Przeciwdziałanie suszy - ebook

PRZEDMOWA

Oddana Państwu do rąk publikacja jest wynikiem dyskusji, które toczyły się w roku akademickim 2019/2020 podczas seminarium doktorskiego prowadzonego w Akademii Sztuki Wojennej. Początkowo rozmowy dotyczyły potrzeb rolnictwa, projekcji jego rozwoju oraz związanego z tym bezpieczeństwa, ponadto oceny istniejących rozwiązań, ich wpływu na działalność rolnika/przedsiębiorcy w tym segmencie gospodarki. Autorzy pracy zrozumieli, że istnieje luka poznawcza, która dotyczy trzech elementów. Po pierwsze retencji wody w środowisku naturalnym, która zaspokajałby potrzeby pojedynczego rolnika i rolnictwa jako sektora gospodarki. Okazało się, że nie ma usystematyzowanych relacji, nie wspominając o rozwiązaniach funkcjonalnych, które dotyczyłby tego obszaru aktywności państwa – od poziomu gminy, przez województwo, po cały kraj. Po drugie zarządzania kryzysowego, zastosowania systemu obejmującego retencję wody na obszarach wiejskich lokalnie i w skali ogólnopolskiej. Brak zarządzania kryzysowego związanego z wykorzystaniem wody w rolnictwie jako kluczowego zasobu państwa służącego jego rozwojowi stanowi o słabości istniejących metod. Po trzecie wykorzystania tej wiedzy w projekcji jej praktycznych, gotowych do aplikacji rozwiązań. Analiza literatury przedmiotu wskazała na brak związków między retencją wody a zarządzaniem kryzysowym, które nie dotyczyłyby przeciwdziałania powodzi, a także wiedzy o potencjale wody jako źródła zasilania rolnictwa i środowiska naturalnego, flory i fauny, a zarazem czynnika zagrożeń i szans, które z sobą niesie w systemie zarządzania kryzysowego państwa.

Łatwość, z jaką wiąże się retencję wody w systemie zarządzania kryzysowego z rozwojem rolnictwa i ochroną przyrody (różnorodności biologicznej), przeciwdziałaniem różnego rodzaju zagrożeniom, wykorzystywaniem szans rozwoju wielu dziedzin ekonomii, wreszcie bezpieczeństwem w niemal każdym jego wymiarze, jest zdumiewająca. Zdziwienie autorów wywołało także to, że nie ma w tym zakresie żadnych opracowań. Przede wszystkim tych, które w Polsce łączą retencję wody z systemem zarządzania kryzysowego jako jego elementem składowym, decydującym o ostatecznej postaci synergicznie powiązanych ze sobą rozwiązań przeciwdziałania powodziom oraz suszom. Podobne opracowania próbowano odnaleźć w literaturze niepolskojęzycznej, jednak bez powodzenia. Autorzy niniejszą publikacją postanowili zmienić istniejący stan rzeczy. Mieli przy tym przekonanie graniczące z pewnością, że nikt przed nimi tego wcześniej nie dokonał w prezentowany sposób. Jest to atutem, a zarazem słabością monografii – nikt bowiem wcześniej nie wkroczył na ten grunt i nie opisał stanu wiedzy w sposób ujęty w niniejszej publikacji. Prace, studia, dokumenty (polskie i obcojęzyczne), na które powołują się autorzy, w marginalny sposób traktują relację retencji wody z zarządzaniem kryzysowym i jednoczesnym przeciwdziałaniem suszy jako tożsamym związkiem przyczynowo-skutkowym. Ten aspekt sytuacyjny stanowi kanwę zawartej w pracy narracji.

Poglądy związane z omawianą problematyką krystalizowały się w odniesieniu do gminy Mały Płock oraz z nią sąsiadujących: Kolno, Piątnica, Zbójna i Nowogród (wspólne położonych w obszarze zlewni rzek Skroda, Pisa i Narew), powiatów kolneńskiego i łomżyńskiego oraz województwa podlaskiego, a ponadto – do Biebrzańskiego Parku Narodowego. Tereny te potraktowano wspólnie jako punkt odniesienia do projektowanych rozwiązań. W tej postaci są one wyrazem przede wszystkim potrzeb polskiego rolnika/przedsiębiorcy, rolnictwa jako sektora gospodarki będącego w stałym związku ze środowiskiem naturalnym, bez którego te związki nie istnieją, co więcej – ochrony środowiska naturalnego, jego bioróżnorodności, wpisanych w to rozwiązań instytucjonalnych państwa polskiego, działania instytucji publicznych różnych szczebli, od urzędu gminy po rząd; a ponadto projekcji wiedzy powiązanej ze zmianami klimatycznymi określającymi charakter przekształceń środowiska naturalnego. Poglądy te zostały skonfrontowane z aktualnymi rozwiązaniami organizacyjnymi, normatywnymi i innymi, które mają znaczenie dla omawianej problematyki, zarówno w Polsce, jak i w Unii Europejskiej. Efektem są przemyślenia zawarte w tej pracy. Zasadność prezentowanej wykładni można podać w wątpliwość lub niemal zanegować – zidentyfikowanych potrzeb zmian w rozwoju ekonomicznym oraz w systemie bezpieczeństwa państwa nie. Nie wynika to z przyjętych w pracy założeń poznawczych, lecz z istoty rzeczy określanej zmianami klimatycznymi w skali globu. Przede wszystkim ze związków między człowiekiem, środowiskiem naturalnym i ich wzajemnym oddziaływaniem, które determinuje postać bezpieczeństwa społecznego, ekonomicznego, ekologicznego i inne obszary.

AutorzyWPROWADZENIE

„Aktualny stan wiedzy oraz stopień uporządkowania teorii i włączenia jej w służbę praktyki nie pozwalają niestety na formułowanie jednoznacznych i gotowych dyrektyw praktycznego działania. To, co możemy zrobić , to kształtowanie świadomości zmian, odczucia potrzeby nowego, innego podejścia, ukazywanie oraz wyjaśnianie kierunków i trendów przeobrażeń oraz postulowanie ogólnego charakteru pożądanych działań i niezbędnych umiejętności”.

Niniejsze wprowadzenie ma celu usystematyzowanie przekazu zawartego w pracy, umożliwienie weryfikacji przyjętych założeń poznawczych oraz prezentowanej wykładni.

Uzasadnieniem poszukiwania nowych rozwiązań systemowych w zakresie ochrony i bezpieczeństwa ludności, bezpieczeństwa środowiska naturalnego, rozwoju gospodarczego Polski są dynamiczne zmiany klimatyczne. Występujące coraz częściej klęski żywiołowe (w ostatnim pięcioleciu permanentnie) o zasięgu regionalnym i ogólnokrajowym, a szczególnie susze i powodzie, stanowią poważne zagrożenie dla społeczeństwa, środowiska naturalnego, gospodarki. Społeczne i środowiskowe koszty związane z niwelowaniem skutków klęsk żywiołowych są podstawą do określenia wykładni zwiększającej efektywność przeciwdziałania ekologicznym zagrożeniom przez podmioty publiczne i prywatne kreujące bezpieczeństwo narodowe. Opracowanie Ministerstwa Środowiska z 2013 r. wskazuje: „Skutki zmian klimatu, zwłaszcza wzrost temperatury, częstotliwości i nasilenia zjawisk ekstremalnych, występujące w ostatnich kilku dekadach pogłębiają się i z tego względu stały się przedmiotem zainteresowania rządów i społeczności międzynarodowej. Wyniki badań naukowych jednoznacznie wskazują, że zjawiska powodowane przez zmiany klimatu stanowią zagrożenie dla społecznego i gospodarczego rozwoju wielu krajów na świecie, w tym także dla Polski”.

Według informacji zamieszczonej w portalu Ziemia na rozdrożu zmiany klimatyczne w Polsce doprowadziły do tego, że „polskie zimy są coraz cieplejsze, zima nadchodzi późno i szybko się kończy, wydłuża się okres wegetacji. Nie występują tak kiedyś powszechne wiosenne powodzie opadowe. Bałtyk od lat 40. XX wieku już nie zamarza. Na południu Polski zaczęliśmy uprawę afrykańskiego sorgo. Klimat Dolnego Śląska już dziś odpowiada klimatowi słynnego z uprawy winorośli węgierskiego rejonu Tokaju sprzed 20 lat”. Oznacza to, że odczuwamy skutki przesunięcia się strefy zwrotnikowej na północ, co „powoduje z kolei częstszy dopływ do Polski rozgrzanego powietrza zwrotnikowego, gdzie zderza się z chłodnym powietrzem z rejonów polarnych, co w okresie letnim powoduje intensyfikację burz i nawałnic i powstawanie trąb powietrznych. Szczególnie niebezpieczne są ciepłe i niosące dużo wody niże genueńskie, powodujące największe powodzie”.

Zmiany w bilansie wodnym polegające na zmianie rozkładu opadów są przyczyną występowania w Polsce zagrożeń suszą, a zarazem powodzią. Potwierdzają to dane Ministerstwa Środowiska. Scenariusze opracowane w ramach projektu Klimada wskazują, że sumy rocznych opadów (ich zróżnicowanie przestrzenne) nie ulegają zmianie. W przypadku okresów mokrych (najdłuższych okresów z opadem > 1 mm/dobę) nie ma wyraźnej tendencji zmian na obszarze kraju. Natomiast następuje wydłużenie okresów bezopadowych (najdłuższych okresów z opadem < 1 mm/dobę). Zauważalna jest przy tym „sucha” strefa biegnąca wzdłuż wschodniej granicy kraju. Tu okresy z opadem skracają się, a okresy bezopadowe są coraz dłuższe w czasie (rysunek 1).

„W przypadku opadów intensywnych (> 10 mm/dobę) należy liczyć się ze wzrostem ich częstotliwości we wschodniej Polsce . Liczba dni z opadami ulewnymi (> 20 mm/dobę) zwiększa się natomiast w Polsce południowej, zwłaszcza w regionie Bieszczad, a zmniejsza w Polsce środkowej, szczególnie w jej części zachodniej” (rysunek 2).

Rys. 1. Różnice długości (liczba dni) okresów mokrych (lewy) i suchych (prawy) między latami 1971–2000 a 2041–2070

Źródło: Ministerstwo Ochrony Środowiska, Scenariusze klimatyczne Polski w 21. wieku, Klimada, Adaptacja do zmian klimatu, klimada.mos.gov.pl/zmiany-klimatu-w-polsce/przyszlezmiany-klimatu (dostęp 05.10.2019).

Rys. 2. Różnica długości (liczba dni) okresów z dużymi opadami dobowymi (> 10 mm, lewy i > 20 mm, prawy) między latami 1971–2000 a 2041–2070

Źródło: Ministerstwo Ochrony Środowiska, Scenariusze klimatyczne Polski w 21. wieku, Klimada, Adaptacja do zmian klimatu, klimada.mos.gov.pl/zmiany-klimatu-w-polsce/przyszlezmiany-klimatu/ (dostęp 05.10.2019).

Strategia UE w zakresie przystosowania się do zmiany klimatu z 2013 r. położyła nacisk na poniższe działania.

1. Lepsze podejmowanie świadomych decyzji.

2. Uzupełnienie braków wiedzy o:

– informacje na temat szkód oraz kosztów i korzyści związanych z przystosowaniem;

– lokalne i regionalne analizy i oceny ryzyka;

– ramy, modele i narzędzia wspierające proces decyzyjny pozwalające na ocenę skuteczności różnych środków przystosowawczych;

– środki w zakresie monitorowania i oceny dotychczasowych działań dostosowawczych.

3. Uodparnianie działań na szczeblu UE na zmiany klimatu: wspieranie przystosowania w kluczowych sektorach podatnych na zagrożenia.

4. Dostosowanie wspólnej polityki rolnej do zagrożeń klimatycznych.

5. Zapewnienie bardziej odpornej infrastruktury.

Tworzą one formułę, która może być wypełniona treścią przez adaptację systemu zarządzania kryzysowego, którego elementem stanie się retencja wody.

„Ze względu na horyzontalny charakter i wielokierunkowe konsekwencje wdrażania strategiczne plany adaptacyjne nie mogą być dokumentami autonomicznymi, lecz muszą być elementem strategii i polityki gospodarczej i społecznej obowiązującej zarówno na poziomie unijnym, jak i w państwach członkowskich”. W zakresie systemu zarządzania kryzysowego „działania adaptacyjne włączane są do polityki rolnej, gospodarki wodnej i ochrony przeciwpowodziowej, zdrowia oraz ochrony ekosystemów i gospodarki przestrzennej, a także do polityki rozwoju regionalnego, znajdując powiązanie z mechanizmami finansowymi”. Na poziomie krajowym i regionalnym każda polityka (sektorowa lub regionalna) wymaga przeanalizowania pod kątem jak najbardziej efektywnego włączenia do niej działań adaptacyjnych. Ten element determinuje zagadnienie związków między działaniami przeciwpowodziowymi a ograniczającymi suszę w ramach systemu zarządzania kryzysowego w Polsce.

Konieczność opracowania Strategicznego Planu Adaptacyjnego (SPA 2020) wynika ze stanowiska rządu przyjętego w 3 lipca 2009 r. przez Komitet Europejski Rady Ministrów jako wypełnienie postanowień Białej Księgi Adaptacja do zmian klimatu: europejskie ramy działania. W rządowym dokumencie stwierdzono, „W Polsce w związku ze zmianami klimatu można się spodziewać intensyfikacji powodzi zarówno na rzekach nizinnych, jak i rzekach górskich, oraz długotrwałych susz związanych z niedoborem wód. Nasilą się również już obserwowane ekstremalne zjawiska pogodowe, takie jak fale upałów, trąby powietrzne, nawałnice”. Zwraca się także uwagę, że „na tej podstawie należy uzupełnić istniejące strategie społeczno-gospodarcze na poziomie kraju, jak i poszczególnych sektorów gospodarczych”. Odnosi się to do działań na szczeblu samorządu terytorialnego gminy i powiatu: „Na szczeblu lokalnym szczególną uwagę należy skierować na oszczędzanie wody i jej gromadzenie w okresie opadów oraz właściwe planowanie przestrzenne”.

W opracowanych scenariuszach wskazano, że do końca bieżącego stulecia można oczekiwać, iż średnia roczna wartość temperatury powietrza podniesie się o ok. 3oC, liczba dni z temperaturą minimalną niższą od 0oC spadnie o połowę, a liczba dni z temperatura maksymalną wyższą od 25oC się podwoi. Okres wegetacyjny wydłuży się o ok. 40 dni. Sumy opadów nie wykazują istotnej tendencji zmian, natomiast o ok. 30% zwiększą się maksymalne opady dobowe, z jednoczesnymi dłuższymi okresami bezopadowymi sprzyjającymi rozwojowi suszy. W przypadku Polski główne zagrożenia z tym związane obejmują m.in. zmiany bilansu wodnego, zwiększenie częstotliwości występowania ekstremalnych zjawisk pogodowych, w tym powodzi, susz i huraganów.

Portal Global Compact Network Poland wskazuje, że obszary Europy Środkowo-Wschodniej, w tym Polski, mają średnio mniej niż 200 mm słodkiej wody dostępnej każdego roku, podczas gdy popyt na wodę jest 3–10 razy wyższy. W roku hydrologicznym 2016 łączne zasoby wód płynących wyniosły w Polsce 41 438,9 mln m³ (z tego dopływ wód spoza granic Polski wyniósł 5073,4 mln m³, a odpływ ze zlewni znajdujących się w granicach Polski 36 365,5 mln m³). W jeziorach, zbiornikach retencyjnych oraz obszarach wodno-błotnych zretencjonowane jest ok. 40 km³ wód powierzchniowych. Potencjalna retencja powierzchniowa w 856 jeziorach o powierzchni ponad 10 ha wynosi 18,2 km³. Podobna ilość wody jest magazynowana w obszarach wodno-błotnych. Natomiast łączna objętość wody zmagazynowana w sztucznych zbiornikach retencyjnych wynosi ok. 4 mld m³, co stanowi niewiele ponad 6,5% objętości średniego rocznego odpływu z wielolecia.

Dynamiczne zmiany klimatyczne wynikające ze zmiany rozkładu opadów powodują wzrost zagrożeń powodziowych. Według portalu Agropolska.pl „potrzebna jest długofalowa polityka zarządzania ryzykiem powodziowym”. Jednym z jej elementów jest analiza wszystkich nowych inwestycji pod kątem ich wpływu na ryzyko powodziowe. To istotne, ponieważ w kolejnych latach sytuacja będzie się pogarszać: intensywnych opadów i powodzi będzie coraz więcej, czego przyczyną są postępujące zmiany klimatyczne.

W zawiązku z powyższym niniejsza praca identyfikuje luki poznawcze obejmujące przeciwdziałanie skutkom suszy na terenie Polski. Są one związane z:

– wdrożeniem retencji wody do systemu zarządzania kryzysowego państwa,

– formułą współpracy publiczno-społeczno-prywatnej w zakresie zarządzania kryzysowego w Polsce,

– formułą rozwiązań organizacyjnych pozwalających na połączenie przeciwdziałania powodziom i suszom w integrujący te dwa zjawiska naturalne system zarządzania kryzysowego,

– alokacją środków finansowych (prywatnych, społecznych, publicznych) mających przeciwdziałać suszom i powodziom, zapobieganiu skażeń środowiska naturalnego oraz pożarom wielkoobszarowym w ramach systemu zarządzania kryzysowego.

Tym samym praca odnosi się do realizacji oczekiwań społeczeństwa, gospodarki, w tym rolnictwa, instytucji publicznych oraz państwa, polityk i strategii Unii Europejskiej oraz innych organizacji międzynarodowych.

Założenia i ograniczenia

W pracy przyjęto, że rozważania pozwolą na usprawnienie systemu zarządzania kryzysowego Polski oraz zapewnienie bezpieczeństwa narodowego w zakresie środowiska naturalnego, ekonomicznego i żywnościowego. Mają one charakter aplikacyjny i mogą zostać wykorzystane do:

– efektywniejszej koordynacji działań w zakresie zwiększenia poziomu retencji wody w Polsce,

– usprawnienia systemu zarządzania kryzysowego przez stworzenie jego zintegrowanej postaci, opierającej się na dwóch komplementarnych filarach: przeciwdziałania powodziom oraz suszom,

– podniesienia poziomu bezpieczeństwa narodowego w obszarze gospodarki wodą, gospodarki żywnościowej, ochrony bioróżnorodności oraz zapobiegania zagrożeniom ekologicznym,

– zaangażowania rolników/przedsiębiorców, społeczności lokalnych, organizacji społecznych (przedsiębiorcy, ekolodzy), instytucji publicznych we wspólne działania służące ich rozwojowi.

Zastosowanie opisanej w pracy wykładni i towarzyszących jej rozwiązań pozwoli na zmniejszenie kosztów społecznych, gospodarczych i środowiskowych niwelowania skutków klęsk żywiołowych. Zwiększenie zasobów wody przyczyni się do wzrostu wydajności i konkurencyjności polskiej gospodarki, w tym szczególnie rolnictwa i przemysłu rolno-spożywczego, oraz pozwoli na efektywniejszą ochronę bioróżnorodności, zasobów wody pitnej, gleby i krajobrazu.

W pracy podjęto się:

– weryfikacji wiedzy co do sposobu włączenia retencji wody do systemu zarządzania kryzysowego Polski,

– stworzenia wykładni, w której za planowanie i zarządzanie retencją wody na szczeblu lokalnym odpowiedzialne będzie partnerstwo składające się z samorządu (gminnego i powiatowego, spółki wodnej, rolników/posiadaczy lasów) i organizacji społecznych, przy wsparciu organizacyjnym i finansowym ze szczebla regionalnego i krajowego,

– stworzenia wykładni, w której koordynacja podstawowych działań prewencyjnych, tj. budowy małej i średniej retencji na poziomie lokalnym (gminy i powiatu) odpowiadającym powierzchnią mikrozlewni (w obszarze zlewni określonych dla właściwych regionów wodnych), zostanie włączona w system zarządzania kryzysowego,

– wskazania kierunku adaptacji systemu zarządzania kryzysowego na szczeblu gminy, powiatu, województwa z elementami koordynacji na poziomie ogólnopolskim.

W pracy nie podjęto i nie zrealizowano badań:

– sprawdzających w zakresie zarządzania kryzysowego w przypadku wystąpienia zagrożeń klimatycznych (powodzie i susze) w skali ogólnopolskiej, poszczególnych województw, powiatów, gmin,

– geologicznych i hydrologicznych w zakresie zidentyfikowania i określenia charakterystyki potencjalnych mikrozlewni pod kątem możliwości budowy małej i średniej retencji wody w poszczególnych gminach, powiatach, województwach,

– weryfikujących niezbędne do poniesienia nakłady na budowę małej i średniej retencji wody,

– weryfikujących plany zagospodarowania przestrzennego pod kątem uwzględnienia w nich budowy małej i średniej retencji,

– porównawczych w zakresie rozwiązań z innymi państwami Unii Europejskiej czy położonymi w tej samej strefie klimatycznej co Polska,

– weryfikujących założenia modelu zarządzania retencją wody w systemie zarządzania kryzysowego,

– formuły wsparcia ze strony Unii Europejskiej i jej instytucji dla prezentowanej wykładni zarządzania retencją wody w systemie zarządzania kryzysowego,

– nakładów i profitów finansowych w projekcji polityki i strategii rozwoju gospodarczego Polski (w perspektywie 5, 10, 15, 20, 25 i 50 lat), przede wszystkim w rolnictwie, leśnictwie i pochodnych sektorach gospodarki narodowej,

– możliwości wykorzystania potencjału technicznego, istniejącego oraz dedykowanego wskazanym w pracy rozwiązaniom (cywilnego, jak i podwójnego zastosowania: cywilnego i militarnego związanego z bezpieczeństwem państwa, jego transformacją w czasie),

– oceniających dotychczasowe wielokierunkowe działania prowadzone przez podmioty publiczne i prywatne, instytucje państwa – wykracza to poza obszar pracy zarysowany przedmiotem badań.

Wskazane powyżej braki są rezultatem nieprzeprowadzenia badań empirycznych. Wskazują jednak kierunek generowania wiedzy, towarzyszących jej rozwiązań, tym samym poszerzenia zakresu prezentowanej w pracy wykładni w wyżej wymienionych obszarach, ich pochodnych (np. w ramach bezpieczeństwa cybernetycznego państwa, roli informacji generowanych w sensorach, przekaźnikach powiązanych z retencją wody w Polsce).

W pracy przyjęto, że w ramach poszczególnych systemów operacyjnych bezpieczeństwa narodowego RP, obejmujących zadaniami gospodarkę wodną, rozpatrywane będą:

1) system zarządzania kryzysowego,

2) system ochrony przeciwpowodziowej,

3) system przeciwdziałania skutkom suszy.

Ponadto, komplementarne do nich:

4) system ochrony środowiska,

5) system ochrony przeciwpożarowej.

W pracy przyjęto, że system zarządzania kryzysowego, obejmujący ochronę przeciwpowodziową oraz przeciwdziałanie skutkom suszy, tworzy warunki do:

1) retencji wód przez budowę i rozbudowę zbiorników retencyjnych,

2) rozwoju systemów melioracji nawadniającej i odwadniającej,

3) użytkowania budowli przeciwpowodziowych,

4) sterowania przepływem wód i ich retencjonowania,

5) ostrzegania przed niebezpiecznymi zjawiskami zachodzącymi atmosferze i hydrosferze,

6) kształtowania zagospodarowania przestrzennego dolin rzecznych i terenów zalewowych,

7) budowania oraz utrzymania wałów przeciwpowodziowych i innych urządzeń hydrotechnicznych,

8) docelowo wykorzystania w wyszczególnionych działaniach internetu rzeczy, dającego dodatkowe możliwości oddziaływania na środowisko, ekonomię, bezpieczeństwo.

W rezultacie połączenie wymienionych czynników w synergiczną całość pozwala na kompleksowe potraktowanie lokalnej infrastruktury krytycznej, w tym zbiorników retencyjnych i urządzeń melioracyjnych i hydrotechnicznych na obszarze mikrozlewni, i uwzględnienie ich w planach rozwoju lokalnego i regionalnego:

1) budowy kompleksowego systemu zarządzania wodami Skarbu Państwa na obszarze kraju,

2) uzyskiwania informacji w czasie rzeczywistym dzięki zastosowaniu narzędzi informatycznego wsparcia procesów zarządzania informacją, m.in. procesów zarządzania informacją w systemie retencji wody, ochrony przeciwpowodziowej, wykrywania skażeń i alarmowania ludności, ochrony przeciwpożarowej,

3) implementacji gospodarki 5.0 w aspekcie internetu rzeczy (zarządzania, kontrolowania, nadzoru, administrowania elementami infrastruktury krytycznej),

4) ochrony środowiska naturalnego przez rozwój retencji na obszarze mikrozlewni.

Obecna sytuacja hydrologiczna kraju (co potwierdzają dane hydrologiczne) jest jednym z największych zagrożeń dla ochrony życia i zdrowia ludzi, mienia w znacznych rozmiarach, a także środowiska naturalnego. Przeciwdziałanie powodziom oraz suszy sprawi, że połączenie tych dwóch form działań w ramach systemu zarządzania kryzysowego pozwoli na:

– ujednolicenie prawodawstwa w połączonym obszarze bezpieczeństwa narodowego,

– osiągnięcie synergii związków normatywnych, organizacyjnych, funkcjonalnych, a przez to i celu nadrzędnego, tj. ograniczenia ryzyka występowania katastrofalnych susz i powodzi,

– koordynację budowy infrastruktury krytycznej w tym obszarze oraz zapobiegnięcie skutkom klęsk przez planową budowę retencji.

Aktualne słabości obecnej organizacji bezpieczeństwa narodowego RP w zakresie związków między systemami zarządzania kryzysowego ochrony przeciwpowodziowej oraz przeciwdziałania skutkom suszy wynikają z:

– odrębnych systemów operacyjnych,

– działań prowadzonych według różnych regulacji prawnych,

– rozproszenia kompetencji w poszczególnych ministerstwach,

– utrudnionej koordynacji działań, polityk i strategii na poszczególnych szczeblach administracji, związanych z tym kompetencji i zdolności do uzyskiwania efektu synergii,

– nieuporządkowanego zarządzania zasobami wodnymi Polski,

– nieracjonalności i nieekonomiczności podejmowanych i prowadzonych działań instytucji publicznych,

– braku efektu systemowego obejmującego misję, wizję oraz związane z nimi cele państwa polskiego.

W rezultacie przyjętych założeń i ograniczeń poznawczych w modelu zarządzania retencją wody w systemie zarządzania kryzysowego ukazano sposoby eliminacji tych słabości i ograniczeń. Dążąc do osiągnięcia spójności organizacyjnej, funkcjonalnej i kompetencyjnej w ramach systemu bezpieczeństwa narodowego, podsystem zarządzania kryzysowego skonfigurowano w dwóch synergicznie powiązanych ze sobą formach: ochrony przeciwpowodziowej oraz przeciwdziałania skutkom suszy (rys. 13).

Przedmiot badań

Przedmiotem pracy jest bezpieczeństwo narodowe związane z realizacją funkcji państwa na rzecz rozwoju społeczeństwa oraz zapewnienia mu egzystencji, co jest determinowane dostępem do zasobów wody, ich wykorzystaniem oraz utrzymaniem odpowiedniej jakości. W tym zakresie określono propozycje zmian organizacyjnych i normatywnych, kompetencji oraz obowiązków podmiotów publicznych, prywatnych i społecznych w ramach modelowego „Partnerstwa na rzecz wody”.

Problem

W pracy podjęto próbę udzielenia odpowiedzi na pytanie, jak ograniczać występowanie klęsk żywiołowych suszy i powodzi, przeciwdziałając im w ramach systemu zarządzania kryzysowego Polski. Problemy szczegółowe przybrały następującą postać.

1. W jaki sposób włączyć przeciwdziałanie suszy i powodzi do systemu zarządzania kryzysowego?

2. W jaki sposób włączyć retencję wody w działania instytucji publicznych?

3. Jakie rozwiązania normatywne, organizacyjne, funkcjonalne determinują obecną postać systemu zarządzania kryzysowego i jak należy je zmienić?

4. Jaki powinien być docelowy model rozwiązań łączący ochronę przeciwpowodziową oraz przeciwdziałanie skutkom suszy?

Cel

Celem teoretycznym pracy jest stworzenie wykładni zarządzania kryzysowego bezpieczeństwem państwa, zawierającego retencję wody jako komplementarny element przeciwdziałania powodziom, suszom oraz zanieczyszczeniom cieków wodnych i ochrony przeciwpożarowej. Cele szczegółowe obejmują wskazanie:

– sposobów poprawy uwarunkowań rozwoju rolnictwa i leśnictwa,

– kierunku ochrony środowiska naturalnego,

– kierunku myślenia o potencjale wykorzystania retencji w zaopatrzeniu wody w Polsce.

Celem praktycznym pracy jest model zarządzania kryzyso-wego zawierający organizacyjne formy współpracy partnerów publicznych, społecznych i prywatnych, ze wskazaniem na ich normatywną postać. Obejmuje on:

– spółki wodne (działające zgodnie z założeniami prawa wodnego),

– samorządy lokalne (gminne i powiatowe) przy wsparciu i koordynacji z poziomu szczebla wojewódzkiego i ogólnopolskiego,

– regionalne zarządy gospodarki wodnej,

– rolników i posiadaczy lasów,

– inspekcje ochrony środowiska (w zakresie zagrożeń skażenia wody),

– budowę małej i średniej retencji wody jako elementu (podsystemu) systemu zarządzania kryzysowego Polski.

Prezentowana w pracy wykładnia ma zachęcić do poddania rewizji istniejące rozwiązania oraz modyfikacji sposobu zarządzania bezpieczeństwem Polski w nakreślonym obszarze wiedzy.

Teza

Metodologia

Pojęcia i definicje

PodejściePRZYPISY

C. Rutkowski, Zarządzanie strategiczne na drodze ku nowej filozofii i nowym paradygmatom, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2004, s. 60.

Strategiczny plan adaptacji dla sektorów i obszarów wrażliwych na zmiany klimatu do roku 2020 z perspektywą do roku 2030, Ministerstwo Środowiska, Warszawa 2013.

Ziemia na rozdrożu, Wpływ zmian klimatu na Polskę, https://ziemianarozdrozu.pl/encyklopedia/107/wplyw-zmian-klimatu-na-polske (dostęp 06.10.2019).

Ibidem.

Projekt Klimada Opracowanie i wdrożenie strategicznego planu adaptacji dla sektorów i obszarów wrażliwych na zmiany klimatu został zrealizowany przez Instytut Ochrony Środowiska – Państwowy Instytut Badawczy na zlecenie Ministerstwa Środowiska, finansowany był przez Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Projekt nawiązuje do Białej Księgi UE z 2009 r. Adaptacja do zmian klimatu: europejskie ramy działania (COM 2009), która „tworzy podstawy do przygotowania kompleksowej strategii UE ułatwiającej dostosowanie gospodarki i społeczeństwa krajów członkowskich do aktualnych i oczekiwanych zmian klimatu w sposób najbardziej efektywny i ekonomicznie uzasadniony”, zob. Scenariusze klimatyczne Polski w 21. wieku, Klimada, Adaptacja do zmian klimatu, klimada.mos.gov.pl/zmiany-klimatu-w-polsce/przyszle-zmiany-klimatu/ (dostęp 05.10.2019).

Ibidem.

Strategia UE w zakresie przystosowania się do zmiany klimatu, Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów, Bruksela, dnia 16 kwietnia 2013 r., COM(2013) 216 final. Na ten charakter działań wskazuje także Biała Księga w sprawie przyszłości Europy. Refleksje i scenariusze dotyczące przyszłości UE-27 do 2025 r., Komisja Europejska COM (2017) 2025 z 1 marca 2017 r.

Zob. Klimada, op. cit.

Ibidem.

Ibidem.

Ibidem.

Global Compact Network Poland, Zasoby wodne w Polsce, https://ungc.org.pl/info/zasoby-wodne-polsce/ (dostęp 9.07.2020).

Agropolska.pl, Teraz susza, a za chwilę powodzie. Zmiany klimatyczne robią swoje, https://www.agropolska.pl/aktualnosci/polska/teraz-susza-a-za-chwilepowodzie-zmiany-klimatyczne-robia-swoje,7730.html (dostęp 30.09.2019).

Ibidem.