Promocja zdrowia i edukacja zdrowotna - ebook

Wprowadzenie

Mimo wysiłków podejmowanych przez ekspertów^(\ 1) edukacja do zdrowia nie znalazła jeszcze stałego miejsca w praktyce szkolnej, czyli nie jest przedmiotem; chociaż po reformie systemu oświaty została wprowadzona do podstaw programowych jako obowiązkowa ścieżka międzyprzedmiotowa, wciąż duże grono nauczycieli i pedagogów nie widzi sensu jej realizacji, a często także nie ma dostatecznej wiedzy na temat jej wdrażania do szkół.

Tymczasem istnieje pilna potrzeba rozpowszechniania działań z zakresu edukacji zdrowotnej przede wszystkim dlatego, że odpowiednie nawyki i postawy najłatwiej można wykształcić u ludzi młodych (co nie jest bez znaczenia w sytuacji, gdy liczba zachorowań na choroby zależne od stylu życia wykazuje w Polsce tendencję wzrostową^(\ 2)), ale także z uwagi na to, że wprowadzane od 2002 roku do szkolnictwa egzaminy zewnętrzne uwzględniają i będą uwzględniały – obok treści przedmiotowych – również treści poszczególnych ścieżek edukacyjnych.

Należy jednak pamiętać, że nauczyciele podejmujący się trudu realizacji edukacji zdrowotnej muszą mieć nie tylko chęć i zapał, ale także rzetelną wiedzę teoretyczną i metodyczną na temat zdrowia, jego uwarunkowań oraz sposobów kształtowania prozdrowotnego stylu życia. Jest to bowiem konieczny warunek skuteczności podejmowanych działań.

Z doświadczeń wyniesionych z pracy ze studentami studiów podyplomowych (z zakresu edukacji zdrowotnej właśnie) wiem, że taką wiedzę nierzadko trudno nauczycielom zdobyć, ze względu na duże problemy z dostępem do informacji.

Niniejsze opracowanie powstało z myślą o osobach chcących doskonalić swój warsztat pracy i poszukujących źródeł, które mogłyby im w tym pomóc. Mam nadzieję, że skorzystają z niej także studenci szeroko rozumianych kierunków pedagogicznych, mający szansę stać się w przyszłości edukatorami zdrowia. Motorem ich działań niech będą słowa Hiroshi Nakajimy, Dyrektora Generalnego Światowej Organizacji Zdrowia:

Zdrowie jest nieodłącznym warunkiem osiągnięć szkolnych, dobrej jakości życia i ekonomicznej produktywności. Wyposażając dzieci w wiedzę, umiejętności i właściwe postawy wobec zdrowia, możemy zwiększyć ich szansę na zdrowe życie oraz ich zdolności do działań na rzecz zdrowia społeczności, w których żyją^(\ 3).

¹ B. Woynarowska, Edukacja zdrowotna w szkole B. Woynarowska (red.), Zdrowie i szkoła, Warszawa 2000, s. 417; por. M. Demel, Pedagogika zdrowia, Warszawa 1980.

² Narodowy Program Zdrowia 1996-2006, „Lider” 1997, nr 1, 2, 3.

³ B. Woynarowska, Związki między zdrowiem a edukacją B. Woynarowska (red.), Zdrowie i szkoła, dz. cyt., s. 15.

Rozdział pierwszy

Społeczne czynniki warunkujące zdrowie

Zdrowie oraz modele jego uwarunkowań

Zdrowie jest warunkiem sine qua nonnormalnego funkcjonowania i satysfakcjonującego życia, jednak jak dotąd nie opracowano idealnej i zadowalającej wszystkich jego definicji. Najbardziej rozpowszechnioną jest definicja Światowej Organizacji Zdrowia, mówiąca, że zdrowie to:

Stan dobrego samopoczucia fizycznego, psychicznego i społecznego, a nie tylko brak choroby lub kalectwa i niepełnosprawności^(\ 1).

Definicja ta, jako pierwsza, uwzględniła całościowe (holistyczne) i pozytywne rozumienie zdrowia oraz wskazywała na kilka jego, powiązanych ze sobą, wymiarów^(\ 2):

1. Zdrowie fizyczne (somatyczne), czyli prawidłowe funkcjonowanie organizmu, jego poszczególnych narządów i układów.

2. Zdrowie psychiczne, w obrębie którego można wyróżnić:

– zdrowie umysłowe (mentalne) – zdolność do logicznego i jasnego myślenia;

– zdrowie emocjonalne – zdolność do rozpoznawania przeżywanych uczuć i wyrażania ich w adekwatny sposób oraz umiejętność radzenia sobie ze stresem, napięciami, lękami, depresją.

3. Zdrowie społeczne – zdolność do utrzymywania prawidłowych relacji interpersonalnych.

4. Zdrowie duchowe – u niektórych ludzi jest związane z wyznawaną religią, u innych dotyczy zasad i sposobów utrzymywania wewnętrznego spokoju.

Ponadto we współczesnej koncepcji zdrowia (zawartej w dokumentach WHO) podkreśla się, że jest ono^(\ 3):

– wartością, która pozwala jednostce lub grupie realizować swoje aspiracje i potrzebę satysfakcji oraz aktywnie zmieniać środowisko;

– zasobem (bogactwem), gwarantującym rozwój społeczeństwa i osiąganie odpowiedniej jakości życia;

– środkiem (a nie celem) do codziennego życia;

– koncepcją eksponującą korzyści płynące z „bycia zdrowym” w miejsce negatywnych konsekwencji choroby.

W związku z powyższym można wysunąć następujące wnioski dla praktyki^(\ 4):

1. Zdrowie nie jest stanem danym raz na zawsze, wobec tego należy je zdobywać tak jak zdobywa się zawód, wiedzę, dobra materialne itp.

2. Posiadanie dobrego zdrowia zwiększa szansę na osiągnięcie sukcesu w życiu, w tym sukcesu materialnego (ponieważ sprawny człowiek ma większe szanse na znalezienie dobrej i satysfakcjonującej pracy).

3. Wraz z przedłużeniem czasu ludzkiego życia, nie musi iść w parze przedłużenie jego jakości. Aby to było możliwe, trzeba wcześnie „zainwestować” w swoje zdrowie i sprawność.

A zatem istotą nowego podejścia do zdrowia jest uświadomienie ludziom, że oni sami podejmują decyzje i wybory w sprawie swojego zdrowia.

To nowe podejście ukształtowało się w momencie, kiedy odkryto, że dobra opieka medyczna wcale nie gwarantuje dobrego zdrowia społeczności (druga połowa XX wieku) i zaczęto poszukiwać pozamedycznych uwarunkowań zdrowia. Przełomowa pod tym względem okazała się koncepcja pól zdrowia, którą opracował Laframbois w 1974 roku na zlecenie kanadyjskiego ministra zdrowia Lalonda, a następnie rozwinięta przez samego Lalonda^(\ 5). Wykazano w niej, że w krajach rozwiniętych można wyróżnić cztery grupy czynników warunkujących zdrowie człowieka^(\ 6):

1. Styl życia i zachowania zdrowotne – stwierdzono, że obecnie determinują one w największym stopniu (50-60%) nasz stan zdrowia, a co istotne – jednostka może sama zmieniać swój styl życia w celu poprawy zdrowia;

2. Środowisko fizyczne i społeczne, w jakim żyjemy (20-25%);

3. Czynniki genetyczne (ok. 20%);

4. Medycyna naprawcza (służba zdrowia) – może obecnie rozwiązać jedynie 10-15% problemów zdrowotnych.

Każdy człowiek może wykreślić swoje indywidualne koło pól zdrowia, zależnie od specyficznej sytuacji i środowiska, w którym żyje; w koncepcji nie uwzględniono relacji zachodzących między poszczególnymi polami w kreowaniu potencjału zdrowia.

Istnienie skomplikowanych powiązań między człowiekiem i jego środowiskiem znalazło odzwierciedlenie w nowej koncepcji nazwanej Mandalą zdrowia (tzw. społeczno-ekologiczny model zdrowia), opracowanej we wczesnych latach osiemdziesiątych przez Departament Zdrowia Publicznego w Toronto^(\ 7). Model ten, będący bazą teoretyczną dla promocji zdrowia, wyjaśnia wielorakie zależności między środowiskiem fizycznym, społecznym i kulturowym a zdrowiem. Mandala składa się z kilku koncentrycznych kręgów, w których centrum znajdują się:

– człowiek – złożony z ciała, umysłu i ducha, ulegający wpływom nad-i podsystemów;

– rodzina – jako najważniejsza grupa socjalizująca jednostkę, odgrywająca zasadniczą rolę w kształtowaniu systemu wartości, w tym postaw i zachowań zdrowotnych.

W modelu wyróżniono cztery grupy czynników warunkujących zdrowie jednostki i rodziny^(\ 8) (znajdujących się na kręgu je otaczającym):

– czynniki biologiczne – przekaz genetyczny, dyspozycje wrodzone, właściwości systemu immunologicznego, cechy biologiczne, fizjologiczne i anatomiczne jednostki oraz członków jej rodziny;

– zachowania indywidualne – rodzaj diety, palenie papierosów, picie alkoholu, bezpieczeństwo w codziennym życiu, w tym skłonność do podejmowania ryzyka, podejmowania działań profilaktycznych; zakłada się tutaj, że określone zachowania będące w danym momencie obiektem zainteresowania (na przykład picie alkoholu, palenie papierosów itp.) są elementem pewnego zespołu zachowań i nie mogą być rozpatrywane w oderwaniu od pozostałych. Zatem dopiero poznanie wzorów codziennego życia jednostki daje szansę zrozumienia powodów pojawienia się określonych zachowań szkodzących lub wspierających zdrowie^(\ 9);

– środowisko fizyczne – warunki mieszkaniowe, środowisko pracy, bliższe i dalsze otoczenie człowieka;

– środowisko psycho-socjo-ekonomiczne – status społeczny i ekonomiczny, podatność na presję społeczną, podatność na informację zewnętrzną (w tym reklamę), uzyskiwane wsparcie społeczne.

Wymienione czynniki są ze sobą powiązane takimi elementami, jak^(\ 10):

– styl życia – rozumiany jako kompleks zachowań modyfikowanych przez wpływ środowiska socjo-ekonomicznego;

– system opieki zdrowotnej – odnosi się głównie do czynników biologicznych i zachowań indywidualnych, jest mniej istotnym elementem modelu;

– praca lub jej brak, a przede wszystkim funkcje pełnione w pracy. Stosunki społeczne i jakość życia w miejscu pracy są ważnymi determinantami zdrowia fizycznego i psychicznego;

– środowisko przekształcone przez człowieka – narastający proces urbanizacji i uprzemysłowienia powodujący wzrost zanieczyszczenia oraz degradacji środowiska.

Na zewnętrznym kręgu Mandali znajdują się:

– kultura – wartości kulturowe (postawy i przekonania) wpływające na kształt zachowań w zdrowiu i w chorobie;

– biosfera – podstawowa determinanta zdrowia, ponieważ człowiek jest nieodłącznym elementem biosystemu, w skład którego wchodzą wszystkie organizmy żywe.

„Mandala zdrowia” jest uznawana za model holistyczny (całościowy), ponieważ wskazuje, w jaki sposób zdrowie jest determinowane fizycznymi i społecznymi komponentami środowiska. Jest też nazwana modelem dynamicznym, ze względu na to, że poszczególne czynniki traktowane jako przyczyny określonego stanu zdrowia mogą być modyfikowane przez człowieka. Stąd też koncepcja ta kładzie duży nacisk na indywidualną odpowiedzialność za zdrowie.

Wreszcie charakterystyczną cechą Mandali jest interaktywność, co oznacza, że różne komponenty modelu, działając na człowieka, wchodzą jednocześnie w interakcje między sobą, wzmacniając lub znosząc swoje działanie^(\ 11).

Model Mandali zakłada ponadto tzw. społeczną dystrybucję zdrowia, czyli nierówny dostęp do zdrowia, zależny od cech położenia społecznego człowieka, takich jak: płeć, dochód, wiek czy poziom wykształcenia. Chodzi tu nie tylko o dostęp do służby zdrowia, ale również o możliwość przestrzegania zasad zdrowego stylu życia, stąd konieczność rozpatrywania problemów stylu życia jednostek i grup w kontekście ich życiowych szans¹².

Schemat 1

Mandala zdrowia. Model ekosystemu człowieka

Źródło: T. Hancock, F. Perkins, The Mandala of Health: A Conceptual Model and Teaching Tool. Health Promotion R. Anderson, J. Kickbusch (eds.), Health Promotion. A Resource Book, Copenhagen 1990, pp. 8-10.

Styl życia w ujęciu interdyscyplinarnym

Niewiele pojęć mających swe korzenie w naukach społecznych zdobyło w sferze zdrowia publicznego tak dużą popularność jak styl życia. Od połowy lat osiemdziesiątych pojawia się ono systematycznie w publikacjach naukowych i oficjalnych dokumentach Światowej Organizacji Zdrowia. Jest także wyrazem poszukiwania przez medycynę nowych dróg wiodących do poprawy zdrowia społeczeństw, a zarazem symbolem przechodzenia od medycznej do postmedycznej¹³. Bodźcem do rozpoczęcia tych przemian były wyniki badań epidemiologicznych¹⁴ kwestionujących tzw. wielkie równanie (dobra opieka zdrowotna = dobre zdrowie).

Pojęcie stylu życia funkcjonuje na gruncie różnych nauk, a jego definicje często różnią się tym, że jedne akcentują opis zachowań poszczególnych jednostek, inne zaś koncentrują się na zachowaniach całych grup społecznych¹⁵.

A. Siciński¹⁶ styl życia określa jakospecyficzny zespół codziennych zachowań jednostek czy grup społecznych, stanowiący odzwierciedlenie ich położenia społecznego, a dzięki temu umożliwiający ich społeczną identyfikację.

Z kolei I. Szilagyi-Pągowska¹⁷ definiuje styl życia poprzezzespół zachowań i postaw, zależnych od środowiska zewnętrznego, społecznego, kulturowego, a także od sytuacji ekonomiczno-politycznej państwa, od uznanych przez daną jednostkę wartości i przekonań.

Definicje te – mimo że powszechnie uznane – są na ogół zbyt szerokie i ogólne, by można było określić ich konkretne konsekwencje, szczególnie w zakresie zdrowia.

Inni autorzy używają określenia „styl życia”, niejako sygnalizując, że jednostka wybrała określone typy zachowania i określone zwyczaje z własnej i nieprzymuszonej woli. Jedna z takich definicji za styl życia uznaje wzory wyborów zachowań spośród alternatywnych możliwości, jakie dostępne są ludziom w zależności od ich sytuacji społeczno-ekonomicznej i łatwości, z jaką są w stanie przedłożyć określone zachowania nad inne¹⁸.

¹³ A. Ostrowska, Prozdrowotne style życia, „Promocja Zdrowia. Nauki Społeczne i Medycyna” 1997, nr 10-11, s. 7.

¹⁴ J. B. McKinley, S. M. McKinley, The Questionable Contribution of Medical Measures to the Decline of Morality in the United States in the Twentieth Century, „The Milbank Memorial Fund Quarterly” 1977, nr 55; S. N. Kannel, Niektóre wyniki długofalowego badania populacji Framingham, „Przegląd Lekarski” 1978, nr 2.

¹⁵ W. Okła, P. Niedziela, J. Michalak, Wiedza na temat miażdżycy jako czynnik kształtowania zachowań prozdrowotnych, „Promocja Zdrowia. Nauki Społeczne i Medycyna” 1998, nr 14, s. 85.

¹⁶ A. Siciński (red.), Styl życia. Przemiany we współczesnej Polsce, Warszawa 1979, s. 13.

¹⁷ I. Szylagyj-Pągowska, Styl życia i zachowania zdrowotne K. Bożkowa, A. Sito (red.), Opieka zdrowotna nad rodziną, Warszawa 1994, s. 84.

Podobnie A. Gniazdowski¹⁹, powołując się na model Lalonda, uważa, że na styl życia składają się decyzje podejmowane przez jednostki, które dotyczą ich zdrowia i nad którymi mogą one mieć mniejszą lub większą kontrolę. Personalne decyzje lub nawyki niekorzystne z punktu widzenia zdrowia stwarzają zagrożenie zdrowotne. Jeśli aktualizuje się ono w postaci choroby lub zgonu, wówczas styl życia może być traktowany jako czynnik przyczyniający się lub wywołujący chorobę albo śmierć.

W strategii WHO wypracowanej dla regionu europejskiego²⁰ przyjęto, że termin „styl życia” odnosi się do sposobu życia opartego na związku między warunkami życia w szerokim sensie a indywidualnymi wzorcami zachowań. Zakres wzorców zachowań dostępnych dla jednostki może zostać ograniczony lub poszerzony pod wpływem czynników środowiskowych, a także stopnia samodzielnej aktywności. Sposób, w jaki jednostka żyje, może się przyczynić do powstania wzorów zachowań, które są albo korzystne, albo szkodliwe dla zdrowia.

Styl życia kształtuje się w procesie wzajemnego oddziaływania bardzo szeroko pojętych warunków życia oraz indywidualnych wzorów zachowań zdeterminowanych przez czynniki kulturowe i cechy osobiste jednostek. W odniesieniu do stanu psychofizycznego elementem współtworzącym styl życia jest świadomy wybór zachowań służących utrzymaniu i doskonaleniu zdrowia przez wykorzystanie wszelkich dostępnych środków, a także przez kształtowanie otoczenia przyjaznego zdrowiu; nazywamy je zachowaniami zdrowotnymi²¹.

¹⁸ N. Milio, Promoting Health Through Public Policy, Philadelphia 1981; cyt. za: Styl życia a zdrowie(publikacja przygotowana przez Zespół ds. Edukacji Zdrowotnej Europejskiego Biura Regionalnego WHO pod kierunkiem I. Kickbusch), „Promocja Zdrowia. Nauki Społeczne i Medycyna” 1994, nr 1-2, s. 101.

¹⁹ A. Gniazdowski, Zachowania a zdrowie. Podstawowe zależności A. Gniazdowski (red.), Zachowania zdrowotne, Łódź 1990, s. 84.

²⁰ Zadania europejskiej strategii zdrowia dla wszystkich do 2000 roku, Warszawa 1994, s. 18.

²¹ D. Woitas-Ślubowska, Kierunki przemian stylu życia uczniów w dwudziestoleciu (1973-92) na tle zmian pozytywnych i negatywnych mierników zdrowia, „Promocja Zdrowia. Nauki Społeczne i Medycyna” 1997, nr 10-11, s. 98.

Niektórzy autorzy posługują się tym terminem bez jego definiowania, licząc na intuicyjne zrozumienie bądź uznając, że posiada ono powszechnie zrozumiały i ujednolicony sens. Inni podejmują próby zdefiniowania tego pojęcia. D. Gochman²² stwierdza, że zachowania zdrowotne (health behavior) obejmujątakie jednostkowe atrybuty, jak: przekonania, oczekiwania i przewidywania, motywy, wartości, spostrzeżenia i inne kognitywne elementy osobowościowej charakterystyki, włączając uczuciowe i emocjonalne stany i cechy, i wszelkie wzory zachowania oraz działania i nawyki odniesione do utrzymania, przywracania i umacniania zdrowia.

L. Kolbe²³ podjął próbę systematyzacji zachowań zdrowotnych, wyróżniając następujące definicje szczegółowe:

- wellness behavior – działalność podejmowana przez osobę uważającą siebie za zdrową, w celu osiągnięcia wyższego poziomu zdrowia;

- preventive health behavior – działalność podejmowana przez osobę uważającą siebie za zdrową, mająca na celu zapobieganie chorobie lub wykrycie jej w niegroźnym, asymptomatycznym stanie;

- at-risk behavior – działalność podejmowana przez osobę uważającą się za zdrową, ale znajdującą się w stanie zwiększonego ryzyka dla określonych elementów zdrowia, mająca na celu zapobieżenie skutkom tych zagrożeń lub rozpoznanie ich wpływu w asymptomatycznym stanie;

- illness behavior – działalność osoby dostrzegającej u siebie chorobę, mająca na celu określenie własnego stanu zdrowia i uzyskanie odpowiednich środków zaradczych;

- self-care behavior – działalność osoby uważającej siebie za chorą, mająca na celu poprawę własnego stanu, co obejmuje minimalny udział odpowiedniego terapeuty i włącza niewielkie uzależnienie od otoczenia, a jednocześnie częściowe ograniczenia w pełnieniu przypisanych jednostce zadań;

- sick role behavior – działalność osoby uważającej siebie za chorą, mająca na celu poprawę własnego stanu zdrowia, co obejmuje leczenie przez odpowiednie osoby, powoduje pełen zakres uzależnienia od innych i prowadzi do pewnego ograniczenia w realizowaniu przypisanych jednostce zadań;

²² D. S. Gochman, Health Behavior Research. Present and Future D. S. Gochman (red.), Health Behavior. EmergingResearch Perspectives, New York – London 1988, s. 102.

²³ J. L. Kolbe, The Application of Health Behavior Research. Health Education and Health Promotion D. S. Gochman (red.), Health Behavior…, dz. cyt., s. 382.

- reproductive behavior – działalność jednostki mająca na celu zajście w ciążę lub normalny jej przebieg;

- parenting health behavior – każde ze wskazanych powyżej pierwszych sześciu zachowań, podejmowanych w celu zabezpieczenia, utrzymania lub poprawy zdrowia płodu lub dziecka, za które dana jednostka jest odpowiedzialna;

- health related social action – działalność podejmowana przez jednostkę samodzielnie lub wspólnie z innymi za pomocą środków instytucjonalnych czy ekonomicznych, mająca na celu wpływanie na zasoby służb medycznych, skutki oddziaływania środowiska, różne produkty i regulacje społeczne związane ze zdrowiem populacji.

Powyższa typologia, a zwłaszcza pierwsza i trzy ostatnie kategorie, wskazuje, jak znacznie rozszerza się obszar zainteresowań wokół pojęcia zdrowie oraz koncepcji jego promocji.

Kolejną definicję, którą należy tu przytoczyć, zaproponowała H. Sęk. Definicja ta głosi, żezachowania zdrowotne, pojmowane zarówno jako reakcje na sytuacje, jak i jako nawyki oraz celowe czynności, są to zachowania, które pozostają – w ramach pewnej wiedzy obiektywnej lub subiektywnego przekonania – w istotnym związku ze zdrowiem. Zachowania te mogą sprzyjać równoważeniu obciążeń i działaniu czynników patogennych przez aktualizowanie zgeneralizowanych zasobów odpornościowych, mogą one jednak także, przeciwnie, ten proces zakłócać oraz powodować naruszenie zasobów odpornościowych²⁴.

W rozważaniach dotyczących zachowań zdrowotnych bardzo jest również przydatna propozycja K. Puchalskiego, który przyjmuje dwa kryteria podziału zachowań zdrowotnych:

– wiedzę;

– kierunek analizy zmiennych: zachowanie m-^zdrowie.

²⁴ H. Sęk, Subiektywne koncepcje zdrowia, świadomość zdrowotna a zachowania zdrowotne i promocja zdrowia Z. Ratajczak, I. Heszen-Niejodek (red.), Promocja zdrowia. Psychologiczne podstawy wdrożeń, Katowice 1997, s. 45.

Wiedza może mieć charakter subiektywny, podmiotowy (przekonania) oraz obiektywny (usystematyzowana wiedza medyczna i społeczna o zdrowiu i chorobach); zachowanie zdrowotne może wynikać z wiedzy podmiotu, że określone zachowanie wpływa na poziom zdrowia, ale także wiedza o zdrowiu jako kategorii wartościowanej może motywować do podjęcia zachowań zdrowotnych.

Zachowania zdrowotne można zatem zdefiniować jakowybrane działanie, które na gruncie pewnego systemu wiedzy (na przykład przekonań potocznych, danej koncepcji naukowej, ideologii społecznej itp.) pozostaje w istotnym związku ze zdrowiem ujmowanym w znaczeniu ustalonym w tym systemie wiedzy²⁵.

Rozpatrywanie zachowań jako znaczących dla zdrowia na gruncie skutkowej koncepcji działania²⁶ polega na odwołaniu się do badań epidemiologicznych dotyczących relacji między zachowaniami a wybranymi elementami stanu zdrowia. W tym ujęciu zdrowotnymi nazywa się te zachowania, co do których istnieją dowody, że pozytywnie lub negatywnie wpływają na zdrowie. Jak wskazują dokumenty europejskiej strategii „Zdrowie dla wszystkich do roku 2000”:

zachowania, takie jak: zrównoważona dieta, regularne ćwiczenia fizyczne, racjonalny odpoczynek, angażowanie się w satysfakcjonujące relacje społeczne i seksualne, pomagają we wzmocnieniu poczucia własnej wartości i poprawie samopoczucia, a także stanowią zaporę przeciwko inwazji choroby²⁷.

Zdaniem Haggerty'ego²⁸, najważniejsze przyczyny możliwych do uniknięcia chorób społeczności zachodnich stanowią następujące zachowania: złe odżywianie się, brak aktywności fizycznej, nadmierna konsumpcja używek (poczynając od kofeiny i alkoholu, a na środkach pobudzających i uspokajających kończąc), bierny stosunek do zagrożeń środowiska.