U. z 2022 r. poz. 1375 ze zm.)
KPW ustawa z 24.8.2001 r. – Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (tekst jedn. Dz.U. z 2022 r. poz. 1124)
KW ustawa z 20.5.1971 r. – Kodeks wykroczeń (tekst jedn. Dz.U. z 2022 r. poz. 2151)
PW ustawa z 20.5.1971 r. – Przepisy wprowadzające Kodeks wykroczeń (Dz.U. Nr 12, poz. 115 ze zm.)
---------------- -- --------------------------------------------------------------------------------------------------------------

2. Czasopisma

------------------- -- ----------------------------------------------------------------------
CzPKiNP Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych
Dz.U. Dziennik Ustaw
MoP Monitor Prawniczy
NP Nowe Prawo
OSNKW Orzecznictwo Sądu Najwyższego – Izba Karna i Izba Wojskowa
OSN Prok. Gen. Orzecznictwo Sądu Najwyższego wydawane przez Prokuraturę Generalną
OSNwSK Orzecznictwo Sądu Najwyższego w Sprawach Karnych
OSP Orzecznictwo Sądów Polskich
Pal. Palestra
PiP Państwo i Prawo
PPK Przegląd Prawa Karnego
Prok. i Pr. Prokuratura i Prawo
Przegl. Policyjny Przegląd Policyjny
PS Przegląd Sądowy
RPEiS Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny
Rzeczp. Rzeczpospolita
SP Studia Prawnicze
WPP Wojskowy Przegląd Prawniczy
ZW (ZKA) Zagadnienia Wykroczeń (do 1972 r. Zagadnienia Karno-Administracyjne)
------------------- -- ----------------------------------------------------------------------

3. Literatura

---------------------------------------- -- ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Bafia i in., Komentarz J. Bafia, D. Egierska, I. Śmietanka, Kodeks wykroczeń. Komentarz, Warszawa 1980
Bojarski, Radecki, Komentarz M. Bojarski, W. Radecki, Kodeks wykroczeń. Komentarz, Warszawa 2006
Bojarski, Świda, Podstawy M. Bojarski, Z. Świda, Podstawy materialnego i procesowego prawa o wykroczeniach, Wrocław 2002
T. Bojarski, Polskie prawo T. Bojarski, Polskie prawo wykroczeń. Zarys wykładu, Warszawa 2009
Bojarski i in., T. Bojarski, A. Michalska-Warias, J. Piórkowska-Flieger, M. Szwarczyk, Kodeks wykroczeń. Komentarz, Warszawa 2011
Grzegorczyk, Komentarz T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia. Komentarz, Warszawa 2005
Grzegorczyk, Gubiński, Prawo wykroczeń T. Grzegorczyk, A. Gubiński, Prawo wykroczeń, Warszawa 1995
Lewiński, Komentarz J. Lewiński, Komentarz do Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia, Warszawa 2009
Marek, Komentarz do KK A. Marek, Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2010
Marek, Prawo karne A. Marek, Prawo karne, Warszawa 2011
Marek, System 1 A. Marek, System Prawa Karnego, t. 1, Zagadnienia ogólne, § 4. Prawo wykroczeń, Warszawa 2010
Siewierski i in., Komentarz M. Siewierski, J. Lewiński, Z. Leoński, J. Gościcki, Komentarz do Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia oraz do ustawy o ustroju kolegiów, Warszawa 1979
Uzasadnienie KPW Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia z 2001 r. z uzasadnieniem (proj. rządowy), Warszawa 2001
---------------------------------------- -- ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

4. Inne skróty

------------- -- -----------------
art. artykuł
i in. i inny(-e, -i)
nast. następna(-y)
Nb. Numer brzegowy
np. na przykład
orz. orzeczenie
s. strona
t. tom
tekst jedn. tekst jednolity
tj. to jest
uchw. uchwała
ust. ustęp
wyr. wyrok
ze zm. ze zmianami
zob. zobacz
------------- -- -----------------

Uwaga: powołane w książce artykuły (art.) bez ich bliższego określenia odnoszą się – zależnie od kontekstu – do artykułów Kodeksu wykroczeń lub Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia.WYKAZ LITERATURY

1. Podręczniki, skrypty, artykuły i opracowania monograficzne

A. Błachnio-Parzych, Zbieg odpowiedzialności karnej i administracyjno-karnej jako zbieg odpowiedzialności represyjnej, Warszawa 2016

M. Bojarski, Z. Świda, Podstawy materialnego i procesowego prawa o wykroczeniach, Wrocław 2001

T. Bojarski, Polskie prawo wykroczeń. Zarys wykładu, Warszawa 2009

T. Bojarski (red.), M. Mozgawa, J. Szumski, Rozwój polskiego prawa wykroczeń, Lublin 1996

P. Daniluk, Reforma prawa wykroczeń, Warszawa 2020

J. Giezek, P. Kardas, O modelach ciągłości przestępstwa oraz przejawach jej instrumentalizacji w procesie karnym, Prok. i Pr. 2021, Nr 7−8

M. Grudecki, O. Sitarz, Prawo karne i prawo wykroczeń, Warszawa 2022

T. Grzegorczyk, A. Gubiński, Prawo wykroczeń, Warszawa 1995

A. Gubiński, Prawo wykroczeń, Warszawa 1989

J. Jakubowska-Hara, Grzywna w prawie wykroczeń. Model ustawowy i praktyka, Warszawa 2002

P. Kardas, J. Giezek, Nowe uregulowania ciągłości popełnienia przestępstwa i wykroczenia (art. 12 § 2 kodeksu karnego i art.10a kodeksu wykroczeń), Pal. 2019, Nr 1–2

J. Kluza, Nowelizacja Kodeksu wykroczeń w zakresie wykroczeń przeciwko bezpieczeństwu i porządkowi w komunikacji, Iusnovum 2022, Nr 4

J. Kluza, Znaczenie wprowadzania art.12 § 2 k.k. i art. 57b k.k. dla praktyki wymiaru spra­wied­liwości, NKPK 2022, Nr 61

M. Łysko, Ewolucja polskiego systemu prawa wykroczeń w XX w., Misccellenea Historico-Iuridica 2018, z. 1

A. Marek, Polskie prawo wykroczeń, Warszawa 1987

A. Marek, Prawo karne, Warszawa 2011

A. Marek, System Prawa Karnego, t. 1, Zagadnienia ogólne, § 4. Prawo wykroczeń, Warszawa 2010

A. Marek, Wprowadzenie do: Prawo wykroczeń, Kraków 2004

M. Melezini, System Prawa Karnego, t. 6, Kary i środki karne. Poddanie sprawcy próbie, § 1. Systematyka kar i środków karnych, Warszawa 2010

T. Sienkiewicz, Próba nadmiernej penalizacji wykroczeń, SPKUL 2022, Nr 2

J. Sieńczyło-Chlabicz, Granice dozwolonej krytyki prasowej działalności osób pełniących funkcje publiczne, Białystok 2009

J. Skupiński, Model polskiego prawa o wykroczeniach, Wrocław 1974

D. Szumiło-Kulczycka, Prawo administracyjno-karne, Kraków 2004

J. Szumski, Środki penalne w polskim prawie wykroczeń na tle doświadczeń praktyki, Lublin 1995

A. Światłowski (red.), W poszukiwaniu optymalnego modelu orzekania w sprawach o drobne czyny zabronione, Krakowski Instytut Prawa Karnego, Kraków 2016

P. Wiliński (red.), R. Zawłocki, Tożsamość czynu w prawie karnym, Warszawa 2021

O. Włodkowski, Zmiany w materialnym i procesowym prawie wykroczeń, materialnym prawie karnym oraz ustawie o Policji, MoP 2019, Nr 1

R. Zawłocki, Nowela „lipcowa” Kodeksu karnego, czyli nowe restrykcyjne prawo karne, MoP 2023, Nr 2

2. Komentarze

J. Bafia, D. Egierska, I. Śmietanka, Kodeks wykroczeń. Komentarz, Warszawa 1980

M. Bojarski, W. Radecki, Kodeks wykroczeń. Komentarz, Warszawa 2006, 2013, 2016

M. Bojarski, W. Radecki, Pozakodeksowe przepisy o przestępstwach i wykroczeniach z komentarzem, Warszawa 1996

T. Bojarski (red.), A. Michalska-Warjas, J. Piórkowska-Flieger, Komentarz aktualizowany, Warszawa 2023

P. Daniluk (red.), M. Budyń-Kulig, P. Gensikowski, M. Iwański, K. Jakubowska-Hara, S. Kowalski, J. Kulesza, M. Kulik, K. Łucarz, P. Poniatowski, K. Wala, Kodeks wykroczeń, Komentarz, Warszawa 2023

K. Dąbkiewicz, Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia. Komentarz, Warszawa 2017

T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia. Komentarz, Warszawa 2005

G. Kasicki, A. Wiśniewski, Kodeks wykroczeń. Komentarz, Warszawa 2002

V. Konarska-Wrzosek (red.), Wspieranie i resocjalizacja nieletnich. Komentarz, Warszawa 2023

W. Kotowski, Kodeks wykroczeń. Komentarz, Kraków 2007

W. Kotowski, B. Kurzępa, Wykroczenia pozakodeksowe. Komentarz, Warszawa 2006, 2016

J. Lachowski (red.), Kodeks wykroczeń. Komentarz, Warszawa 2021

J. Lewiński, Komentarz do Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia, Warszawa 2009

A. Marek, Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2010

M. Rogalski (red.), Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia. Komentarz, Warszawa 2022

A. Sakowicz (red.), K.T. Boratyńska, P. Czarnecki, A. Górski, R. Koper, M. Królikowski, A. Lach, A. Ważny, Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia, Warszawa 2020

A. Sakowicz (red.), K.T. Boratyńska, P. Czarnecki, R. Koper, J. Kosonoga, K. Mamak, J. Raglewski, P. Rogoziński, A. Sadło-Nowak, D. Stachurski, A. Światłowski, M. Wąsek-Wiaderek, Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia, Warszawa 2018

M. Siewierski, J. Lewiński, Z. Leoński, J. Gościcki, Komentarz do Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia oraz do ustawy ustroju kolegiów, Warszawa 1979

R.A. Stefański, Wykroczenia drogowe. Komentarz, Kraków 2011

3. Inne

Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia z 2001 r. z uzasadnieniem (projekt rządowy), Warszawa 2001CZĘŚĆ I. ZAGADNIENIA OGÓLNE

Rozdział I. Pojęcie prawa wykroczeń, jego funkcje i miejsce w systemie obowiązującego prawa

Literatura: P. Daniluk (red.), M. Budyń-Kulig, P. Gensikowski, M. Iwański, K. Jakubowska-Hara, S. Kowalski, J. Kulesza, M. Kulik, K. Łucarz, P. Poniatowski, K. Wala, Kodeks wykroczeń. Komentarz, Warszawa 2023; M. Grudecki, O. Sitarz, Prawo karne i prawo wykroczeń, Warszawa 2022; A. Gubiński, O właściwy zakres przedmiotowy prawa o wykroczeniach, ZW 1981, Nr 3; J. Lachowski (red.), Kodeks wykroczeń, Komentarz, Warszawa 2021; A. Marek, Proponowany model prawa wykroczeń i orzecznictwa w sprawach o wykroczenia, Rozwój polskiego prawa wykroczeń, Lublin 1996; tenże, System 1: Prawo wykroczeń; tenże, Wprowadzenie do: Prawo wykroczeń, Kraków 2004.

§ 1. Uwagi ogólne

1

Polskie prawo wykroczeń jest rezultatem głębokich przemian, podczas których ścierały się różnorodne koncepcje teoretyczne, a w których o ostatecznym kształcie regulacji prawnych przesądzały potrzeby praktyki społecznej i ustrojowe warunki rozwoju prawa.

2

W okresie międzywojennym prawo nasze ukształtowało się pod wpływem klasycznych systemów orzecznictwa w sprawach o wykroczenia. Przyjęto koncepcję przekazującą orzekanie kar za wykroczenia organom administracji, jednak pod kontrolą sądów. Po II wojnie światowej nastąpiła gruntowna zmiana regulacji prawnej, oparta na koncepcji kolegialnego rozstrzygania spraw o wykroczenia, wynikającej z ówczesnych założeń ustrojowych. Wreszcie, w ostatnich latach (po 1989 r.), nastąpiły kolejne przemiany, których podstawową cechą jest dążenie do wzmocnienia gwarancji prawnych, a przede wszystkim realizacja zasady sądowego wymiaru sprawiedliwości we wszystkich sprawach, także dotyczących wykroczeń (zob. art. 175 i 237 Konstytucji RP).

Niegasnącą popularność zyskuje forsowana w przestrzeni publicznej koncepcja przekazania orzecznictwa w sprawach o wykroczenia sądom pokoju, czy też innym organom wyodrębnionym z sądownictwa powszechnego. Kompetencje orzecznicze miałyby zyskać osoby niebędące sędziami zawodowymi. Orzekaniem w tej kategorii spraw miałyby się zajmować, podobnie jak w kolegiach do spraw wykroczeń przed 1989 r., osoby bez egzaminu sędziowskiego, co miałoby wprowadzić tzw. czynnik ludowy, czy też społeczny, do szeroko pojętego wymiaru sprawiedliwości. Choć bez wątpienia odciążyłoby to sądy powszechne od konieczności rozpoznawania spraw o niższym ciężarze gatunkowym, nie wydaje się, aby koncepcja ta pozwoliła na zachowanie gwarancji rzetelnego procesu przed niezawisłym sądem. Doświadczenia związane z orzekaniem w sprawach o wykroczenia przez kolegia do spraw wykroczeń w minionym ustroju nie wskazują, aby takie rozwiązania mogły być uważane za trafne. Nie uwzględniałyby ponadto konstytucyjnej zasady sądowego wymiaru sprawiedliwości (art. 175 i 177 Konstytucji RP) i Europejskiej Konwencji Praw Człowieka z 4.11.1950 r., ratyfikowanej w 1992 r. przez Polskę (Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 ze zm.), która w art. 6 statuuje prawo do sądu we wszystkich sprawach karnych.

Ukazał się nowy projekt, który trafił do laski marszałkowskiej (numer druku 866). Projekt zmierzał do umożliwienia referendarzom wymierzania kar nagany albo grzywny w postępowaniu nakazowym, przy czym jak zaznaczono kompetencja ta ma być w założeniu fakultatywna, w zależności od możliwości kadrowych w danym sądzie, i niezależna od możliwości wydawania wyroków nakazowych przez sąd. Bez wątpienia rozstrzyganie o winie i karze, nawet jeśli dotyczy to spraw drobnych, jakimi są wykroczenia, należy stricte do zakresu sprawowania wymiaru sprawiedliwości, który zgodnie z art. 175 ust. 1 Konstytucji RP należy jedynie do sądu. Rozwiązanie takie jest również niezgodne z art. 6 ust. 1 Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, z którego wynika, że każdy ma prawo do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia jego sprawy w rozsądnym terminie przez niezawisły i bezstronny sąd.

3

Obowiązujące prawo wykroczeń jest gałęzią szeroko pojętego prawa karnego (prawo karne sensu largo) objętą odrębną kodyfikacją (bliżej zob. A. Marek, System 1: Prawo wykroczeń). Podstawową funkcją prawa wykroczeń jest ochrona stosunków społecznych przed naruszeniami porządku prawnego, które wprawdzie nie zawierają tego nasilenia społecznej szkodliwości, jak przestępstwa (zbrodnie i występki), ale które przez swoją częstotliwość stanowią istotne zagrożenie dla ładu i porządku prawnego. Tak określona funkcja ochronna prawa wykroczeń wiąże się z właściwą temu prawu funkcją prewencyjno-wychowawczą.

4

Funkcja prewencyjno-wychowawcza wyraża się w oddziaływaniu na tych obywateli, którzy wprawdzie nie przejawiają postaw antyspołecznych, jednak wykazują brak poszanowania dla zasad porządku prawnego i niezbędnej społecznej dyscypliny. Jest przy tym rzeczą oczywistą, że bez wpajania obywatelom konieczności przestrzegania zasad współżycia i poszanowania prawa „na co dzień” trudno skutecznie przeciwdziałać poważniejszym przejawom łamania prawa. Karanie sprawców wykroczeń jest więc zarazem działaniem prewencyjnym, zapobiegającym przestępczości.

5

Z uwagi na oparcie odpowiedzialności za wykroczenia na gwarancyjnych zasadach prawa karnego – ustawowej określoności czynu zabronionego i kary (nullum crimen et nulla poena sine lege), zakazu wstecznego działania prawa (lex retro non agit) oraz uzależnienia odpowiedzialności od winy indywidualnej (nulla poena sine culpa) – zaakcentować należy funkcję gwarancyjną prawa wykroczeń. Jest ona warunkiem praworządności w stosowaniu represji za wykroczenia, zapewniając zarazem ochronę przed bezzasadnym ukaraniem (zob. wyr. TK z 4.7.2002 r., P 12/01, OTK-A 2002, Nr 4, poz. 50) (por. Nb. ­50–60).

6

Jak zaznaczono, prawo wykroczeń jest ściśle powiązane z prawem karnym dotyczącym przestępstw (tj. prawem karnym sensu stricto), w istocie jest ono jego przedłużeniem i dopełnieniem. Należy przy tym zauważyć, że sfera penalizacji często podlega zmianom: są czyny, których nasilenie powoduje ich przesunięcie z kategorii wykroczeń do kategorii przestępstw (np. wprowadzona ustawą nowelizacyjną z 14.4.2000 r. kryminalizacja prowadzenia pojazdu w stanie nietrzeźwości – zob. art. 178a KK); częściej jednak mamy do czynienia ze zjawiskiem odwrotnym (tzw. dekryminalizacją – por. Nb. 32–33), lub też zabiegiem legislacyjnym polegającym na przekształceniu przestępstwa w wykroczenie, czyli kontrawencjonalizacją.

Powiązanie prawa wykroczeń z prawem karnym dotyczącym przestępstw wyraża się nie tylko w daleko idącym podobieństwie zasad odpowiedzialności za wykroczenia i przestępstwa, ale również w zbliżonym rodzajowo systemie kar i środków karnych (pozbawienie i ograniczenie wolności, grzywna, obowiązek naprawienia szkody, zakaz prowadzenia pojazdów itp.), aczkolwiek nasilenie dolegliwości kar przewidzianych za wykroczenia z zasady jest mniejsze i powinno być mniejsze od stosowanych wobec sprawców przestępstw, wszak mamy do czynienia z czynami o daleko niższym stopniu społecznej szkodliwości (niższą wagą czynu).

Powyższe względy spowodowały, że wkrótce po uchwaleniu kodyfikacji prawa wykroczeń z 20.5.1971 r. SN wyraził pogląd, iż pojęcie odpowiedzialności karnej „obejmuje nie tylko sferę stosowania norm Kodeksu karnego, ale także sferę stosowania Kodeksu wykroczeń” . Pogląd ten wzbudził wątpliwości w doktrynie, przy czym podnoszono tu głównie, że w odczuciu społecznym pojęcie odpowiedzialności karnej wiąże się z odpowiedzialnością za przestępstwo (L. Gardocki). Problem jest złożony, gdyż orzeczenie przez sąd kary za wykroczenie w oparciu o kryterium winy i analogiczne zasady odpowiedzialności jest w swej istocie odpowiedzialnością karną, aczkolwiek nie wiąże się z nią takiego potępienia społecznego, jak z odpowiedzialnością za przestępstwo. Stwierdzić zatem trzeba, że odpowiedzialność za wykroczenie jest odpowiedzialnością karną w znaczeniu szerszym (sensu largo). W odróżnieniu bowiem od skazań (także warunkowych umorzeń postępowania) za przestępstwa, orzeczenia o ukaraniu za wykroczenia nie podlegają odnotowaniu w Krajowym Rejestrze Karnym (z wyjątkiem orzeczenia kary aresztu lub środka karnego w postaci zakazu prowadzenia pojazdów mechanicznych), nie są też podstawą do stwierdzenia recydywy, z którą prawo karne wiąże poważne konsekwencje (zob. art. 64 KK).

7

Należy przypomnieć, że ustawa z 15.12.1951 r. o orzecznictwie karno-administracyjnym (tekst jedn. Dz.U. z 1966 r. Nr 39, poz. 233) określała kary stosowane za wykroczenia jako „kary administracyjne”, co wiązało się z koncepcją oddzielenia sfery wykroczeń od sfery prawa karnego. Koncepcja ta jednak z czasem upadła (por. Nb. 25–28), co oznacza, że prawo wykroczeń należy do szeroko pojętej dziedziny prawa karnego.

8

Obowiązujący Kodeks wykroczeń z 20.5.1971 r. był wielokrotnie nowelizowany. Nadaje on tej dziedzinie prawa charakter właściwy prawu karnemu jako prawu, które ustala zakazy i nakazy oraz kary grożące za ich przekroczenie. Tej cechy prawa wykroczeń nie podważa fakt, że normy tego prawa często są instrumentem sankcjonującym naruszenie przepisów o charakterze administracyjnym i porządkowym. Ustawowe znamiona wykroczeń tylko częściowo zawarte są w Kodeksie wykroczeń (Część szczególna); liczne wykroczenia przewidują ustawy regulujące różnorodne sfery działalności państwa i obrotu prawnego (ich obszerne zestawienie – zob. Bojarski, Radecki, Komentarz, s. 54–64).

Równolegle z pracą nad nowym Kodeksem karnym, zakończoną uchwaleniem kodyfikacji z 6.6.1997 r., prowadzone były prace nad projektem nowego Kodeksu wykroczeń. Projektodawcy przyjęli ambitne zamierzenie opracowania tzw. kodyfikacji całościowej, inkorporującej normy dotyczące wykroczeń zawarte w dziesiątkach ustaw szczególnych. Przedsięwzięcie to jednak zakończyło się niepowodzeniem (zob. Nb. 43).

9

Na całokształt prawa wykroczeń składa się materialne prawo wykroczeń i procesowe prawo wykroczeń, które normują postępowanie w sprawach o wykroczenia. Ten podział znajduje odzwierciedlenie w odrębnych kodyfikacjach obu dziedzin, a mianowicie w Kodeksie wykroczeń z 20.5.1971 r. (z licznymi zmianami; aktualny tekst jedn. Dz.U. z 2022 r. poz. 2151) oraz w Kodeksie postępowania w sprawach o wykroczenia, objętym nową kodyfikacją z 24.8.2001 r. (aktualny tekst jedn. Dz.U. z 2022 r. poz. 1124). Dawniej wyodrębniano także wykonawcze prawo wykroczeń, które normował dział IX KPW z 1971 r. Od wejścia w życie kodyfikacji prawa karnego z 6.6.1997 r. wykonywanie orzeczeń zarówno w sprawach o przestępstwa, jak i wykroczenia unormowane jest w Kodeksie karnym wykonawczym (zob. art. 1 § 1).

10

Najogólniej mówiąc, przez materialne prawo wykroczeń rozumiemy ogół norm prawnych, które określają czyny będące naruszeniem porządku prawnego, zwane wykroczeniami, normują zasady odpowiedzialności za te czyny oraz kary, środki karne i inne środki oddziaływania (środki wychowawcze) stosowane wobec ich sprawców.

11

Prawo procesowe natomiast jest to ogół norm prawnych regulujących postępowanie organów państwa (sądów, Policji i innych upoważnionych organów) w sprawach o wykroczenia, jego zasady i przesłanki dopuszczalności, obowiązki i uprawnienia stron oraz innych uczestników tego postępowania, tryb wydawania rozstrzygnięć i środki ich kontroli.

§ 2. Kryteria rozgraniczenia obszarów przestępstw i wykroczeń

12

Na podstawie obowiązującego w Polsce systemu regulacji prawnych dziedzinę prawa wykroczeń rozgraniczają od dziedziny prawa karnego sensu stricto (tj. dotyczącego przestępstw) następujące kryteria:

1. Kryterium zagrożenia karnego. Jest to kryterium szczególnie wyraziste i jednoznaczne. Zgodnie z art. 7 § 1 KK, przestępstwo jest zbrodnią lub występkiem. Zbrodniami – czytamy w art. 7 § 2 i 3 KK – są przestępstwa zagrożone karą pozbawienia wolności na czas nie krótszy niż 3 lata; występkami są przestępstwa zagrożone grzywną powyżej 30 stawek dziennych, karą ograniczenia wolności w wymiarze od miesiąca do 2 lat (zob. art. 34 § 1 i art. 38 § 2 KK) lub karą pozbawienia wolności przekraczającą miesiąc (w ustawowym wymiarze od miesiąca do 15 lat – art. 37 KK). Natomiast – zgodnie z art. 1 § 1 KW – do wykroczeń należą czyny zagrożone karą aresztu (od 5 do 30 dni), ograniczenia wolności w wymiarze miesiąca, grzywną do 5000 zł lub naganą.

Możemy zatem stwierdzić, że dolne granice kar przewidzianych za przestępstwa stanowią zarazem granicę górną kar za wykroczenia, co jednak nie dotyczy grzywny określonej w KK według stawek dziennych, zaś w KW kwotowo, jak również nagany przewidzianej wyłącznie za wykroczenia. Tę kodeksową zasadę zniosła nowelizacja Kodeksu wykroczeń z 2.12.2021 r. (Dz.U. poz. 2328), która weszła w życie 1.1.2022 r. i dokonała istotnego podwyższenia dolnych granic kar orzekanych za niektóre wykroczenia przeciwko bezpieczeństwu i porządkowi w komunikacji (zob. też art. 38 KW). Należy także podkreślić, że liczne ustawy szczególne przewidują nadal grzywny określone kwotowo. Wydawałoby się, że jeżeli ich wymiar przekracza 5000 zł, mamy do czynienia z występkiem, a nie wykroczeniem. Zasada ta została także złamana w wielu ustawach zawierających uregulowania dotyczące wykroczeń tzw. pozakodeksowych .

Kryterium zagrożenia karą ma charakter formalny (ustawowy). Nie wyjaśnia ono merytorycznych racji, z powodu których określony czyn zabroniony zagrożony jest taką, a nie inną karą i należy do kategorii wykroczeń albo przestępstw. Wyjaśnienie tych racji daje kryterium materialne – odwołujące się do społecznej szkodliwości czynu zabronionego jako przestępstwo albo jako wykroczenie.

13

2. Kryterium społecznej szkodliwości czynu. Obowiązujące prawo uznaje, że zarówno wykroczenie, jak i przestępstwo są czynami społecznie szkodliwymi (zob. art. 1 § 2 KK i art. 1 § 1 KW). Ważniejsze są jednak różnice. I tak art. 1 § 2 KK wyraźnie stwierdza, że nie stanowi przestępstwa czyn zabroniony, którego szkodliwość jest znikoma, podczas gdy art. 1 § 1 KW wymaga jedynie społecznej szkodliwości czynu bez wskazania jej stopnia. Oznacza to, że w świetle rozwiązań ustawowych charakter wykroczenia traci jedynie czyn formalnie wypełniający znamiona czynu zabronionego, w którym nie można dopatrzyć się żadnej społecznej szkodliwości.

Przyjęte założenie, że wykroczenia różnią się od przestępstw niższym stopniem społecznej szkodliwości, bynajmniej nie oznacza, iż w każdym wypadku musi to być stopień „znikomy”, a jedynie to, że znikomość społecznej szkodliwości nie pozbawia czynu zabronionego materialnej cechy wykroczenia. Błędne jest twierdzenie T. Grzegorczyka, że wykroczenia są czynami o szkodliwości społecznej „niższej niż znikoma” (zob. Wprowadzenie do: Kodeks wykroczeń, Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia, Warszawa 2006, s. IX). Wykroczenia bowiem są czynami o zróżnicowanym stopniu społecznej szkodliwości – od znikomej do znacznie przekraczającej ten stopień (szerzej na ten temat zob. Nb. 63–65).

14

3. Kryterium odrębności procesowej. Do czasu wejścia w życie KPW z 24.8.2001 r. (tj. do 17.10.2001 r.) sprawy o wykroczenia rozpoznawały kolegia do spraw wykroczeń orzekające na podstawie art. 2 KPW z 20.5.1971 r. Przepis ten czynił kolegia właściwymi we wszystkich sprawach o wykroczenia, z zastrzeżeniem że przepis szczególny powierzyć może orzekanie w takich sprawach innemu organowi. Wyjątków takich nie wprowadzono, gdyż nie można za nie uznać kompetencji inspektorów pracy w sprawach o wykroczenia przeciwko prawom pracownika oraz Policji i innych organów administracji upoważnionych do wymierzania kar w trybie mandatowym. Tryb mandatowy bowiem ma charakter warunkowy, uzależniony jest od zgody ukaranego i w razie odmowy przyjęcia mandatu sprawa podlegała kompetencji kolegium do spraw wykroczeń w zwykłym trybie złożenia wniosku o ukaranie (art. 66 § 2 KPW z 1971 r.; obecnie art. 99 KPW).

Zgodnie z rozstrzygnięciem zawartym w art. 237 Konstytucji RP, kompetencja kolegiów w zakresie orzecznictwa w sprawach wykroczeń miała charakter czasowo ograniczony – do 4 lat od wejścia w życie Konstytucji RP – i była realizowana pod kontrolą sądów. Jest bowiem zasadą konstytucyjną, że wymiar sprawiedliwości w Rzeczypospolitej Polskiej sprawują sądy (art. 175 ust. 1 Konstytucji RP), a to zakłada konieczność przekazywania sądownictwu wszystkich spraw należących merytorycznie do zakresu wymiaru sprawiedliwości. Do takich należy również orzekanie o winie i karze w sprawach o wykroczenia, stąd rozstrzygnięcie zawarte w art. 237 Konstytucji RP, zakreślające jedynie czas niezbędny dla zrealizowania konstytucyjnej zasady.

15

W okresie, gdy w sprawach o wykroczenia orzekały organy pozasądowe (początkowo organy administracji, później kolegia do spraw wykroczeń) ukształtował się w doktrynie podział na prawo karne sądowe – dotyczące przestępstw, i prawo karne pozasądowe – dotyczące wykroczeń. Podstawą tego podziału była odrębność organów orzekających w sprawach o przestępstwa (sądy) i w sprawach o wykroczenia (organ pozasądowy). Obecnie, gdy orzecznictwo w sprawach o wykroczenia przeszło do kompetencji sądów, podział ten stracił aktualność.

Pomimo że w świetle przyjętej obecnie regulacji orzekanie w sprawach zarówno o przestępstwa, jak i o wykroczenia należy do kompetencji sądów, zachowana została odrębność proceduralna. Postępowanie w sprawach o wykroczenia uregulowano bowiem w odrębnym Kodeksie postępowania w sprawach o wykroczenia z 24.8.2001 r., podczas gdy postępowanie w sprawach o przestępstwa toczy się na podstawie Kodeksu postępowania karnego z 6.6.1997 r. Odrębność proceduralna (niezależnie od jej dyskusyjności – por. Nb. ­296–297) stanowi więc nadal podstawę rozgraniczenia obszarów dotyczących przestępstw i wykroczeń.

Zgodnie z art. 9 KPW, w sprawach o wykroczenia w I instancji orzekają sądy rejonowe, a sądem odwoławczym od ich orzeczeń jest sąd okręgowy (w sprawach niektórych zażaleń – inny skład sądu rejonowego; zob. art. 14 § 1 KPW). Należy dodać, że w sprawach podlegających sądom wojskowym w I instancji właściwy jest sąd garnizonowy, natomiast w II instancji – wojskowy sąd okręgowy (art. 10 i art. 14 § 2 KPW).