Proszarki, celebrytki i święte. Gdańskie herstorie - ebook

WSTĘP

Wydana w 2020 roku książka _Czarownice, mieszczki, pokutnice. Gdańskie szkice herstoryczne,_ ku mojemu zaskoczeniu, cieszy się dużą popularnością. Świadczy to o zainteresowaniu Czytelniczek i Czytelników historią opowiedzianą z innej perspektywy. _Proszarki, celebrytki i święte_ są kolejną próbą dostarczenia Państwu historycznych opowieści, w których na pierwszym planie znajdują się kobiety, dalej zaś: historia Gdańska, regionu i kontynentu. Co więcej, współczesne spory wokół roli i modelu kobiety w społeczeństwie boleśnie pokazują, że niektóre mechanizmy dyskryminacji oraz wykluczenia nie są jedynie historyczną ciekawostką, ale istotnym problemem.

Jeżeli przyjrzymy się historii, dostrzeżemy, że dyskusja o kobiecie, jej prawach, przymiotach i naturze nigdy nie była jednogłosem. Zerknijmy chociażby na XVI wiek w Polsce, wówczas krajowi w rozkwicie. Jak celnie zwraca uwagę profesor Maria Bogucka, w Polsce ta dyskusja miała swoje własne, ciekawe zabarwienie. I tak pisarz Andrzej Glaber w latach trzydziestych w swoim traktacie _Gadki o składności członków człowieczych_, zadedykowanym Jadwidze Kościeleckiej, wyraził zdanie o równej inteligencji kobiet i mężczyzn:

Składność płci panieńskiej iż jest bardzo subtylna a rozum ich ku nauce i wyrozumieni wszelkiej rzeczy ostry a prędki, więcej niż otroczy , jakoż to się jawno ukazuje w dziatkach za młodu, gdyż dzieweczki rychlej się imują mówić niźli chłopeczkowie. (…) Przeto oni ,, bojąc się swej sławy utracić, aby białogłowy rozumiem ich nie przechodziły (…) bronią im czytania pisma głębokiego, chyba modlitw a paciorków.

Nie brakowało również głosów całkowicie przeciwnych. Profesor Bogucka przytacza przykład ekstremalnego mizogina, Bartosza Paprockiego, który wprost zalecał bicie i maltretowanie kobiet. Inni w swoich wywodach dochodzili nawet do fundamentalnego pytania: czy kobiety w ogóle mają dusze? Niestety nawet dzisiaj, czytając chociażby komentarze w Internecie, możemy dojść do przykrego wniosku: wciąż jeszcze mamy zbyt mało Glaberów i za dużo Paprockich.

W niniejszej książce znajduje się kilkanaście opowieści, które mają jeden wspólny mianownik – bohaterkami są kobiety. Od średniowiecznych beginek i angielskiej mistyczki, przybywającej do Gdańska, do pruskiej królowej Luizy i jej córki, carycy Aleksandry Fiodorowny – na pierwszym planie są kobiety na tle swojej epoki i na tle panoramy Gdańska.

Podobnie jak w przypadku poprzednich szkiców herstorycznych, również zebrane poniżej teksty mają charakter popularnonaukowy. Korzystałem z badań i dorobku wielu naukowców i naukowczyń, a odnośniki do ich prac zamieszczam na końcu. Część oryginalnych tekstów jest przetłumaczona przeze mnie, więc odpowiedzialność za ich jakość (bądź ewentualne błędy) spoczywa na mnie.

Mam nadzieję, że również _Proszarki, celebrytki i święte. Gdańskie herstorie_ spotkają się z ciepłym przyjęciem wśród Czytelniczek i Czytelników.I

Święte siostry z Kogelzyppla

Recepta na życie w świętości w średniowieczu była prosta, wystarczały zaledwie trzy główne składniki: praca fizyczna, miłosierdzie oraz trudna sztuka nauczania. Kobiety, które trzymały się tych zasad, zaczęły łączyć się w grupy. Nie były jednak zamknięte w murach klasztoru ani nie obowiązywała ich jedna sztywna reguła. Dziesiątki takich zgromadzeń powstało w miastach Nadrenii i Flandrii, a liczebność ich członkiń często przewyższała liczbę zakonnic. Zaczęto je nazywać _mulieres religiosae_, czyli kobietami religijnymi. Jednak na karty historii przeszły pod tajemniczym mianem beginek.

Beginki, właśnie przez brak formalnej struktury oraz hierarchii, wymykają się prostemu zaszufladkowaniu. Z jednej strony były świeckimi kobietami, często posiadającymi rodziny, z drugiej zaś w pełni podporządkowały swoje życie religii. Już im współcześni pozostawali pod wrażeniem tego fenomenu oraz pobożności beginek. Francuski franciszkanin Gilbert de Tournai zapisał w swoim dziele _Collectio de scandalis ecclesiae_ myśl, która dobrze podsumowuje pierwsze etapy formowania się wspólnot beginek. Mnich z pewną dozą zakłopotania stwierdza, że nie wie, jak nazwać kobiety żyjące we wspólnocie: zakonnicami czy świeckimi kobietami, ponieważ funkcjonowały między światem materialnym a duchowym.

Ten nowy fenomen fascynował również mężczyzn. Tak było w przypadku duchownego Jacques’a de Vitry. Po ukończeniu studiów teologicznych w Paryżu w 1208 roku poznał Marię z Oignies. Był pod wielkim wrażeniem tej kobiety. Maria po ślubie przekonała męża do życia w czystości. Co więcej, wraz z nim udała się do kolonii trędowatych w Willambroux, aby dbać o chorych oraz im pomagać. Szybko zebrała się wokół niej grupa innych religijnych kobiet, które podążały za jej przykładem. Po kilkunastu latach posługi Maria wstąpiła do klasztoru w Oignies, a wieści o jej działaniach i religijności obiegły wiele regionów Francji oraz Niderlandów. De Vitry, zafascynowany jej postawą, został kanonikiem regularnym przy klasztorze w Oignies, gdzie pełnił funkcję spowiednika Marii. Napisał również jej hagiografię pod tytułem _Vita b. Mariae Oigniacensis_. De Vitry uważał Marię za swoją duchową przewodniczkę i świętą kobietę – podobnie jak wielu innych, którzy szukali u niej porady bądź błogosławieństwa. Ponadto Maria miała liczne wizje i proroctwa przyszłości, a samo dotknięcie jej ciała miało przynosić ulgę cierpiącym.

Odpowiedzią na zmiany zachodzące w średniowiecznych społeczeństwach, zwłaszcza miejskich, były nowe formy religijności. Na scenę wkroczyły nowe typy zakonów – zakony żebracze, czyli przede wszystkim dominikanie i franciszkanie. Duchowni stawiali sobie za wzór działalność apostołów oraz propagowali życie w ubóstwie. Kaznodzieje żyli z jałmużny, dlatego swoje klasztory stawiali w miastach. Ich obecność w obrębie murów była odpowiedzią na rosnące potrzeby intelektualne i religijne mieszczan.

Również ruch beginek wyrósł na gruncie niezaspokojonych aspiracji. Pod wpływem nauczania Świętego Franciszka o ubóstwie oraz pokucie kobiety mogły wybrać drogę do świętości, mieszkając wciąż ze swoją rodziną bądź w domu z innymi kobietami. Podobnie jak mendykanci, beginki za wzór stawiały sobie życie apostołów, chcąc służyć Bogu poprzez służbę ludziom.

Ten nowy typ kobiecej duchowości zdobył szturmem przede wszystkim rozwijające się miasta. W XIV stuleciu Europa przechodziła proces intensywnej urbanizacji. To również epoka wielkich kryzysów i napięć społecznych. Dżuma zdziesiątkowała kontynent, podobnie jak fale głodu wywołane małą epoką lodowcową, która przyniosła surowe i lodowate zimy. To wszystko prowadziło do napięć społecznych, które miały ujście w rewoltach ludowych, pogromach czy początkach prześladowania ludzi za czarowstwo. Kościół był targany wielką schizmą zachodnią, a papieże i antypapieże walczyli ze sobą o władzę, podkopując autorytet całej instytucji.

Kobiety, które postanowiły łączyć się w większe grupy, tworzyły tak zwane beginaże. Były to specjalne kompleksy, w których mieszkały beginki, ale różniące się od żeńskich klasztorów. Te specyficzne społeczności kierowały się pewnymi regułami oraz zasadami, jednak nie były one w żaden sposób skodyfikowane, a kobiety mogły opuścić zgromadzenie z własnej woli w dowolnym momencie. Pierwsze beginaże powstały w niderlandzkich miastach. Mniejszym zgromadzeniom wystarczał jeden dom bądź kamienica, jednak duże zgromadzenia tworzyły imponujące kompleksy zabudowań. Często centralnym punktem był dziedziniec, otoczony wianuszkiem domów, budynkami gospodarczymi, szpitalem i świątynią. Beginaże bywały prawdziwymi miastami w mieście: oddzielone murami i bramami od świata zewnętrznego fizycznie wyrażały rezygnację beginek z doczesnych przyjemności.

Gdyby chcieć odpowiedzieć na pytanie o to, co kierowało kobietami, które postanowiły zasilić szeregi beginek, znalazłoby się wiele czynników. Trzeba wziąć pod uwagę, jak wielkie znaczenie miała wiara dla ówczesnych ludzi. Możliwość wyrażania swojej religijnej ekspresji oraz aktywnego działania we wspólnocie niebędącej klasztorem stała się szansą dla wielu kobiet, które z powodu urodzenia i przynależności stanowej, statusu społecznego czy posiadania rodziny nie mogły wstąpić do klasztoru. Dla innych motywację stanowiła pewnego rodzaju niezależność, którą oferowało tego typu zgromadzenie (może dlatego w opinii publicznej beginki często znajdowały się na granicy herezji i świętości), i możliwość realizacji swoich intelektualnych potrzeb. Niektóre z kobiet mogły w ten sposób uciec przed oczekiwanymi rolami społecznymi – żony i matki – przy jednoczesnym zachowaniu dobrego imienia. Wśród beginek na pewno znajdowały się również takie, dla których udział w zgromadzeniu był wyjściem ze złej sytuacji materialnej i alternatywą chociażby wobec pracy seksualnej.

Beginki mieszkały też w średniowiecznym Gdańsku. W 1387 roku, dzięki fundacji mieszczanina Piotra Goltbacha, znalazło się dla nich miejsce do życia w cieniu kościoła Świętego Mikołaja – zajęły parcelę nazwaną Kogelzypplem w rejonie skrzyżowania ulic Lawendowej i Świętojańskiej. W tamtym czasie fragment Świętojańskiej leżący przy kościele Dominikanów określano jako Przy Mnichach (Circa Monachos, nazwa poświadczona w 1378 roku). Dzisiaj w tym miejscu została pusta przestrzeń po nieodbudowanych kamienicach.

W swojej kronice gdański dominikanin Martin Gruneweg zapisał:

W Gdańsku mieszkają owe panny (_Nonnen_) naprzeciwko naszego kościoła Świętego Mikołaja, które to miejsce zowią „Kogelcypel”. Domy ich stoją po prawej stronie naszego chóru. Osobno są panny i osobno wdowy umieszczone.

Bliskość klasztoru Dominikanów nie była przypadkowa, czarni mnisi bowiem otoczyli beginki duchową opieką. Kobiety w zabudowaniach na Kogelzypplu zorganizowały coś w rodzaju konwentu, niewielkiego beginażu. Na modlitwę oraz inne praktyki religijne udawały się do klasztoru, gdzie przez krużganki przechodziły do kaplicy Świętej Urszuli. Osobne miejsca w stallach były przeznaczone dla panien oraz wdów. Podobny podział funkcjonował również w kwestii zamieszkania – każda grupa miała oddzielny dom.

Beginki nosiły szare habity. Oprócz modlitwy gdańszczanki z Kogelzyppla miały również inne zajęcia. Opiekowały się skazanymi przestępcami oraz chorymi, trudniły się wieloma pracami ręcznymi. Chodziły po domach, prosząc o jałmużnę, a często mieszczanie z własnej woli zapisywali bogobojnym kobietom pewne kwoty pieniędzy.

Beginki można było spotkać nie tylko w bezpośrednim sąsiedztwie kościoła Świętego Mikołaja; rezydowały w Gdańsku jeszcze w trzech innych miejscach. Jedno z nich to nieistniejąca dzisiaj ulica Księża. Jak możemy przeczytać w _Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego_: „mieszkały na ulicy Księżej (Pfaffengasse), wyrabiały świece dla kościołów, sporządzały, szyły bieliznę i o inne aparata kościelne się starały”. Dwie pozostałe wspólnoty beginek znajdowały się przy klasztorach Karmelitów oraz Franciszkanów.

Kobiety z Kogelzyppla zajmowały się jeszcze jednym, niezwykle szlachetnym zajęciem: prowadziły szkołę dla dzieci oraz starszych dziewcząt. Mieszczanie, zwłaszcza ci bogatsi, posyłali do beginek swoje córki, aby tutaj nauczyły się najbardziej potrzebnych umiejętności – w tym czytania.

Znamy ze źródeł relację o jednej wychowance z takiej szkoły. Była nią Barbara, żona kupca Jacoba Lubbego. Kobieta spędziła młodość w szkole beginek. Podobała się jej ich religijność i chciała wieść życie w zgromadzeniu. Jednak rodzice nie pozwolili jej na to i zmusili do wypełniania wyznaczonej kobiecie roli społecznej. Zanim Barbara wyszła za Lubbego w 1465 roku, dwukrotnie owdowiała. W posagu wniosła trzy domy na ulicy Kramarskiej. Sam Lubbe również był człowiekiem głęboko religijnym i często pielgrzymował. Napisał _Kronikę rodzinną Jacoba Lubbego_, z której korzystał później jego krewny i dominikanin Martin Gruneweg. Dzięki tym zapiskom znamy losy Barbary.

Niestety, dzisiaj po Kogelzypplu nie pozostał nawet najmniejszy ślad.PRZYPISY

Andrzej Glaber, _Andrzeja z Kobylina Gadki o składności członków człowieczych z Arystotelesa i też inszych mędrców wybrane, 1535_, wyd. Józef Rostafiński, Kraków: Akademia Umiejętności, 1893.

Martin Gruneweg, _Klasztory żeńskie w diecezji chełmińskiej_, tłum. Jakub Fankidejski, Pelplin 1883, cyt. za: Piotr Stefaniak, _Tercjarki Zakonu Kaznodziejskiego na Pomorzu XIV–XVI w_., „Studia Gdańskie”, t. XXVII, Gdańsk 2010.

_Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich,_ red. Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski, t. 2, Warszawa: nakł. Filipa Sulimierskiego i Władysława Walewskiego, 1881.ŹRÓDŁA ILUSTRACJI

_The Book of Margery Kempe_, http://english.selu.edu/humanitiesonline/kempe/showcase/webapp.php .

Anton Möller, _Księga ubiorów Gdańskich_, Danzig: Richard Bertling, 1886, https://pbc.gda.pl/dlibra/publication/19299/edition/41521/content .

Maciej Gutthäter-Dobracki, _Kancelaria polityczna_, Gdańsk: Simon Reiniger, 1665, https://polona.pl/item/macieja-dobrackiego-kancelaria-polityczna-matthias-gutthaters-politische-cantzeley,NzQwNTEwMjA/1/#info:metadata .

Matthaeus Deisch, _50 Prospecte von Danzig sind zu haben_, Danzig 1765, https://polona.pl/item/50-prospecte-von-danzig-sind-zu-haben-bey-matthaus-deisch,NDk5MTI2/80/#item .

Jan Höhn, _Ioan III Rex et. Maria Cas. Reg. Pol. M.D.L.R.P._, miedzioryt, 1679, Biblioteka Narodowa w Warszawie, https://polona.pl/item/ioan-iii-rex-et-maria-cas-reg-pol-m-d-l-r-p,MTAxMTA0Ng/0/#info:metadata .

Claude Mellan, _Portret królowej Ludwiki Marii Gonzagi_, miedzioryt, 1645, Biblioteka Narodowa w Warszawie, https://polona.pl/item/ludovica-maria-gonzaga-regina-poloniae-et-svetiae-c,MTE5MTU2MzIy/0/#info:metadata .

Jan Heweliusz, _Johannis Hevelii Machinae coelestis pars prior…_, Gedani: Simon Reiniger, 1673, https://polona.pl/item/johannis-hevelii-machinae-coelestis-pars-prior-organographiam-sive-instrumentorum,MTA4MTE5MTYz/540/#index .

_Portret Kunegundy z ks. Sanguszków Czackiej (1746-1810), strażnikowej wielkiej koronnej, żony Franciszka Czackiego, strażnika wielkiego koronnego w l. 1766–1787_ – odrys obrazu , ze zbiorów Domu Wychowawczego Dzieciątka Jezus w Warszawie, https://cyfrowe.mnw.art.pl/pl/katalog/1074413 .

Daniel Chodowiecki, _Von Berlin nach Danzig_, Berlin: Amsler u. Ruthard, 1895, https://polona.pl/item/von-berlin-nach-danzig-eine-kunstlerfahrt-im-jahre-1773-von-daniel-chodowiecki-108,MTg1NTA4OTA/69/#item .

Anna Renata Breyne, _Kleine Sammlung Poetischer Einfälle bei müssingen Stunden verfertiget_, transkrypcja Jacek Tlaga, oprac. graf. Tytus Caban, w zbiorach PAN Biblioteki Gdańskiej, Gdańsk 2022, https://pbc.gda.pl/dlibra/publication/111585/edition/99906/content .

Christian Haldenwang, Johan Daniel Hinckel, Johan Adam Breysing, _Widok katedry w Oliwie z podnóża góry Pachołek_, grafika, 1805, Muzeum Gdańska, mhmg-i-81.

16. Richard Knofel wg Carla Rohlinga, _Wyjście wojsk francuskich z Gdańska 2.01.1814_, obraz olejny, ok. 1888, Muzeum Gdańska, http://dziedzictwo-gdansk.pl/record/-/record/display/manifestation/RECORD40609/be0d21cb-4186-424a-8657-6dfaa4a94b64/solr/0/12/0/1/score/DESC .

Alma Richter, fotografia, 1929, https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/jednostka/-/jednostka/5917415 .WYBRANA BIBLIOGRAFIA

d’Arquien de la Grange Maria Kazimiera, _Listy do Jana Sobieskiego_, tłum. Jolanta Sell, Leszek Kukulski, Warszawa: Czytelnik, 1966.

Bauer Karoline, _Aus meinem Bühnenleben. Erinnerungen_, Berlin: A. Wellmer, 1871.

Beyer Christoph, _Danziger Chronik_, cyt. za: _Scriptores Rerum Prussicarum_, t. 5, wyd. Theodor Hirsch, Max Töppen, Ernst Strehlke, Leipzig: Verlag von S. Hirzel, 1874.

Bielski Marcin, _Kronika polska_, Kraków: drukarnia Jakuba Siebeneychera, 1597.

Bogucka Maria, _Gdańscy ludzie morza, XVI–XVIII w._, Gdańsk: Wydawnictwo Morskie, 1984.

Bogucka Maria, _Gdańsk jako ośrodek produkcyjny w XIV–XVII w._, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1962.

Bogucka Maria, _Gdańskie rzemiosło tekstylne od XVI do połowy XVII w._, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1956.

Bogucka Maria, _Mieszkanie gdańskiego kupca zbożowego w XVII wieku_, „Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis”, redaktor naukowy tomu: Agnieszka Świętek, 18/2004.

Bogucka Maria, _Rodzina w polskim mieście XVI–XVII wieku: wprowadzenie w problematykę_, „Przegląd Historyczny” 74/3, 1983.

Bogucka Maria, _Życie codzienne w Gdańsku, XVI–XVII w._, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1967.

Bojaruniec-Król Ewa, _Ceremony and pleasure on the occasion of the visit to Gdańsk in 1504 of Aleksander Jagiellończyk, King of Poland, and his wife Helena_ _New Studies in Medieval and Renaissance Poland and Prussia. The impact of Gdańsk_, Beata Możejko, London–New York: Routledge, 2017.

Boy-Żeleński Tadeusz, _Marysieńka Sobieska_, Warszawa: Spółdzielnia Wydawnicza Wiedza, 1946.

Breyne Anna Renata, _Kleine Sammlung Poetischer Einfälle bei müssigen Stunden verfertiget_, Dantzig 1748.

Chodowiecki Daniel, _Daniela Chodowieckiego dziennik z podróży do Gdańska z 1773 roku_, oprac. Małgorzata Paszylka, Gdańsk: Finna, Muzeum Narodowe, 2002.

Długosz Jan, _Roczniki, czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego_, tłum. Julia Mrukówna, oprac. Czesława Pirożyńska, ks. 11–12, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2009.

Fabiani-Madeyska Irena, _Gdzie rezydowali w Gdańsku polscy królowie?_, Wrocław: Ossolineum, 1976.

Kaczor Dariusz, _Dom poprawy (Zuchthaus) w Gdańsku w XVII–XVIII w._, „Rocznik Gdański: organ Towarzystwa Przyjaciół Nauki i Sztuki w Gdańsku”, t. 56, 1996.

Kaczor Dariusz, _Przestępczość kryminalna i wymiar sprawiedliwości w Gdańsku w XVI–XVIII wieku_, Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, 2005.

Kizik Edmund, _Kary za łamanie leges sumptuariae w Gdańsku w drugiej połowie XVI–XVIII wieku_ _Kara kryminalna: perspektywa historyczna i penologiczna_, Gdańsk–Sopot: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, 2019.

Kizik Edmund, _Nicolausa Volckmara Viertzig Dialogi 1612. Źródło do badań nad życiem codziennym w dawnym Gdańsku_, oprac. red. Radosław Grześkowiak, Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, 2005.

Kizik Edmund, _Wesele, kilka chrztów i pogrzebów. Uroczystości rodzinne w mieście hanzeatyckim od XVI do XVIII wieku_, Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, 2001.

_Klasztory żeńskie w diecezji chełmińskiej_, tłum. Jakub Fankidejski, Pelplin 1883.

_Kobiety w Prusach Królewskich_, red. Wojciech Zawadzki, Pelplin: Wydawnictwo Bernardinum, 2020.

Kociumbas Piotr, _Słowo miastem przepojone. Kantata okolicznościowa w osiemnastowiecznym Gdańsku_, „Folia Toruniensia”, t. 12, 2012.

Komaszyński Michał, _Jan III Sobieski a Bałtyk_, Gdańsk: Wydawnictwo Morskie, 1983.

Komaszyński Michał, _Piękna królowa Maria Kazimiera d’Arquien Sobieska 1641–1716_, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1995.

Konarski Dawid, _Wilkierz albo prawo do wszytkich dobr y wsiow oliwskich nalezace, w roku 1616 wydane_, Gdańsk 1616.

Korczak-Siedlecka Jaśmina, _Przemoc i honor w życiu społecznym wsi na Mierzei Wiślanej w XVI–XVII wieku_, Toruń: Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2021.

Kościelak Sławomir, _Brytyjskie grupy wyznaniowe w Gdańsku w XVII–XVIII (XIX) wieku_, „Studia Elbląskie”, t. XXI, 2020.

Kotarski Edmund, _Gdańska poezja okolicznościowa XVII wieku_, Gdańsk: Instytut Bałtycki, 1993.

Kotarski Edmund, _O gdańskiej poezji rodzinnej XVIII wieku_, „Napis”, nr II (1995).

Kropidłowski Zdzisław, _Formy opieki nad ubogimi w Gdańsku od XVI do XVIII wieku_, Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, 1987.

_Król jedzie! Wizyty władców polskich w Gdańsku XV–XVIII w._, pod red. Edmunda Kizika, katalog wystawy w Muzeum Gdańska czynnej od 6 lipca do 30 października 2018 r., t. 1, Gdańsk: Muzeum Gdańska, 2018.

Kurkowa Alicja, _Grafika ilustracyjna gdańskich druków okolicznościowych XVII wieku_, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1979.

Lindfors Bernth, _Ira Aldridge: Performing Shakespeare in Europe, 1852–1855_, Rochester: Boydell & Brewer, Rochester University Press, 2013.

_Listy Marii Kazimiery z Archiwum Sobieskich w Oławie_, t. 1: _Listy do synów z lat 1696–1704_, red. Anna Leyk, Jan Jerzy Sowa, Warszawa: Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, Narodowe Historyczne Archiwum Białorusi w Mińsku, 2019.

Madeja-Grzyb Magdalena, _Maria Kazimiera odwiedza Gdańsk_, materiały na stronie Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, https://www.wilanow-palac.pl/maria_kazimiera_odwiedza_gdansk.html .

_Michała Antoniego Sapiehy wilkierz dla starostwa tucholskiego_, „Archiwum Komisji Prawniczej”, t. 11, 1938.

Mokrzecki Lech, _Kultura umysłowa i szkolnictwo Gdańska w czasach Jana Heweliusza_, „Gdański Rocznik Ewangelicki”, nr 3 (2011).

Mudge John, _Untersuchung, warum geimpfte Blattern gelinder und sichrer sind, als natürliche_, tłum. Nathanael Matthias von Wolf, Gdańsk: Jobst Hermann Flörke, 1778.

Paluchowski Piotr, _Gdański salon sarmackiej damy. Na marginesie pracy Agnieszki Jakuboszczak o Barbarze Sanguszkowej_, „Zapiski Historyczne”, t. LXXIX (2014).

Pękacka-Falkowska Katarzyna, _Atlas roślin rodzimych i obcych: Johann Philipp Breyne, jego córki i szlachetny ananas_, Pasaż Wiedzy Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, https://www.wilanow-palac.pl/atlas_roslin_rodzimych_i_obcych_johann_philipp_breyne_jego_corki_i_szlachetny_ananas.html .

Pękacka-Falkowska Katarzyna, _Johann Philipp Breyne i jego ogrody: hortus vivus i hortus siccus_ _Historia – klimat – przyroda. Perspektywa antropocentryczna_, red. Piotr Oliński, Wojciech Piasek, Toruń: Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopenika, 2018.

Pękacka-Falkowska Katarzyna, _Johann Philipp Breyne i jego rośliny: nasiona z Niderlandów_, Pasaż Wiedzy Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, https://www.wilanow-palac.pl/johann_philipp_breyne_i_jego_rosliny_nasiona_z_niderlandow.html .

Pękacka-Falkowska Katarzyna, _Projekt porządku akuszerskiego Towarzystwa Przyrodniczego w Gdańsku (Naturforschende Gesellschaft) z 1781 r._, „Medycyna Nowożytna”, t. 25, 2019.

_Poczet sołtysów, burmistrzów, nadburmistrzów, przewodniczących Miejskiej Rady Narodowej i prezydentów Gdańska od XIII do XXI wieku_, red. Beata Możejko, Gdańsk: Oficyna Gdańska, 2015.

_Portfolio królowej Maryi Ludwiki, czyli listów, aktów urzędowych i innych dokumentów, ściągających się do pobytu tej monarchini w Polsce_, przełożonych z francuzkiego na język polski przez Konstancyą hr. Raczyńską, hr. Józefę Radolińską, Romana Ziołeckiego i Jastrzębskiego, t.2, Poznań: wyd. E. Raczyński, 1844.

Puchalska-Dąbrowska Bernadetta, _Literacki obraz ziem pruskich w angielskich relacjach z podróży z XVI–XVIII wieku_, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie”, nr 4(250), 2005.

Radziwiłł Albrycht Stanisław, _Pamiętnik o dziejach w Polsce_, t. 2., tłum. i oprac. Adam Przyboś, Roman Żelewski, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1980.

_Rządzący i rządzeni. Władza i społeczeństwo Gdańska od średniowiecza po współczesność_, pod red. Sylwii Bykowskiej, Edmunda Kizika i Piotra Paluchowskiego, Gdańsk: Muzeum Historyczne Miasta Gdańska, 2015.

Schopenhauer Johanna, _Gdańskie wspomnienia młodości_, tłum. Tadeusz Kruszyński, Gdańsk: Fundacja Terytoria Książki, 2019.

Sierakowski Adam, _Pobyt Jana III w Prusiech Królewskich w latach 1677 i 1678_, „Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu”, t. 19, 1912.

Smith Richard, _Notes made during a tour in Denmark, Holstein, Mecklenburg-Schwerin, Pomerania, the Isle of Rugen, Prussia, Poland, Saxony, Brunswick, Hannover, the Hanseatic Territories, Oldenburg, Friesland, Holland, Brabant, the Rhine country, and France_, London: C. & J. Rivington, 1827.

Sobecki Sebastian, _„The writyng of this tretys”: Margery Kempe’s Son and the Authorship of Her Book_, „Studies in the Age of Chaucer”, t. 37, 2015.

Stefaniak Piotr, _Tercjarki Zakonu Kaznodziejskiego na Pomorzu XIV–XVI w._, „Studia Gdańskie”, t. XXVII, 2010.

Szarszewski Adam, Piwek Aleksander, Samól Piotr, Dargacz Janusz, Darecka Katarzyna, _Ubodzy, chorzy, sieroty. Szpitale dawnego Gdańska w okresie średniowiecza i nowożytności_, Gdańsk: Muzeum Gdańska, Gdański Uniwersytet Medyczny, Okręgowa Izba Lekarska w Gdańsku, 2019.

Targosz Karolina, _Uczony dwór Ludwiki Marii Gonzagi (1646–1667). Z dziejów polsko-francuskich stosunków naukowych_, Warszawa: Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, 2015.

Tarnowski Stanisław, _Z wakacyj T. 2, (Prusy Królewskie)_, Kraków: Księgarnia Spółki Wydawniczej Polskiej, 1894.

de Tende Gaspard, _Relacja historyczna o Polsce_, tłum. i red. Tomasz Falkowski, Warszawa: Muzeum Pałac w Wilanowie, 2013.

_The Book of Margery Kempe_, tłum. na współczesny j. angielski Anthony Bale, Oxford: Oxford University Press, 2015.

Tylicki Jacek, _Rysunek gdański ostatniej ćwierci XVI i pierwszej połowy XVII wieku_, Toruń: Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2005.

Widacka Hanna, _Jan III Sobieski w grafice XVII i XVIII wieku_, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1987.

_Wojciecha Leskiego, biskupa chełmińskiego i pomezańskiego, wilkierz dla wsi szlacheckich powiatu lubawskiego_, „Archiwum Komisji Prawniczej”, t. 11, Kraków: Akademia Umiejętności, 1938.

Wortley Montagu Mary, _The Letters and Works of Lady Mary Wortley Montagu_, London: R. Bentley, 1837.

Zbąska Anna, _Transakcyja albo Opisanie całego życia jednej sieroty przez żałosne treny od tejże samej pisane roku 1685_, Kraków: wyd. Ida Kotowa, Polska Akademia Umiejętności, 1935.

_Zbiór pamiętników historycznych o dawnej Polszcze z rękopismów, tudzież dzieł w różnych językach o Polszcze wydanych oraz z listami oryginalnemi królów i znakomitych ludzi w kraju naszym_, t. 4, red. Julian Ursyn Niemcewicz, Lipsk: Breitkopf i Haertel, 1839.