Problem władzy politycznej. O przymusie i posłuszeństwie - ebook

MECENASI WYDANIA:

Michael Huemer

Krzysztof Turowski

Bartosz Baranowski

Marek Górecki

Tomasz Hrycyna

Bartosz Jakusz

Mirosław Janisz

Łukasz Jasiński

Dariusz Szumiło

Tomasz Szumski

Dawid Topczewski

Michał Wodziański

+-----------------------------------+-----------------------------------+
| Neil Abragimowicz | Tomasz, Maria i Marcin Malinowscy |
| | |
| Kamil Becmer | Paweł Młynarek |
| | |
| Tomasz Czapla | Mateusz Musielak |
| | |
| Agnieszka i Janusz Dutkiewiczowie | Konrad Niemotko |
| | |
| Bartosz Dziewa | Wojciech Peisert |
| | |
| Jakub Gniazdowski | Arkadiusz Pierowski |
| | |
| Włodzimierz Gogłoza | Iwo Pietrala |
| | |
| Maciej Gorzelak | Jakub Piszczek |
| | |
| Mariusz Grzebielucha | Bartłomiej Podolski |
| | |
| Adrian Grzemski | Michał Puszkarczuk |
| | |
| Marceli Hązła | Radosław Radoń |
| | |
| Sławomir Horbaczewski | Kamil Rozynek |
| | |
| Konrad Janiec | Marcin Saar |
| | |
| Dominik Jaskulski | Michał Sałaban |
| | |
| Paweł Jurewicz | Aleksander Serwiński |
| | |
| Michał Klich | Piotr Szewc |
| | |
| Tomasz Kłosinski | Szymon Szydełko |
| | |
| Kamil Kopeć | Tomasz Ślusarczyk |
| | |
| Adam Korzeniak | Marek Świerk |
| | |
| Witold Kwaśnicki | Rafał Trzeciakowski |
| | |
| Stanisław Kwiatkowski | Tomasz Wojtczak |
| | |
| Iwona Lange | Janusz Wójciak |
| | |
| Adrian Łazarski | Jakub Zaborowski |
+-----------------------------------+-----------------------------------+SPIS RYSUNKÓW

Rysunek 6.1. Budynek legislatywy stanu Kolorado

Rysunek 6.2. Sala sądu w Kolorado

Rysunek 10.1. Częstość padania ofiarą przestępstw według dochodu

Rysunek 10.2. Odsetek przestępstw w USA zakończonych aresztowaniem

Rysunek 10.3. Krzywa kosztu przeciętnego dla firmy działającej w branży, w której występują zarówno korzyści skali, jak i niekorzyści skali. Najbardziej efektywnemu rozmiarowi odpowiada punkt A (wielkość produkcji o najniższym koszcie przeciętnym)

Rysunek 11.1. Na wykresie standardowej teorii cen ukazano konkurencyjną cenę rynkową dobra, która znajduje się na przecięciu krzywej podaży (określanej przez krańcowy koszt produkcji) i krzywej popytu (określanej przez krańcową użyteczność konsumpcji)

Rysunek 13.1. Liczba krajów demokratycznych na świecie w latach 1800–2010PRZEDMOWA DO WYDANIA POLSKIEGO

„Państwu już dziękujemy”. Gdyby streścić przesłanie książki Huemera w jednym zdaniu, to zamknęłoby się ono w powyższym stwierdzeniu. Autorytet polityczny jest złudzeniem. Funkcjonariuszom publicznym nie przysługuje szczególny status moralny ani żadne specjalne uprawnienia, które dałoby się pogodzić ze zdroworozsądkową moralnością. Na obywatelach nie ciąży więc obowiązek bezwzględnego posłuszeństwa wobec przedstawicieli organów władzy, państwo zaś jest instytucją nieuprawnioną i – jak autor dowodzi w drugiej części swej pracy – niepotrzebną.

Powyższe konkluzje, choć być może wciąż dla wielu osób szokujące, nie są szczególnie oryginalne. Na gruncie zarówno filozofii politycznej, jak i nauk społecznych występuje wielu autorów, którzy już wcześniej doszli do podobnych wniosków co Huemer i których prace wciąż pozostają w obiegu i są szeroko komentowane. Dość wymienić w tym względzie kanoniczne publikacje Davida Friedmana, Murray’a Rothbarda, Bruce’a Bensona, Jana Narversona, Randy’ego Barnetta czy Anthony’ego de Jasaya1. Dlaczego zatem ktokolwiek miałby sięgać po kolejną pozycję na ten temat (zwłaszcza jeśli wcześniej wymienione uznaje za nieprzekonujące)? Odpowiedź na to pytanie jest prosta. Książka Huemera jest najlepiej napisaną pracą spośród wszystkich dostępnych obecnie opracowań poświęconych libertariańskiej krytyce państwa i alternatywom dla niego.

W przeciwieństwie do dzieł większości swych znamienitych poprzedników autor Problemu władzy politycznej nie opiera się na kontrowersyjnych teoriach etycznych. Nie absolutyzuje żadnej wartości kosztem innych i nie wychodzi w swych rozważaniach poza główny nurt nauk społecznych. Przyznanie mu racji nie wiąże się zatem z koniecznością uprzedniej akceptacji założeń utylitaryzmu bądź koncepcji prawa naturalnego, przedkładaniem wolności ponad np. sprawiedliwość czy opowiedzeniem się za tezami niszowej szkoły w ekonomii. Jeśli libertarianizm propagowany na łamach Problemu władzy politycznej jest bardziej przekonujący, a sądzę, że taki właśnie jest, to dlatego, że opiera się na zdroworozsądkowych przesłankach i powszechnie podzielanych intuicyjnych przekonaniach moralnych2.

Niewątpliwym atutem książki Huemera jest też bardzo precyzyjny język oraz klarowność wywodu. Duża część współczesnych publikacji z zakresu filozofii politycznej ma hermetyczny charakter i jest niemal zupełnie nieprzystępna dla osób spoza wąskiego kręgu akademików na co dzień zajmujących się poruszaną w nich tematyką. Ambicje wielu autorów z tego kręgu zdaje się wyrażać jeden z najbardziej wpływowych współczesnych filozofów Robert Nozick, który w swojej głośnej pracy Philosophical Explanations napisał: „Ja również szukam niestrawnej książki, gwałtownych myśli sczepionych z agitacją i podnieceniem, objawień przekształcających lub do przekształcenia, książki, której nie da się przeczytać jednym tchem, która wręcz zmusza czytelnika, by odłożył ją na bok”3.

Problem władzy politycznej Huemera nie jest „niestrawną książką”. Jej autor jest uznanym akademickim filozofem, regularnie publikującym na łamach najbardziej prestiżowych periodyków naukowych4. Jego wywód, choć z całą pewnością pobudzający do własnych rozważań, a dla niektórych osób być może również pełen objawień, pozostaje jednak jasny i wciągający. Jest on również wolny od niedomówień, które wielu współczesnych filozofów zdaje się stosować jako furtkę umożliwiającą ucieczkę przed ewentualnymi polemistami.

Huemerowi zapewne nie uda się przekonać do swoich tez wszystkich czytelników i czytelniczek. Jak sam przyznaje, chociaż przesłanki, na których opiera swój wywód, nie są kontrowersyjne, wnioski, do których dochodzi, są skrajne. Ekstremizm zaś, nawet ten wznoszony na gruncie powszechnie podzielanych intuicji, ze swej natury przyjmowany jest zwykle ze sceptycyzmem (i słusznie, im bardziej dany pogląd odbiega od racjonalnego konsensusu, tym ostrożniej powinniśmy do niego podchodzić). Jestem jednak pewien, że jeśli któraś z czytających tę książkę osób odłoży ją na bok, to nie dlatego, że wyda się ona zbyt abstrakcyjna albo mało interesująca. Objawienia autora mogą nie okazać się przekształcające, ale nie powinny spotkać się z obojętnością.

Włodzimierz Gogłoza

styczeń 2019 rokuPRZEDMOWA

Książka ta jest poświęcona podstawowemu problemowi filozofii politycznej: problemowi wyjaśnienia autorytetu państwa. Zawsze uderzało mnie, jak zagadkowe i problematyczne jest to zagadnienie. Dlaczego 535 osób w Waszyngtonie miałoby być upoważnionych do wydawania poleceń 300 milionom innych ludzi? I dlaczego ci ostatni mieliby być posłuszni tym pierwszym? Jak wywodzę dalej, nie istnieją satysfakcjonujące odpowiedzi na te pytania.

Dlaczego jest to ważne? Dyskurs polityczny niemal w całości skupia się na tym, jakie działania polityczne powinno podejmować państwo, i – zarówno w filozofii politycznej, jak i na forum publicznym – zakłada, że przedstawiciele państwa mają wyjątkowe uprawnienie do wydawania poleceń pozostałym członkom społeczeństwa. Kiedy na przykład spieramy się na temat należytej polityki imigracyjnej państwa, zakładamy zwykle, że ma ono prawo kontrolować przepływ ludzi przez jego granice. Kiedy rozważamy najlepszą politykę podatkową, zakładamy, że państwo ma prawo odbierać mienie ludziom. Kiedy rozmawiamy o reformie opieki zdrowotnej, zakładamy, że państwo ma prawo przesądzać o sposobie jej świadczenia i finansowania. Jeśli te założenia są błędne (o czym mam nadzieję cię przekonać), to prawie cały toczący się dyskurs polityczny jest fałszywy i powinien zostać przemyślany od nowa.

Kto powinien przeczytać tę książkę? Zagadnienia, które tutaj poruszam, dotyczą każdej osoby żywotnie zainteresowanej polityką i państwem. Chociaż mam nadzieję, że moja praca przyda się moim kolegom filozofom, to pragnę dotrzeć również do osób spoza tej wąskiej grupy. Dlatego starałem się zredukować akademicki żargon w trosce o zachowanie możliwie jasnego i prostego przekazu. Nie wymagam od czytelnika żadnej specjalistycznej wiedzy.

Czy w książce tej popadam w skrajności ideologiczne? I tak, i nie. Gdzieniegdzie zdarza mi się bronić skrajnych wniosków. Ale mimo że jestem ekstremistą, starałem się być ekstremistą umiarkowanym. Moje rozumowanie opiera się na zdroworozsądkowych w mojej opinii sądach etycznych. Nie przyjmuję kontrowersyjnej i wielkiej teorii filozoficznej, absolutystycznej interpretacji konkretnej wartości ani zestawu wątpliwych twierdzeń empirycznych. To znaczy, że chociaż moje wnioski są bardzo kontrowersyjne, to moje przesłanki wcale takimi nie są. Poza tym czyniłem wszystko, aby podejść do odmiennych punktów widzenia uczciwie i rozsądnie. Dogłębnie badam najciekawsze i na pierwszy rzut oka wiarygodne próby uzasadnienia autorytetu państwa. Jeśli chodzi o moje poglądy polityczne, to odpowiadam na wszystkie istotne zastrzeżenia obecne w literaturze i w tradycji ustnej. Wiemy, jak wygląda polityka – dlatego nie oczekuję, że dotrę do oddanych zwolenników innych ideologii. Chciałbym jednak przekonać ludzi otwartych na rozmowę o problemie autorytetu politycznego.

Co obejmuje ta książka? W rozdziałach 2–5 poddaję dyskusji teorie filozoficzne dotyczące podstaw autorytetu państwa. W rozdziale 6 omawiam psychologiczne i historyczne dowody w kwestii naszego stosunku do autorytetu. W rozdziale 7 pytam o to, jak powinni się zachowywać obywatele i przedstawiciele państwa, jeśli autorytetu nie ma. Tutaj właśnie pojawiają się zalecenia, które można zastosować w sposób najbardziej bezpośredni i praktyczny. Część II książki przedstawia propozycję alternatywnej struktury społecznej, która nie bazuje na autorytecie. W rozdziałach 10–12 zajmuję się najoczywistszymi problemami praktycznymi leżącymi przed takim społeczeństwem. W ostatnim rozdziale omawiam to, czy i w jaki sposób zalecane przeze mnie zmiany mogą zaistnieć.

Pragnę podziękować niektórym znajomym i współpracownikom, którzy pomogli mi przy pracy nad tą książką. Dzięki nieocenionym komentarzom Bryana Caplana, Davida Boonina, Jasona Brennana, Gary’ego Chartiera, Kevina Valliera, Matta Skene’a, Davida Gordona i Erica Chwanga udało mi się w wielu miejscach usunąć błędy i poprawić tekst. Jestem im wdzięczny za ich życzliwość. Jeśli czytelnik natrafi na jakieś pomyłki, może odszukać wskazanych profesorów i domagać się wyjaśnień. Praca została ukończona dzięki grantowi z Center for the Humanities and the Arts przy Uniwersytecie Kolorado w roku akademickim 2011/2012, za który również winien jestem wdzięczność.PRZYPISY

Przedmowa do wydania polskiego

1 Zob. David Friedman, The Machinery of Freedom: Guide to a Radical Capitalism, wyd. 3, CreateSpace 2015; Murray N. Rothbard, O nową wolność. Manifest libertariański, tłum. Witold Falkowski, Wydawnictwo Liber/Wydawnictwo Naukowe Sub Lupa, Warszawa 2014; Bruce L. Benson, The Enterprise of Law: Justice Without the State, wyd. 2, The Independent Institute, Oakland 2011; Jan Narveson, The Libertarian Idea, wyd. 2, Broadview Press, Peterborough 2001; Randy E. Barnett, The Structure of Liberty: Justice and the Rule of Law, wyd. 2, Oxford University Press Oxford 2014; Anthony de Jasay, Against Politics: On Government, Anarchy, and Order, Routledge, New York 1997. Także w polskiej literaturze nie brakuje pozycji poświęconych libertariańskiej krytyce państwa. Zob. np. Tomasz Tulejski, O tym, że Lewiatan jest jednak śmiertelny. Prywatny wymiar sprawiedliwości w doktrynie współczesnego libertarianizmu, „Krytyka Prawa” 4 (1), 2012, s. 67–82; Stanisław Wójtowicz, Anarchokapitalizm, czyli czy możemy obyć się bez państwa?, „Nauka” 4, 2017, s. 141–166; oraz przywoływane tam pozycje innych polskich autorów.

2 Autor jest jednym z najbardziej znanych współczesnych zwolenników intuicjonizmu etycznego. Zob. zwł. Michael Huemer, Ethical Intuitionism, Palgrave Macmillan, New York 2005.

3 Robert Nozick, Philosophical Explanations, Harvard University Press, Cambridge MA 1981, s. 1.

4 Aktualny wykaz publikacji autora, wraz z tekstem większości z nich, można znaleźć na stronie https://spot.colorado.edu/~huemer/ (dostęp: 28 stycznia 2019).

Rozdział 1. Problem autorytetu politycznego

1 Niektórzy myśliciele odróżniają zobowiązanie czy obowiązek (obligation) od powinności (duty) (Hart 1958, s. 100–104; Brandt 1964). Ja jednak używam terminów „zobowiązanie” czy „obowiązek” i „powinność” zamiennie na określenie jakiegokolwiek wymogu etycznego.

2 W rozróżnieniu między charakterystyką działania i charakterystyką podmiotu sprawczego nie wychodzę poza poziom intuicyjny. „Charakterystykę działania” należy rozumieć w sposób wykluczający takie cechy jak to, że „zostało ono podjęte przez taki a taki podmiot sprawczy”. Podobnie „charakterystyka podmiotu sprawczego” nie może obejmować takich spraw jak to, że „podejmuje on takie a takie działania”.

3 Używam pojęć „autorytetu”, „legitymacji” i „zobowiązania politycznego” w projektującym, technicznym znaczeniu. Pojęć „autorytetu” i „legitymacji” używam z grubsza podobnie jak Buchanan (2002), lecz nie twierdzę, że zobowiązania polityczne można mieć tylko wobec państwa. Rzekome prawo państwa do rządzenia należy rozumieć raczej jako prawo z uzasadnienia (justification right) niż jako prawo z roszczenia (claim right) (Ladenson 1980, s. 137–139), co oznacza raczej przyzwolenie na robienie przez państwo różnych rzeczy niż nałożenie jakichś wymogów moralnych na inne podmioty. Pojęć „legitymacji” i „autorytetu” używam inaczej niż niektórzy teoretycy (Simmons 2001, s. 130; Edmundson 1998, rozdz. 2; Estlund 2008, s. 2).

4 Polityczne zobowiązanie może odnosić się nie tylko do przepisów, lecz także do innych państwowych poleceń, takich jak decyzje administracyjne i wyroki sądów. Należy je rozumieć szeroko, jeśli nawet będę często mówił po prostu o zobowiązaniu do przestrzegania przepisów.

5 Na słuszność tego wrażenia co do powszechnych przekonań wskazuje w pewnym stopniu zogniskowany wywiad grupowy Klosko (2005, rozdz. 9, zwł. s. 198, 212–218)

6 Edmundson (1998, rozdz. 4) twierdzi, że przepisy zazwyczaj nie są przymusowe w typowym rozumieniu tego pojęcia. Używając terminu „przymus” w podanym przez siebie znaczeniu technicznym, wystrzegam się argumentu Edmundsona, a jednocześnie utrzymuję w mocy moralne domniemanie przeciwko przymusowi.

7 Wyjątek stanowią przepisy dotyczące samobójstwa, niektóre traktaty międzynarodowe i konstytucja państwa.

8 Warunek ten jest wyrażony przez Simmonsa (1979, s. 55–56).

9 Simmons 1979, s. 31–35.

10 Hart 1958, s. 104; Raz 1986, s. 35–77, 76–77; Green 1988, s. 225–226; Christiano 2008, s. 250; Rawls 1964, s. 5.

11 Klosko 2005, s. 11–12.

12 Green 1988, s. 1, 78–83.

13 Wyjątkiem są cła, które uważa się za dopuszczalne, gdyż państwo może narzucać warunki interakcji między swoim ludem i obcokrajowcami.

14 W filozofii niemal każde stwierdzenie jest przez kogoś podważane, a zatem nie możemy opierać się na zupełnie niekontrowersyjnych przesłankach, jeśli mamy dojść do jakichkolwiek interesujących wniosków.

15 Carens 1987, s. 255–262; Blake 2002.

16 Zob. Foot 1967.

17 Używam tutaj pojęcia „zdrowego rozsądku” na określenie tego, co jest skłonna zaakceptować znaczna większość ludzi, zwłaszcza w moim społeczeństwie i w społeczeństwach, do których zapewne należą czytelnicy tej książki. Nie należy mylić go z technicznym terminem „przekonania zdroworozsądkowe” (common sense beliefs), którego używałem w swojej wcześniejszej pracy (Huemer 2001, s. 18–19).

18 Singer 2005.

19 Dancy 1993, rozdz. 4.

20 Mackie 1977.

21 Zob. wyjaśnienie wiedzy moralnej i odpowiedź na moralny sceptycyzm w: Huemer 2005, zwł. rozdz. 5.

22 Russell 1985, s. 53.

23 Simmons (1979, s. 196) zaprzecza temu, że istnieją jakiekolwiek „prawowite” rządy albo że jakieś rządy mają „prawo” przymuszać bądź karać swoich obywateli. Jednak zdaje się on używać tych terminów w mocniejszym znaczeniu niż ja, ponieważ zgadza się, że takie rządy mogą mieć moralne uzasadnienie dla swoich działań (s. 199). Potwierdza to jego późniejsza praca: Simmons 2001, s. 130–131. A zatem pozorna zgodność stanowiska mojego i Simmonsa jest wyłącznie werbalna; według mojej terminologii Simmons akceptuje polityczną legitymację, podczas gdy ja ją odrzucam.