Programy zdrowotne. Skuteczna profilaktyka zachorowań - ebook

Autorzy

Paulina Birula

Studentka Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu; IFMSA-Poland

Lek. Ewa Borek

Fundacja MY Pacjenci

Marcin Czekała

Student Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu; współautor programu „Najprościej mówiąc” – https://najprosciejmowiac.pl/

Dr n. med. Agnieszka Dyzmann-Sroka

Zakład Epidemiologii i Profilaktyki Nowotworów, Wielkopolskie Centrum Onkologii im. Marii Skłodowskiej-Curie w Poznaniu; Katedra i Zakład Patologii i Profilaktyki Nowotworów, Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Lek. Violetta Fiedler-Łopusiewicz

Przychodnia Medycyny Rodzinnej „Medica Pro Familia” w Poznaniu

Karolina Frąckowiak

Studentka Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu; IFMSA-Poland

Prof. dr hab. n. med. Wojciech Golusiński

Oddział Chirurgii Głowy i Szyi i Onkologii Laryngologicznej, Wielkopolskie Centrum Onkologii im. Marii Skłodowskiej-Curie w Poznaniu

Mgr Agnieszka Jędrzejczak

Zakład Epidemiologii i Profilaktyki Nowotworów, Wielkopolskie Centrum Onkologii im. Marii Skłodowskiej-Curie w Poznaniu

Mikołaj Kolasiński

Student Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu; współautor programu „Najprościej mówiąc” – https://najprosciejmowiac.pl/

Dr n. o zdr. Ewelina Konstanty

Wielkopolskie Centrum Onkologii im. Marii Skłodowskiej-Curie w Poznaniu

Dr hab. n. med. Alicja Krzyżaniak

Zakład Epidemiologii, Katedra Medycyny Społecznej, Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Dr hab. n. med. Witold Kycler

Wielkopolskie Centrum Onkologii im. Marii Skłodowskiej-Curie w Poznaniu

Lek. Katarzyna Łopusiewicz

Szpital Kliniczny im. Karola Jonschera Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Mgr Zofia Mac

III Liceum Ogólnokształcące im. Cypriana Kamila Norwida w Koninie

Prof. dr hab. n. med. Anna Markowska

Klinika Perinatologii i Chorób Kobiecych, Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu; Ginekologiczno-Położniczy Szpital Kliniczny

Prof. dr hab. n. med. Janina Markowska

Katedra i Klinika Onkologii, Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Prof. dr hab. n. med. Andrzej Marszałek

Katedra i Zakład Patologii i Profilaktyki Nowotworów, Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu; Zakład Patologii Nowotworów, Wielkopolskie Centrum Onkologii im. Marii Skłodowskiej-Curie w Poznaniu

Mgr Natalia Misuna-Rębisz

Pracownia Badań Przesiewowych, Wielkopolskie Centrum Onkologii im. Marii Skłodowskiej-Curie w Poznaniu

Mariusz Mroziewicz

Prezes Fundacji Wspierania Rozwoju Transplantologii; prezes Stowarzyszenia Osób Po Przeszczepie Serca „Nowe Serce” przy Klinice Kardiochirurgii i Transplantologii Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Dr hab. n. med. Tomasz Piotrowski

Katedra i Zakład Elektroradiologii, Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu; Wielkopolskie Centrum Onkologii im. Marii Skłodowskiej-Curie w Poznaniu

Mgr Anna Sitek

Fundacja MY Pacjenci

Mirosława Skitek

Prezes Stowarzyszenia Chorych na Czerniaka

Dr hab. n. med. Barbara Stawińska-Witoszyńska

Zakład Epidemiologii Katedry Medycyny Społecznej, Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Dr n. med. Erwin Strzesak

Wielkopolskie Centrum Onkologii im. Marii Skłodowskiej-Curie w Poznaniu

Techn. elektroradiologii Klaudia Tadyszak

Pracownia Badań Przesiewowych, Wielkopolskie Centrum Onkologii im. Marii Skłodowskiej-Curie w Poznaniu

Prof. zw. dr hab. n. med. Jacek Wachowiak

II Katedra Pediatrii, Klinika Onkologii, Hematologii i Transplantologii Pediatrycznej, Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Krystyna Wechmann

Federacja Stowarzyszenie „Amazonki”

Dr n. med. Ewa Wierzchosławska

Wielkopolskie Centrum Onkologii im. Marii Skłodowskiej-Curie w Poznaniu

Jacek Zwierzchowski

Wiceprezes Stowarzyszenia Osób Po Przeszczepie Serca „Nowe Serce” przy Klinice Kardiochirurgii i Transplantologii Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu; Fundacja Wspierania Rozwoju TransplantologiiPrzedmowa

Wyraźne zmiany obserowane w strukturze demograficznej wielu krajów, polegające na wzroście odsetka ludzi starszych przy zmniejszającym się udziale osób młodszych, mają bezpośredni wpływ na wzrost zachorowań z powodu chorób niezakaźnych, takich jak np. choroby układu krążenia czy nowotwory (Gębska-Kuczerowska, 2009). Proces starzenia się demograficznego w szczególności jest widoczny w krajach wysoko rozwiniętych, ale i w polskim społeczeństwie ulega stopniowemu pogłębieniu na skutek niekorzystnych trendów demograficznych, migracji ludności oraz wzrostu oczekiwanej długości życia (Biała Księga, 2011). Choć w Polsce udział procentowy ludności w wieku 65 lat i wyżej osiągnął 20% dopiero w 2016 roku (GUS, 2017), to w Niemczech i we Włoszech stało się to już w 2008 roku (GUS, 2014; Biała Księga, 2011). Zgodnie z prognozami do 2060 roku może on wzrosnąć nawet do 36%! (Eurostat, 2011).

Pomimo wyższej zapadalności na nowotwory złośliwe, w krajach tzw. starej 15 rejestruje się niższą niż w krajach dawnego bloku wschodniego umieralność. Przykładowo przy standaryzowanym współczynniku zachorowań na nowotwory złośliwe ogółem dla Francji, tj. ASR_(E) = 304/100 000 (w Polsce ASR_(E) = 230/100 000 populacji – źródło Globocan 2012), standaryzowany współczynnik umieralności ASR_(E) = 108/100 000 (w Polsce – ASR_(E) = 131/100 000 populacji). Pośrednim miernikiem jakości opieki onkologicznej jest wskaźnik pięcioletnich przeżyć. We Francji 87% pacjentek z rakiem piersi żyje co najmniej 5 lat od chwili rozpoznania choroby, w Polsce zaledwie 74% (Allemani, 2014). Sukces osiąg­nięty przez Francję w leczeniu chorób nowotworowych to nie przypadek. Francuzi wydają na leczenie onkologiczne ponad 15 mld euro rocznie, czyli niewiele mniej niż budżet polskiego NFZ na leczenie wszystkich chorób (Gazeta Wyborcza, 2017). Zdaniem ministra zdrowia dr. Konstantego Radziwiłła przyczyn gorszych wyników leczenia w Polsce w porównaniu z krajami Europy Zachodniej należy upatrywać w niezadowalającej profilaktyce, późnym wykrywaniu nowotworów, niewystarczającej czujności onkologicznej lekarzy oraz nadmiernym rozproszeniu świadczeń onkologicznych (Rynek Zdrowia, 2017).

Według szacunków Światowej Organizacji Zdrowia (World Health Organization – WHO) nawet 80% zachorowań na choroby układu krążenia i 40% zachorowań na nowotwory złośliwe można skutecznie zapobiec, redukując narażenie na czynniki ryzyka. Szacuje się, że czynniki ryzyka, takie jak: palenie tytoniu, nadciśnienie tętnicze, nadmierne spożycie alkoholu, nadwaga, otyłość, niskie spożycie warzyw i owoców, mała aktywność fizyczna, odpowiadają za około ⅓ zgonów.

W 2015 roku papierosy paliło w Polsce 31% mężczyzn i 18% kobiet, a na leczenie ponad 80 chorób dietozależnych, tj. wynikających z nieprzestrzegania prawidłowej diety, wydano 47 mld zł. Prognozuje się, że koszty tych chorób mogą wzrosnąć do około 100 mld zł w 2030 roku. Według danych z 2016 roku Polska pod względem poziomu otyłości (BMI powyżej 30) zajmuje w Europie 5 miejsce – po Wielkiej Brytanii, Czechach, Słowacji oraz Irlandii (DuPont, 2017). Do wzrostu nadwagi i otyłości Polaków przyczyniają się m.in. brak ruchu, moda na fast foody, słodkie napoje oraz brak wiedzy na temat prawidłowego pod względem składu i kaloryczności pożywienia.

W Polsce ochrona zdrowia koncentruje się głównie na medycynie naprawczej, wydaje się na ten cel olbrzymie pieniądze. Leczone są skutki, a nie przyczyny, podczas gdy realizacja programów edukacyjnych i profilaktycznych, tak ważnych w procesie zapobiegania chorobom, przy braku odpowiednich środków i problemach finansowych w ochronie zdrowia schodzi na plan dalszy. Ministerstwo Zdrowia deklaruje swoje zaangażowanie w działaniach prowadzących do zmiany autodestrukcyjnych zachowań zdrowotnych Polaków oraz zmniejszenia zagrożeń środowiskowych (np. ekspozycji na wysokie stężenie zanieczyszczeń powietrza), skutkujących poważnymi konsekwencjami zdrowotnymi. Przedstawione rządowi rekomendacje Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów (KERM) dotyczące planu skutecznej walki ze smogiem nie mogą pozostać w sferze teoretycznej (SMOG, 2017). Tym bardziej, że w Polsce choroby związane z wysoką emisją zanieczyszczeń mogą według danych WHO przyczynić się nawet do ponad 40 000 zgonów rocznie. Mieszkaniec Krakowa, który w życiu nie zapalił żadnego papierosa, inhaluje rocznie dawkę odpowiadającą wypaleniu średnio 2021 papierosów, Poznaniak – 632, a Lublinianin – 317 (Wilczkowska, 2017). Zanieczyszczenie powietrza to jeden z wielu ważnych czynników ryzyka chorób cywilizacyjnych. Nie można jednak zapominać o czynnikach ryzyka, na szkodliwość których narażamy się przez wybór niezdrowego stylu życia.

Nie ma wątpliwości, że edukacja jest potrzebna, ale problemem w tego typu działaniach jest długi horyzont czasowy oraz trudny do oceny faktyczny wpływ na zmianę stylu życia populacji. Jest to widoczne chociażby w przypadku palenia tytoniu. W latach 90. ubiegłego wieku odsetek palaczy w Polsce wynosił 51% w przypadku mężczyzn i 25% kobiet. Pojawienie się mody na niepalenie skutkowało spadkiem rozpowszechnienia palenia wśród mężczyzn o 20 pkt. %, a u kobiet o 7 pkt. % (Wykowski, 2017). Trudno jednak określić, jakie działania wykreowały tę modę i dokładnie oszacować korzystny wpływ poszczególnych składowych tych działań. Każdy projekt w obszarze edukacji zdrowotnej czy profilaktyki pierwotnej lub wtórnej, mający określone cele, środki i grupy docelowe, powinien posiadać element ewaluacji. Chodzi o to, żeby można było co pewien czas, szczególnie w grupach ryzyka, dokonywać pomiarów i próbować oceniać wpływ projektu na zdrowie.

Czy można stworzyć modę na dobre jedzenie, modę na badania przesiewowe itp., których efekty będą porównywalne do wyników mody na niepalenie? Można, ale należy pamiętać, że modę na niepalenie realizowano poprzez systematyczną działalność edukacyjną, projekty, programy, odpowiednie akty prawne, politykę cenową papierosów i skuteczny przekaz medialny. Do powstrzymania w Polsce rosnącej epidemii otyłości czy zmiany nastawienia do badań przesiewowych z całą pewnością nie wystarczy tylko dobry program edukacyjny. Potrzebne będą rozwiązania prawne, obligatoryjne dla wszystkich, np.: wzrost akcyzy na niektóre produkty spożywcze (przykładowo wysokosłodzone napoje), zwiększenie liczby godzin (i atrakcyjności!) zajęć wychowania fizycznego w szkołach, włączenie populacyjnych badań przesiewowych (skriningowych) do okresowych badań pracowników.

Pozos­tają również pytania o to, kto powinien zająć się edukacją społeczeństwa – lekarze rodzinni, edukatorzy zdrowia, nauczyciele, media, a może organizacje pozarządowe – i kiedy należy ją prowadzić. Jedno jest pewne, praca edukacyjna musi być prowadzona w sposób ciągły, długotrwały, czasami wręcz natarczywy, bo tylko w ten sposób można osiągnąć zamierzony cel.

Autorzy podręcznika wyrażają nadzieję, że przedstawione zagadnienia dotyczące m.in. stylu życia i wiedzy Polaków na temat zdrowia i choroby, profilaktyki chorób cywilizacyjnych, wdrażania i skuteczności programów zdrowotnych w różnych dziedzinach medycznych oraz prowadzenia badań przesiewowych również spełnią zamierzoną funkcję edukacyjną.

Dr n. med. Agnieszka Dyzmann-Sroka

Dr hab. n. med. Tomasz PiotrowskiWykaz skrótów

AAHE – Association for the Advancement of Health Education

AIDS – Acquired Immunodeficiency Syndrome lub Acquired Immune Deficiency Syndrome – zespół nabytego niedoboru (rzadziej upośledzenia) odporności

AMI-PL – Narodowa Baza Danych Zawałów Serca

AOS – ambulatoryjna opieka specjalistyczna

AOTMiT – Agencja Oceny Technologii Medycznych i Taryfikacji

ASHA – American School Health Association

ASR – standaryzowany według wieku współczynnik zachorowalności (umieralności); jako standard można przyjąć różne populacje, np. symbol ASR_(E) oznacza, że jako standard przyjęto standardową populację Europy; symbol ASR_(W) – standardową populację Świata

BJS – Baza Jednostek Statystycznych GUS

CHAMPS – Community Healthy Activities Model Program for Seniors

COK – Centralny Ośrodek Koordynujący

CSIOZ – Centrum Systemów Informacyjnych Ochrony Zdrowia (dawniej: System Informacyjny Ochrony Zdrowia) (ciosz.gov.pl)

CSOs – Civil Society Organizations – organizacje społeczeństwa obywatelskiego

DALY – Disability Adjusted Life Years – utracona długość życia

DFLE – Disability-Free Life Expectancy – wskaźnik oczekiwanej długości życia bez niepełnosprawności

DKMS – Fundacja DKMS – Baza Dawców Komórek Macierzystych Polska

EFS – Europejski Fundusz Społeczny

Eurostat – baza danych Urzędu Statystycznego Unii Europejskiej (ec.europa.eu/eurostat)

FAS – Fetal Alkohol Syndrome – zespół alkoholowy płodu

FCTC – Framework Convention on Tabacco Control

Globocan – Globocan 2012 Estimated Cancer Incidence, Mortality and Prevalence World­wide in 2012 – oficjalna podstrona Światowej Organizacji Zdrowia (World Health Organization) – Międzynarodowej Agencji do Badań na Rakiem (International Agency for Research on Cancer) (globocan.iarc.fr/Default.aspx)

GOPS – Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej

GUS – Główny Urząd Statystyczny (stat.gov.pl)

HALE – Healthy Life Expectancy – oczekiwana długość życia w zdrowiu

HDI – Human Development Index – wskaźnik rozwoju społecznego

HFA-DB – European health for all database (data.euro.who.int/hfadb)

HIV – Human Immunodeficiency Virus – wirus zespołu nabytego niedoboru odporności

HLY – Healthy Life Years – lata przeżyte w zdrowiu

HMDB – European Hospital Morbidity Database (data.euro.who.int/hfadb)

ICCIDD – ICCIDD Global Network – International Council for the Control of Iodine Deficiency Disorders Global Network

ICD-10 – International Statistical Classification of Diseases and Related Health Problems 10^(th) Revision – Międzynarodowa Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych rewizja 10 (dostępne na stronie: apps.who.int/classifications/icd10/browse/2010/en#; data wejścia: 30.03.2017)

ICNPO – International Classification of Non Profit Organizations

IFMSA – International Federation of Medical Students Associations – Międzynarodowe Stowarzyszenie Studentów Medycyny

IKP – Internetowe Konto Pacjenta

IT – technologia informacyjna

JST – jednostki samorządu terytorialnego

KBP – Karta Badania Profilaktycznego

KERM – Komitet Ekonomiczny Rady Ministrów

KJ – Kontrola Jakości

Kodeks – European Code Against Cancer – Europejski Kodeks Walki z Rakiem

KRN – Krajowy Rejestr Nowotworów działający w Zakładzie Epidemiologii Nowotworów przy Centrum Onkologii Instytucie im. M. Skłodowskiej-Curie w Warszawie (onkologia.org.pl)

KROK – Krajowy Rejestr Operacji Kardiochirurgicznych

KRS – Krajowy Rejestr Sądowy

KRUS – Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego

LDL – low-density lipoprotein – lipoproteina niskiej gęstości

LE – Life Expectancy – oczekiwana długość życia

MDB – European Mortality Database (data.euro.who.int/hfamdb/)

MMD – Man Made Diseases – choroby cywilizacyjne (czyli wywołane przez człowieka)

MONAR – zintegrowany system przeciwdziałania narkomanii, bezdomności i zagrożeniom społecznym oraz niesienia szeroko rozumianej pomocy osobom pozostającym w trudnej sytuacji życiowej – samotnym, chorym na AIDS, skrzywdzonym przez los

MOPR – Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie

MOPS – Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej

MSWiA – Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji (mswia.gov.pl/)

NAS – Neonatal Abstinence Syndrom – zespół odstawienia

NFZ – Narodowy Fundusz Zdrowia

NGOs – non-governmental organizations – organizacje pozarządowe

NIK – Najwyższa Izba Kontroli

NIZP-PZH – Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny (pzh.gov.pl/)

Nordcan – www.dep.iarc.fr/NORDCAN/english/frame.asp – projekt udostępniający przez aplikację statystyki dotyczące zachorowalności, umieralności i przeżyć dla 50 najczęstszych nowotworów złośliwych w krajach nordyckich

NPZ – Narodowy Program Zdrowia

NPZChN – Narodowy Program Zwalczania Chorób Nowotworowych

NZP – Nowe Zdrowie Publiczne

OECD – Organization for Economic Co-operation and Development – Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju

ONZ – Organizacja Narodów Zjednoczonych

P1 – Elektroniczna Platforma Gromadzenia, Analizy i Udostępniania Zasobów Cyfrowych o Zdarzeniach Medycznych

PACE – Patient-centered Assessment and Counseling for Exercise

PFRON – Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych

PKB – gross domestic product – Produkt Krajowy Brutto

PKKZNJ – Polska Komisja ds. Kontroli Zaburzeń z Niedoboru Jodu

PL-ACS – Ogólnopolski Rejestr Ostrych Zespołów Wieńcowych

POChP – przewlekła obturacyjna choroba płuc

POZ – podstawowa opieka zdrowotna

Program Profilaktyki Raka Piersi – populacyjny program wczesnego wykrywania raka piersi

Program Profilaktyki Raka Szyjki Macicy – populacyjny program profilaktyki i wczesnego wykrywania raka szyjki macicy

PROM – Premature Rupture of Membranes – przedwczesne pęknięcie błon płodowych

PSIOZ – Polskie Systemy Informacyjne Ochrony Zdrowia

PYLL – Potencial Years of Life Lost – liczba potencjalnie utraconych lat życia

QUALY – Quality Adjusted Life Years – lata życia korygowane jakością

REGON – Krajowy Rejestr Urzędowy Podmiotów Gospodarki Narodowej – rejestr prowadzony przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego

SANEPID – Państwowa Inspekcja Sanitarna

SCCS – Śląskie Centrum Chorób Serca w Zabrzu

SIMP – System Informatycznego Monitorowania Profilaktyki

SIOP Europe – European Standards of Care for Children with Cancer – Europejskie Stowarzyszenie na rzecz Onkologii Dziecięcej

SOPHE – Society of Public Health Educators

SWOT – strengths – mocne strony, weakness – słabe strony, opportunities – szanse, treats – zagrożenia

TSH – thyroid-stimulating hormone – tyreotropina, hormon tyreotropowy

UNICEF – United Nations Children’s Fund – Fundusz Narodów Zjednoczonych na Rzecz Dzieci

WBRN – Wielkopolskie Biuro Rejestracji Nowotworów działające w strukturach ZEP – WCO

WCO – Wielkopolskie Centrum Onkologii im. M. Skłodowskiej-Curie

WHO – World Health Organization – Światowa Organizacja Zdrowia

WOK – Wojewódzki Ośrodek Koordynujący

WWW – Walking for Wellbeing in the West

ZEP – Zakład Epidemiologii i Profilaktyki Nowotworów działający w strukturach Wielkopolskiego Centrum Onkologii

ZUS – Zakład Ubezpieczeń Społecznych (zus.pl/)Agnieszka Dyzmann-Sroka, Alicja Krzyżaniak, Barbara Stawińska-Witoszyńska, Agnieszka Jędrzejczak, Tomasz Piotrowski

1 Podstawowe dane do oceny aktualnej sytuacji epidemiologicznej

Student, którego zadaniem będzie przedstawienie aktualnego stanu zdrowia ludności na świecie lub w Polsce, niewątpliwie rozpocznie pracę od wpisania w jednej z dostępnych wyszukiwarek internetowych stosownego hasła. W odpowiedzi otrzyma kilkadziesiąt stron materiałów lepszej i gorszej jakości. Które z nich wybrać? Można sięgnąć po raporty, takie jak: „Polska na tle innych krajów” autorstwa Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD), „Sytuacja zdrowotna ludności Polski i jej uwarunkowania” wydawany cyklicznie przez Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego-Państwowy Zakład Higieny (NIZP-PZH) czy „World Cancer Report” publikowany przez Światową Organizację Zdrowia (World Health Organization – WHO). Zawsze przy ocenie stanu zdrowia populacji (jak i porównaniach między Polską a innymi krajami) należy korzystać z danych zawartych w uznanych międzynarodowych bazach, takich jak np.: bazy WHO, w tym np.: European health for all database (HFA-DB; data.euro.who.int/hfadb), European Mortality Database (MDB; data.euro.who.int/hfamdb), European Hospital Morbidity Database (HMDB; data.euro.who.int/hmdb), Eurostat (ec.europa.eu/eurostat), Organization for Economic Co-operation and Development (stats.oecd.org), Globocan (gco.iarc.fr).

Źródła informacji przydatne w ocenie stanu zdrowia populacji dzieli się na:

» Pierwotne (bezpośrednie), do których zaliczamy dane uzyskiwane z celowo planowanych badań epidemiologicznych, takich jak: masowe badania przeglądowe (przesiewowe), planowane specjalne badania epidemiologiczne wybranych grup ludności, badania przeprowadzone metodą reprezentacyjną (ten typ badań ma dużą wartość, może być dostosowany do specyfiki danej grupy chorób, potrzeb danego regionu, powinien także umożliwiać porównania międzyregionalne) (Jędrychowski, 2010). Ze względu na koszt nie mogą być stosowane w skali masowej.

» Wtórne (pośrednie), takie jak: dane demograficzne (ze spisu ludności, ewidencji bieżącej stanu ludności pozyskiwane z Głównego Urzędu Statystycznego , urzędów statystycznych i Urzędu Stanu Cywilnego) oraz dane zawarte w dokumentacji i sprawozdawczości poradni podstawowej opieki zdrowotnej (POZ), poradni specjalistycznych, opieki szpitalnej, w wykazie chorób podlegających obowiązkowej zgłaszalności (np. choroby zakaźne, choroby nowotworowe), a także w dokumentacji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych (ZUS) dotyczącej inwalidztwa i absencji chorobowej (Jabłońska-Chmielewska, 1996; Jędrychowski, 2010).

Źródła informacji o stanie zdrowia ludności dzieli się również ze względu na kompetentność i rozróżnia:

• badania wyczerpujące (np. analiza kart zgonów według przyczyn, badania przesiewowe noworodków),

• badania wybranych grup według określonych kryteriów, np. zawodowych, wieku (badania bilansowe u dzieci) czy płci (Jędrychowski, 2010).

Mierniki zdrowia, które umożliwiają dokonywanie oceny sytuacji zdrowotnej, dzieli się na:

• negatywne (np. chorobowość, zapadalność/zachorowalność, umieralność, śmiertelność, hospitalizacja i dane o inwalidztwie, niepełnosprawności czy absencji chorobowej) (Wojtyniak, 2003),

• pozytywne bezpośrednie (np. ocena rozwoju fizycznego, sprawności fizycznej oraz wydolności wysiłkowej dzieci i młodzieży),

• pozytywne pośrednie (np. współczynniki przyrostu naturalnego, płodności oraz urodzeń, a czasami także jakość życia i satysfakcja z życia).

Gdy analiza stanu zdrowia ma obejmować subiektywnie zróżnicowane sfery życia człowieka i zawierać prognozy stanu zdrowia (Ostrzyżek, 2012), najlepiej sprawdzają się tzw. syntetyczne mierniki zdrowia, do których należą:

• oczekiwana długość życia (Life Expectancy – LE) przeciętna liczba lat życia mierzona w oparciu o statystyki dotyczące umieralności w danym roku (Burzyńska, 2010),

• długość trwania życia w zdrowiu (miernik złożony, tzw. Health Expectancy lub Healthy Life Years – HLY), nazywana także wskaźnikiem oczekiwanej długości życia bez niepełnosprawności (Disability-Free Life Expectancy – DFLE), przy obliczaniu którego okres życia zostaje podzielony na przeżyty w zdrowiu lub przy jego braku z powodu np. przewlekłej choroby niezakaźnej, długotrwałej niepełnosprawności lub złej samooceny stanu zdrowia,

• utracone potencjalne lata życia przeżytego w dobrym zdrowiu lub utracona długość życia korygowana niepełnosprawnością (Disability Adjusted Life Years – DALY) – wskaźnik stosowany do pomiaru obciążenia chorobami w populacji, zagrożeń wynikających z czynników demograficznych, takich jak np. płeć, wiek, miejsce zamieszkania, i czynników ryzyka, określa liczbę lat utraconych na skutek zgonu lub uszczerbku na zdrowiu spowodowanego chorobą lub wypadkiem; 1 DALY to rok utraconego życia, które mogłoby być przeżyte w pełnym zdrowiu,

• oczekiwana długość życia w zdrowiu (Healthy Life Expectancy – HALE) – przedstawia liczbę lat, którą przeżywa człowiek w pełnym zdrowiu (Gromulska, 2008),