Prywatyzacja emerytur - ebook

UWAGI WSTĘPNE

UWAGI WSTĘPNE

Prywatyzacja emerytur to występujący od kilku dziesięcioleci w różnych krajach proces ograniczania publicznego systemu emerytalnego opartego na zasadzie solidarności międzypokoleniowej na rzecz systemu, w którym emerytury pochodzą z inwestowania składek emerytalnych głównie w aktywa finansowe (akcje, obligacje i inne).

Celem rozważań zawartych w pierwszej części książki jest pokazanie, w jaki sposób neoliberalna ideologia i związana z nią finansjalizacja gospodarki i życia społecznego stały się podstawą prywatyzacji emerytur. Przedmiotem szczególnej uwagi jest tu rola, jaką odegrały instytucje finansowe, w tym banki, w kształtowaniu polityki państwa mającej na celu stworzenie pola do rozwoju emerytur prywatnych przez ograniczanie świadczeń z systemu publicznego i podważanie do niego zaufania społecznego. Analizie poddano też wsparcie ideowe ze strony tzw. ekonomii behawioralnej dla stosowania różnych sposobów mających skłaniać osoby indywidualne do udziału w systemach emerytur prywatnych. Następnie, w drugiej części, na podstawie klasyfikacji stosowanych przez Bank Światowy, OECD, Komisję Europejską oraz Międzynarodową Organizację Pracy, scharakteryzowana została struktura systemów emerytalnych. Pozwoliło to na pokazanie znaczenia i kluczowych cech określających elementy składowe tych systemów w poszczególnych krajach.

Przedmiotem rozważań zawartych w trzeciej części jest ocena realizacji w praktyce idei prywatyzacji emerytur, w tym zwłaszcza jej wpływu na wzrost oszczędności, inwestycji i wzrost gospodarczy. Obszernej analizie poddano też koszty i ryzyko związane z prywatnymi emeryturami. Zwrócona została tu uwaga na to, jak ryzykowną podstawę emerytur stanowią aktywa finansowe. Pokazana też została fundamentalna słabość sprywatyzowanych systemów emerytalnych, związana ze starzeniem się społeczeństwa, polegająca na spadku rentowności aktywów finansowych w długim okresie. Systemy te działają w istocie jak tzw. schemat Ponziego. Przedstawione w części czwartej doświadczenia różnych krajów, a w szczególności Chile oraz głównych państw wysoko rozwiniętych, pokazują, że prywatne emerytury są wyrazem dominacji interesów wąskich grup społecznych związanych z instytucjami finansowymi i wielkim kapitałem nad interesem pracownika i emeryta oraz interesem finansów publicznych. Na zakończenie, w części piątej scharakteryzowany został proces prywatyzacji emerytur w Polsce oraz jego skutki dla przyszłych emerytów i finansów publicznych.| 1

PRYWATYZACJA EMERYTUR – PODŁOŻE, ISTOTA, MECHANIZMY

1.1.
GŁÓWNE POJĘCIA ZWIĄZANE Z EMERYTURAMI

Korzenie współcześnie istniejących systemów emerytalnych sięgają XIX wieku. W większości krajów dopiero jednak w drugiej połowie XX wieku państwo zaangażowało się w tworzenie powszechnych systemów zabezpieczenia emerytalnego. Istota systemu emerytalnego sprowadza się zasadniczo do realokacji dochodu narodowego między pokoleniami i wewnątrz pokoleń. Dla funkcjonowania tego systemu kluczowe jest zaufanie ze strony osób przeznaczających część swych wynagrodzeń w trakcie życia zawodowego na utrzymanie obecnych emerytów, że przyszłe pokolenia zrobią dla nich to samo. Kształt systemu emerytalnego, mającego zapewnić środki do życia osobom, które ze względu na wiek nie są już w stanie pracować, jest w swej istocie nie tylko kwestią ekonomiczną, to również kwestia społeczna, moralna i polityczna związana z podziałem dochodów w społeczeństwie. Nieodpowiednie systemy emerytalne stanowią egzystencjalne zagrożenie dla gospodarki i społeczeństwa. Publiczny system emerytalny to jedno z najbardziej udanych osiągnięć w historii cywilizacji. Uzyskał on powszechny charakter od połowy XX wieku zasadniczo dzięki osiągnięciu konsensusu politycznego co do tego, by przeznaczyć część dochodu osób w wieku produkcyjnym na finansowanie dochodu osób będących na emeryturze. Pozwoliło to na skuteczną eliminację ubóstwa osób starszych w okresie od lat 50. do 80. XX wieku, co było możliwe dzięki rosnącej liczbie ludności czynnej zawodowo i wzrostowi produktywności osiągniętemu za sprawą postępu technologicznego i lepszej edukacji kolejnych pokoleń.

Ze względu na zachodzące zmiany demograficzne emerytury będą stawać się coraz ważniejszą kwestią społeczną. W 2019 r. na świecie było 703 mln osób w wieku 65 lat i starszych. W ciągu najbliższych trzech dekad liczba osób starszych na świecie wzrośnie ponad dwukrotnie, osiągając ponad 1,5 mld osób w 2050 r., przy czym wzrost ten będzie największy w Azji Wschodniej i Południowo-Wschodniej, i stosunkowo niewielki w Australii i Nowej Zelandii oraz w Europie i Ameryce Północnej, czyli regionach, w których populacja jest już znacznie starsza niż w innych częściach świata¹.

Systemy emerytalne tradycyjnie charakteryzowano na podstawie pierwotnych powodów ich wprowadzenia. W ujęciu historycznym zasadniczo wyróżnia się dwa systemy: za patrona pierwszego uznawany jest William Beveridge, a drugiego – Otto Bismarck. W pierwszym systemie w ramach zabezpieczenia społecznego każdemu obywatelowi zapewnia się zryczałtowaną emeryturę, na ogół uzależnioną od stanu zamożności danej osoby, niezależnie od zarobków osiąganych w okresie aktywności zawodowej. Obywatele mogą zdecydować się na uzupełnienie tej emerytury o świadczenia wynikające z umów z pracodawcą. System ten w różnych formach został wprowadzony m.in. w Wielkiej Brytanii, Danii, Irlandii i Holandii, i w dużej mierze odpowiada funkcjonującemu tam obecnie systemowi obejmującemu ryczałtowe świadczenie emerytalne z systemu publicznego, uzupełnione o świadczenie z obowiązkowego lub częściowo obowiązkowego zakładowego (pracowniczego) programu (planu) emerytalnego oraz z systemu dobrowolnych oszczędności. Z kolei w systemie bismarkowskim zakłada się, że prawo do świadczeń z zabezpieczenia społecznego można uzyskać tylko przez zatrudnienie. Świadczenia emerytalne są w nim powiązane z osiąganym wynagrodzeniem i zazwyczaj podlegają ograniczeniom, jeśli chodzi o maksymalny poziom, często też mogą być objęte gwarancjami dotyczącymi emerytury minimalnej. Ten system został zastosowany w m.in. Niemczech, Belgii, Szwecji, Francji, a także w wielu innych krajach Europy. W systemie tym programy emerytur zakładowych odgrywają na ogół mniejszą rolę niż w systemie Beveridge’a. Należy jednak podkreślić, że rozróżnienie między pierwszym a drugim systemem jest do pewnego stopnia arbitralne, gdyż oba systemy ewoluowały w różny sposób w zależności od kraju i przeprowadzonych reform, w wyniku których w ramach systemu określanego jako bismarkowski istnieją także kapitałowe zakładowe (pracownicze) programy emerytalne².

Głównymi cechami, które określają system emerytalny, jest to, czy (i) emerytura jest zapewniana przez państwo czy sektor prywatny, (ii) kto ponosi ryzyko związane z emeryturą, a więc czy jest to system o zdefiniowanym świadczeniu (_defined benefit_, __ DB) czy o zdefiniowanej składce (_defined contribution_, __ DC), (iii) a także sposób finansowania emerytur, czy z bieżących składek pobieranych od płac osób obecnie pracujących, jak w publicznych systemach PAYG (_pay-as-you-go_), czy przez prefinansowanie, czyli ze zgromadzonych aktywów (głównie finansowych), mających służyć do wypłaty świadczeń w przyszłości. Kluczowym wskaźnikiem charakteryzującym system emerytalny jest stopa zastąpienia (_replacement rate_), pokazująca relację pierwszego świadczenia emerytalnego do ostatniego wynagrodzenia przed przejściem na emeryturę. Obok niego podawany jest też często współczynnik świadczeń (_benefit ratio_), pokazujący relację średniej emerytury do średniego wynagrodzenia w całej gospodarce. Wysokość tych wskaźników przedstawia, w jakim stopniu emerytury są w stanie spełniać jedną ze swych kluczowych funkcji, jaką jest ochrona przed ubóstwem w okresie starości. Wskaźniki dają też pewien pogląd o tym, jaki jest stopień redystrybucji dochodu narodowego przez system emerytalny.

Istota systemu PAYG sprowadza się do tego, że obecnie wypłacane emerytury są finansowane z bieżących składek, ewentualnie dodatkowo – z podatków. W systemie publicznym część emerytur może mieć charakter socjalny i nie być powiązana ani z okresem, ani z kwotami składek przekazywanych do systemu przez daną osobę. Kluczowe znaczenie dla funkcjonowania publicznych systemów emerytalnych ma zasada solidarności społecznej. Jak wskazuje profesor Urszula Kalina-Prasznic, ze względu na obowiązkowy i uniwersalny charakter oraz wpływ ekonomiczny na poziom życia mieszkańców kraju, ma ona decydujące znaczenie dla zachowania porządku społecznego i gospodarczego. Solidarność społeczna polega na poczuciu wspólnoty i współdziałaniu stosunkowo jednorodnej wspólnoty mającej na celu zapewnienie bezpieczeństwa społecznego jej członków narażonych na określone ryzyko³. Solidarność ta, będąca warunkiem szeroko pojętej sprawiedliwości społecznej i praw człowieka, stanowi fundament publicznych systemów emerytalnych, zapewniających pożądany społecznie poziom redystrybucji dochodów, zarówno międzypokoleniowej, jak i wewnątrzpokoleniowej. Potrzeba zapewnienia takiej redystrybucji powoduje, że systemy publiczne PAYG funkcjonują generalnie na zasadzie zdefiniowanego świadczenia (DB), a pochodzące z nich emerytury kształtowane są z uwzględnieniem zarobków osiąganych w trakcie kariery zawodowej oraz okresu zatrudnienia, ale też realizują akceptowalny społecznie poziom emerytur. Nieliczne kraje w Europie, jak Polska, w publicznym systemie emerytalnym odeszły od tej zasady i stosują zasadę zdefiniowanej składki, a w praktyce hipotetycznej zdefiniowanej składki (_notional defined contribution_, NDC). W odróżnieniu od stosowania zasady DB, kiedy państwo bierze na siebie obowiązek zapewnienia emerytury na określonym poziomie, w przypadku stosowania zasady DC takiego obowiązku nie ma. Jedynie w określonej sytuacji (np. po spełnieniu wymogu dotyczącego minimalnego okresu wnoszenia składek do systemu) państwo może zagwarantować pewien minimalny poziom emerytury, jeśli dana osoba nie osiągnie go na podstawie wniesionych składek.

Poza publicznym systemem emerytalnym, organizowanym przez państwo, w praktyce występują także zarządzane na ogół przez podmioty prywatne tzw. zakładowe (określane też jako pracownicze), programy emerytalne (_occupational pension programmes_), a także indywidualne programy emerytalne (pojęcie „programy emerytalne” jest często zamiennie stosowane z pojęciem „plany emerytalne”). Wszystkie one pozyskują składki od uczestników, a następnie inwestują je – zwykle w aktywa finansowe, czyli aktywa dostępne na rynku finansowym (akcje spółek i instrumenty z nimi powiązane, a także obligacje emitowane przez różne podmioty, w tym głównie przez władze centralne i lokalne oraz przez przedsiębiorstwa). Czasem składki inwestowane są bezpośrednio w aktywa rzeczowe, w tym w nieruchomości. Do relatywnie rzadkich zalicza się też zakładowe plany emerytalne oparte na tworzeniu rezerw w bilansie firmy w celu pokrycia świadczeń emerytalnych przyrzeczonych pracownikom, bez prawnego wydzielenia aktywów na ten cel. Obiecane emerytury są w tym przypadku wypłacane z majątku firmy w miarę zapadalności związanych z nimi zobowiązań.

Jeśli chodzi o zakładowe plany emerytalne, to coraz rzadziej funkcjonują one zgodnie z zasadą DB, a coraz powszechniej stosowana jest w nich zasada DC. W przypadku zakładowych programów emerytalnych o zdefiniowanym świadczeniu, pracodawcy są odpowiedzialni za finansowanie przyrzeczonych świadczeń emerytalnych i mają obowiązek wyrównania różnicy, jeśli wypracowane w ramach programu emerytury okażą się z różnych powodów niższe od należnych, np. z powodu niższych od oczekiwanych zwrotów osiągniętych z inwestowania składek na rynku finansowym. Wysokość należnej emerytury związana tu jest na ogół z poziomem zarobków pracownika i jego stażem pracy, a zobowiązanie pracodawcy z tego tytułu jest zwykle niezależne od zwrotów z funduszu emerytalnego. W przypadku programów DC składki pracodawcy i pracownika są ustalane z góry, nie określa się natomiast świadczenia, które ma być wypłacone uczestnikowi programu po jego przejściu na emeryturę. Organizujący i zarządzający planem nie ponosi odpowiedzialności za wynik tego zarządzania, i nie ma z tego tytułu zobowiązań, ani krótko-, ani długoterminowych. Sami uczestnicy tych planów ponoszą wszelkie ryzyko i koszty związane z udziałem w takim programie. Można spotkać pogląd, że programy DC nie zapewniają w istocie rzeczy emerytur, są bowiem tylko programami oszczędnościowymi, w ramach których pracownik wpłaca do funduszy składki, oczekując, że po przejściu na emeryturę otrzyma z nich jakąś pulę pieniędzy, w istocie nieprzewidywalną. Takie programy przenoszą ryzyko związane z planowaniem emerytalnym na osobę oszczędzającą i nie mogą zagwarantować jej dochodu na emeryturze⁴.

Aktywa gromadzone w ramach zarówno zakładowych, jak i indywidualnych programów emerytalnych tworzą pewną pulę środków, czy też inaczej fundusz emerytalny. W celu wypłaty z niego świadczenia emerytalnego aktywa funduszy inne niż gotówka zbywane są na rynku po występujących w danym czasie cenach. Emerytury prywatne pochodzą zazwyczaj z istniejących poza publicznym systemem emerytalnym, obowiązkowych lub dobrowolnych systemów, zarządzanych na ogół przez podmioty prywatne. Są to emerytury prefinansowane czy też inaczej kapitałowe (_funded_), tworzone zasadniczo dzięki inwestowaniu składek w aktywa finansowe i funkcjonujące w większości zgodnie z zasadą zdefiniowanej składki. Nie mają one charakteru redystrybucyjnego ani żadnych elementów solidarności społecznej. Są w istocie indywidualnym gromadzeniem środków na własną emeryturę.

Prywatyzacja emerytur (_pension privatization_) prowadzi do ograniczania publicznego systemu emerytalnego na rzecz emerytur prywatnych. Oznacza ona całkowite lub częściowe zastąpienie publicznego systemu emerytalnego PAYG, w którym składki emerytalne i podatki pobierane od aktualnie pracujących finansują bieżące emerytury, systemem, w którym składki pracowników przekazywane są do funduszy emerytalnych w celu zainwestowania głównie na rynku finansowym. Środki zgromadzone w tych funduszach, po potrąceniu kosztów administracyjnych (opłat i prowizji pobieranych przez prywatne instytucje zarządzające funduszami), wypłacane są tym pracownikom po ich przejściu na emeryturę. Postępujący proces starzenia się społeczeństwa już kilkadziesiąt lat temu stał się powodem, a właściwie pretekstem do podjęcia przez wiele instytucji i osób, w tym polityków i ekonomistów, działań na rzecz prywatyzacji emerytur. Działania te były częścią radykalnej strategii zmieniania życia gospodarczego i społecznego, jaką okazał się neoliberalizm.

1.2.
NEOLIBERALIZM JAKO PODSTAWA IDEOWA PRYWATYZACJI EMERYTUR

Neoliberalizm to ideologia dotycząca zarówno polityki, jak i gospodarki, zakładająca, że wolny rynek jest w stanie zapewnić najbardziej efektywną alokację zasobów, a także propagująca ograniczenie do minimum interwencji państwa w sprawy gospodarcze i społeczne. Początki neoliberalizmu sięgają okresu przed drugą wojną światową, kiedy to stał się on wyrazem pewnego sprzeciwu wobec rozwoju idei socjaldemokratycznych, które znalazły odzwierciedlenie m.in. w polityce określanej jako Nowy Ład, wprowadzonej za rządów prezydenta Franklina Roosevelta w Stanach Zjednoczonych. W okresie powojennym neoliberalizm pozostawał jednak przez długi czas na marginesie polityki. Działo się tak, pomimo hojnego finansowania, jakie otrzymywały osoby i instytucje propagujące idee neoliberalne, od różnych podmiotów rekrutujących się z najbogatszej części społeczeństwa w Stanach Zjednoczonych i dużej części Europy Zachodniej. Jak wskazuje G. Monbiot, w pierwszych dziesięcioleciach tego okresu w praktyce funkcjonował bowiem niemal uniwersalny konsensus, zbudowany na podstawie zaleceń ekonomicznych Johna Maynarda Keynesa dotyczących pełnego zatrudnienia, stosowania wysokich podatków, rozwoju usług publicznych i systemu zabezpieczenia społecznego w celu ograniczania ubóstwa⁵. Jednak w latach 70., kiedy keynesowska polityka zaczęła tracić znaczenie, a po obu stronach Atlantyku doszło do kryzysu gospodarczego, do głównego nurtu polityki gospodarczej wkroczyły idee neoliberalne, zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii. Pełny wyraz znalazły one po przejęciu władzy przez Ronalda Reagana i Margaret Thatcher, kiedy to zaczęto realizować masowe obniżki podatków dla bogatych, ograniczać rolę związków zawodowych, przeprowadzać deregulację i prywatyzację gospodarki, a także prywatyzację usług publicznych (w tym zwłaszcza ochrony zdrowia, edukacji, transportu kolejowego, dostaw energii i wody). Działania na rzecz głębokiego przekształcenia kapitalizmu w kierunku neoliberalnym stały się wyraźnie widoczne od początku lat 80. XX wieku. W polityce gospodarczej najbardziej rozwiniętych krajów wdrożono zestaw praktyk obejmujących głównie deregulację sektora finansowego, uelastycznienie płac (korzystne dla pracodawców), prywatyzację majątku państwowego oraz silnie wsparcie dla prywatnych programów emerytalnych.

W rozwiniętych krajach kapitalistycznych neoliberalizm postępował stopniowo jako większe lub mniejsze wyzwanie dla powojennych instytucji politycznych i gospodarczych. Z kolei na peryferiach, szczególnie w Ameryce Łacińskiej i Europie Wschodniej, wdrażanie neoliberalizmu było realizowane szybko, na wielką skalę i doprowadziło do radykalnych reform gospodarczych i politycznych. A. Madariaga wskazuje, że było to możliwe dzięki trzem głównym mechanizmom, które umożliwiły skuteczne wprowadzenie w życie neoliberalnej ideologii i jej silnie zakorzenienie się w niektórych krajach tych regionów. Pierwszy to tworzenie dla neoliberalnych projektów poparcia wśród elit biznesowych, drugi to wykorzystanie instytucji politycznych do blokowania działań opozycji krytycznej wobec neoliberalnej polityki, a trzeci to stworzenie ram prawnych i instytucjonalnych zapewniających utrwalenie neoliberalnych zasad i rozwiązań, a w efekcie utrzymanie kontroli nad zmianami polityki realizowanej przez państwo⁶. Madariaga podkreśla też, że w tych krajach kluczowe znaczenie dla stworzenia poparcia biznesu dla neoliberalizmu miała prywatyzacja majątku państwowego. Była ona realizowana tak, by ograniczyć możliwości ukształtowania się bazy biznesowej dla alternatywnych do neoliberalizmu projektów rozwojowych, a w rezultacie ograniczyć powstawanie alternatywnych bloków społecznych mogących podważać neoliberalną politykę. Poparcie dla neoliberalizmu pozyskane w wyniku prywatyzacji nie tylko wzmocniło neoliberalne bloki i osłabiło możliwość tworzenia alternatywnych sojuszy, ale także ograniczyło przestrzeń polityczną do kształtowania polityki przez rządy ze względu na konieczność uwzględniania preferencji neoliberalnego biznesu, co dodatkowo przyczyniło się do erozji demokracji przedstawicielskiej⁷.

Za pośrednictwem MFW, Banku Światowego i Światowej Organizacji Handlu, jak podkreśla G. Monbiot, neoliberalna polityka została narzucona – często bez demokratycznej zgody – znacznej części świata. Może się wydawać dziwne, że doktrynę obiecującą wybór i wolność propagowano pod hasłem „nie ma alternatywy”⁸. Trzeba tu dodać, że postsocjalistyczne kraje regionu Europy Środkowej i Wschodniej zostały szczególnie dotknięte działaniami tych instytucji międzynarodowych. W efekcie bankructwa gospodarki socjalistycznej i ogromnego zadłużenia zagranicznego, kraje te stały się łatwym celem dla grup interesu zainteresowanych wcieleniem w życie neoliberalnych idei. Ich działaniom sprzyjała na ogół niewielka świadomość tamtejszych społeczeństw co do rzeczywistych zamiarów neoliberalnych doktrynerów i skutków propagowanych przez nich działań, w tym dotyczących prywatyzacji majątku państwowego. Prywatyzacja ta np. w Polsce, jak pokazała praktyka, słusznie zyskała sobie miano „dzikiej”, doprowadzając m.in. do wyprzedaży majątku za symboliczne kwoty i powodując przejęcie, bez odpowiedniej demokratycznej kontroli, znacznej części tego majątku przez wybrane grupy interesu.

Do głównych autorów, którzy dokonali krytycznej analizy oceny neoliberalnej ideologii, należy profesor David Harvey (City University of New York). Jego powszechnie znana praca _A_ _Brief History of Neoliberalism_ odegrała kluczową rolę nie tylko w pokazaniu ekonomicznych i społecznych mechanizmów neoliberalizmu, ale też ogromu negatywnych skutków, jakie spowodowała w całym świecie neoliberalna polityka. Harvey wskazuje w niej, że realizacja w praktyce idei neoliberalnych miała dotkliwe konsekwencje dla dużych grup społecznych w bardzo wielu krajach świata. Z drugiej strony okazała się źródłem sukcesu i nadzwyczajnego wzrostu dobrobytu tych grup, które już wcześniej miały znacznie lepszą sytuację ekonomiczną niż pozostałe grupy społeczeństwa. Zmiany te dotyczyły zarówno społeczeństw państw wysoko rozwiniętych, jak i słabych ekonomicznie krajów z różnych kontynentów (np. Rosji), gdzie neoliberalną ideologię wprowadzały w życie międzynarodowe instytucje finansowe i wielkie korporacje. Propaganda medialna, wspierająca interesy bogatych grup społecznych, forsowała nieustannie pogląd, że jeżeli skutki neoliberalnych reform dla jakiegoś kraju okazywały się niekorzystne, to działo się tak dlatego, że kraj nie jest wystarczająco konkurencyjny, potrzebuje jeszcze więcej takich reform. Wynikający z neoliberalnej polityki wzrost nierówności społecznych w danym kraju miał w istocie zachęcać ludzi do poprawy swego losu przez rozwijanie przedsiębiorczości, innowacyjności i podejmowania ryzyka. Pogorszenie warunków życia uboższych grup społeczeństwa, będące w istocie skutkiem drastycznych reform gospodarczych i społecznych, zwolennicy neoliberalizmu przypisywali na ogół temu, że poszczególne osoby nie są wystarczająco aktywne, a zatem są same sobie winne. Głównym celem neoliberalizmu, jak zauważa Harvey, stała się redystrybucja dochodów na rzecz najbogatszych – zastosowano w tym celu mechanizm „akumulacji przez wywłaszczenie” (_accumalation by dispossession_). Polega on m.in. na ograniczaniu praw pracowniczych, a w relacjach z innymi krajami na stosowaniu nierównoprawnych warunków handlu i udzielanych pożyczek. Obudowana wzniosłymi hasłami o wolności i przedsiębiorczości, neoliberalna ideologia okazała się w praktyce bardzo skutecznym sposobem na przesuwanie dochodu i majątku od licznych, słabych ekonomicznie grup społecznych na rzecz nielicznej grupy osób mających silną pozycję ekonomiczną i polityczną. Sposób ten udało się zastosować zarówno w społeczeństwach pojedynczych krajów, jak i w relacjach między krajami⁹.

D. Harvey określa neoliberalizm jako projekt polityczny, który osiągnął szeroki zasięg dzięki dużej solidarności w obrębie klasy kapitalistów, służącej odzyskaniu bogactwa i wpływów, które zostały poważnie osłabione na przełomie lat 60. i 70. Zwraca też uwagę, że w Stanach Zjednoczonych od lat 70. ubiegłego wieku Sąd Najwyższy podjął wiele decyzji, które pozwoliły klasie kapitalistów kupować wybory łatwiej niż w przeszłości. Dotyczyły one np. finansowania kampanii wyborczych. Mająca w Stanach Zjednoczonych długą tradycję idea kupowania wyborów przez korporacyjnych kapitalistów została w ten sposób zalegalizowana, i nie musi się odbywać jak kiedyś, jako transakcja „pod stołem”¹⁰.

Joseph E. Stiglitz (laureat Nagrody Banku Szwecji im. Alfreda Nobla w dziedzinie ekonomii w 2001 r.) stwierdza, że neoliberalizm od ponad 40 lat podkopuje demokrację, a propagowana przezeń forma globalizacji sprawiła, że jednostki i całe społeczeństwa straciły możliwość panowania nad ważną częścią własnego losu. Nawet w bogatych krajach zwykłym obywatelom mówiono, że nie da się prowadzić polityki zapewniającej odpowiednią ochronę socjalną, przyzwoite zarobki, progresywne opodatkowanie czy dobrze uregulowany system finansowy, „ponieważ kraj straci konkurencyjność, znikną miejsca pracy”. Praktyka jednak mocno podważyła neoliberalną wiarę w to, że nieskrępowane regulacjami rynki stanowią najpewniejszą drogę do wspólnego dobrobytu. Zarówno w krajach bogatych, jak i biednych elity obiecywały, że polityka neoliberalna doprowadzi do szybszego wzrostu gospodarczego, i wszyscy na tym skorzystają, łącznie z najbiedniejszymi. Jednak droga do tego miała prowadzić najpierw przez niższe płace pracowników i ograniczenia wydatków publicznych. Przedstawiciele neoliberalnej ideologii twierdzili, że ich obietnice opierają się na naukowych modelach ekonomicznych i badaniach popartych dowodami. Po 40 latach wyraźnie widać, że wzrost gospodarczy zwolnił, a owoce tego wzrostu trafiły w przeważającej mierze do nielicznej, najbogatszej grupy społecznej. Bogactwo tej grupy rosło wraz ze stagnacją płac pracowników i zwyżkami na giełdzie. Stiglitz uważa więc, że zwykli obywatele słusznie czują się oszukani, bo widzą, że realizowane w praktyce ograniczanie płac, tłumaczone koniecznością utrzymania konkurencyjności kraju, a także cięcia wydatków budżetowych na programy publiczne, nie mogło przyczynić się do wyższego standardu ich życia. Konsekwencją tego wielkiego oszustwa stała się nieufność wobec elit, „nauki” ekonomii, na której opierał się neoliberalizm, i skorumpowanego systemu politycznego, który to wszystko umożliwił. Stiglitz podkreśla też, że pomimo swojej nazwy era neoliberalizmu była daleka od liberalizmu, narzucona została bowiem intelektualna ortodoksja, traktująca ekonomistów o innych poglądach jak heretyków, których należy unikać. Nigdzie ta nietolerancja nie była większa niż w makroekonomii, gdzie dominujące modele np. wykluczyły możliwość kryzysu takiego jak ten, którego wystąpił w 2008 r. Jeśli kryzys finansowy z 2008 r. nie uświadomił ludziom, że nieskrępowane rynki nie są w stanie działać, to kryzys klimatyczny z pewnością powinien to zrobić: neoliberalizm dosłownie położy kres naszej cywilizacji. Jedyną drogą naprzód, jedyną drogą do ocalenia naszej planety i naszej cywilizacji jest, jak wskazuje Stiglitz, powrót do wartości takich jak wolność, szacunek dla wiedzy i demokracja¹¹.PRZYPISY

PRZYPISY

1 United Nations, _World Population Ageing 2019_, New York, 2020, s. 5.

2 European Parliament, _Pension Schemes_, Directorate General for Internal Policies Policy Department A: Economic and Scientific Policy, IP/A/EMPL/ST/2013-07, sierpień 2014, s. 15.

3 U. Kalina-Prasznic, _Social Solidarity in pension insurance_, „Ubezpieczenia Społeczne. Teoria i praktyka” 2019, nr 2.

4 J. Bristow, _Ageism is putting all our retirements at risk_, 5 września 2019, https://www.spiked-online.com/2019/09/05/ageism-is-putting-all-our-retirements-at-risk/ (dostęp: 27.10.2020).

5 G. Monbiot, _Neoliberalism_ _–_ _the ideology at the root of all our problems_, 15 kwietnia 2016, https://www.theguardian.com/books/2016/apr/15/neoliberalism-ideology-problem-george-monbiot (dostęp: 5.11.2020).

6 A. Madariaga, _Neoliberal Resilience: Lessons in Democracy and Development from Latin America and Eastern Europe_, Princeton University Press, Princeton 2020, s. 8–9.

7 L. Madariaga, op. cit., s. 174.

8 G. Monbiot, _Neoliberalism_ _–_ _the ideology at the root_…, op. cit.

9 D. Harvey, _A_ _Brief History of Neoliberalism_, __ Oxford University Press, Oxford–New York 2007, s. 152–206.

10 B. Skærlund Risager, _Neoliberalism Is_ _a_ _Political Project, An interview with David Harvey_, 23 lipca 2016, https://www.jacobinmag.com/2016/07/david-harvey-neoliberalism-capitalism-labor-crisis-resistance (dostęp: 5.11.2020).

11 J. Stiglitz, _The End of Neoliberalism and the Rebirth of History_, 4 listopada 2019, https://www.project-syndicate.org/commentary/end-of-neoliberalism-unfettered-markets-fail-by-joseph-e-stiglitz-2019–11 (dostęp: 6.11.2020).