Przegrane zwycięstwo - ebook

OD AUTORA

W lutym 2012 roku minister obrony awansował Józefa Kowalskiego, ostatniego żołnierza Bitwy Warszawskiej, do stopnia kapitana Wojska Polskiego. Kapitan otrzymał buzdygan i uzyskał godność honorowego obywatela Warszawy, Radzymina i Wołomina. Zmarł w grudniu kolejnego roku w wieku stu trzynastu lat. Jednak wraz z jego – a wcześniej innych uczestników i świadków wojny – odejściem nie zgasła debata na temat konsekwencji wojny polsko-bolszewickiej. Dalej trwa i należy do najczęściej dyskutowanych tematów z zakresu historii XX wieku w Polsce. Boje o ocenę wojny toczą się od stu lat i nic nie wskazuje, aby mogły się szybko zakończyć. Na jej temat opublikowano w Polsce i w świecie setki, a nawet tysiące tekstów naukowych, monografii, rozpraw, artykułów, recenzji, biogramów, tekstów popularnych. Wydano dziesiątki tomów źródeł, często opasłych, liczących po pięćset i więcej stron każdy, a kolejne, w tym dotyczące dyplomacji, są przygotowywane. Tylko przekartkowanie całej bibliografii przekraczałoby możliwości jednego badacza.

W takiej sytuacji trudno nie odnieść wrażenia, że na temat tytułowy już prawie wszystko zostało powiedziane. Dlatego kiedy otrzymałem od Wydawcy propozycję opracowania książki o roku 1920, zacząłem się zastanawiać, czy pisanie kolejnego tomu o tym samym ma sens. Przygotowując się do udzielenia odpowiedzi, sięgnąłem do najnowszych lektur dotyczących tego zbrojnego konfliktu. Opinie w nich zawarte często były krańcowo odmienne. Jedne lektury powielały zdania obecne w literaturze historycznej już od dziesięcioleci, nie zawsze jednak można się z nimi zgodzić. Inne zawierały świeże sądy, ale często nie były to opinie przekonująco uzasadnione. W tej sytuacji uznałem, że nie tylko warto, ale należy zaproponować Czytelnikowi jeszcze inne odczytanie historii i sensu polsko-bolszewickiej wojny, co jest tym bardziej zasadne, iż jest ona – i zapewne dalej będzie – jednym z najważniejszych problemów badawczych w historiografii XXI wieku. Do podjęcia tematyki wojny dodatkowo zachęcał jubileusz jej stulecia, w tym okrągła rocznica Bitwy Warszawskiej.

„Żadne korzyści z wojny nie są tak wielkie, aby mogły jej szkodom dorównać” – pisał Andrzej Frycz Modrzewski w dziele _O poprawie Rzeczypospolitej_. Czy ta opinia wybitnego myśliciela sprzed kilku stuleci może być uznaną za zasadną także w wypadku wojny polsko-bolszewickiej? Czy jej wynik był przegranym czy zwycięskim zwycięstwem? Na te kluczowe pytania szukamy odpowiedzi w książce. Ma nam w tym pomóc odwołanie się do nowych kolekcji źródłowych oraz do instrumentów poznania subdyscyplin nauk historycznych, takich jak historia społeczna, kulturowa, historia środowiskowa i antropologia historyczna.

Czytelnikowi należy się wyjaśnienie tytułu i zaproponowanych cezur granicznych. Wojna, jaką prowadziła Polska na wschodzie po zakończeniu Wielkiej Wojny, najczęściej jest nazywana polsko-bolszewicką. Nazywa się ją również wojną polsko-sowiecką, rzadziej polsko-rosyjską, wojną Polski z Rosją bolszewicką, wojną Lenina z Piłsudskim. Najwłaściwszą wydaje się nazwa wojska polsko-sowiecka, gdyż państwo polskie walczyło z państwem sowieckim, a bolszewicy byli jedynie klasą przywódczą. Przeciwniczka Wojska Polskiego, Armia Czerwona, podlegała państwu sowieckiemu. Lecz już podczas trwania konfliktu najczęściej pisano i mówiono o wojnie z bolszewikami, a w tej deklaracji została zawarta sugestia, że nie była to wojna jedynie między zwaśnionymi państwami, ale miała charakter konfliktu kulturowego i ideologicznego, odmiennych wizji społecznych i politycznych. I to był istotny argument za określeniem konfliktu, także przez nas, jako wojny polsko-bolszewickiej.

Dyskusyjna jest kwestia cezury wyjściowej, czyli początku wojny, a to z tej racji, że wojna nigdy nie została przez żadną ze stron wypowiedziana. W poprzednich latach badacze najczęściej byli zdania, że do pierwszych starć wojsk polskich i bolszewickich doszło w lutym 1919 roku na Białorusi, między Prużaną a Berezą Kartuską. Obecnie badacze częściej opowiadają się za tezą, że wojna rozpoczęła się wcześniej, w Wilnie, w pierwszych dniach stycznia 1919 roku, kiedy to oddziały Wojska Polskiego starły się z nacierającą na miasto Armią Czerwoną. Lecz w istocie wojna polsko-bolszewicka zaczęła się jeszcze wcześniej, a mianowicie już późną jesienią 1918 roku, kiedy to w głębi Rosji doszło do walk między Armią Czerwoną a 4 Dywizją Strzelców Polskich (DSP), która podlegała Armii Polskiej we Francji i generałowi Józefowi Hallerowi, a politycznie Komitetowi Narodowemu Polskiemu (KNP), który został uznany przez aliantów za polski rząd tymczasowy. W styczniu 1919 roku, na mocy decyzji Józefa Piłsudskiego, 4 Dywizja weszła w skład Wojska Polskiego. Istotne jest również to, że żołnierze 4 Dywizji, podobnie jak 5 Dywizji Strzelców Polskich, także sformowanej w Rosji, wzięli udział w dalszych działaniach wojennych już na terenie Polski.

Tym się kierując, w tytule książki umieściliśmy rok 1918, a nie 1919, jako moment jej rozpoczęcia. Podobnie w tytule nie pojawił się rok 1921 jako data końcowa, lecz 1920, gdyż działania wojenne zakończyły się rozejmem w październiku tego roku. Od tej chwili na froncie panował spokój, a Wojsko Polskie rozpoczęło proces demobilizacji. Dzieje kilkumiesięcznych rokowań pokojowych polsko-bolszewickich aż do podpisania traktatu ryskiego potraktowano w książce skrótowo. Traktat ryski rozstrzygał liczne kwestie sporne, które istniały między Polską a Rosją sowiecką i Ukrainą sowiecką, a nie wszystkie zostały wywołane przez wojnę. Niektóre sięgały dziesięcioleci poprzedzających jej wybuch.

Naszą opowieść rozpoczniemy od prezentacji stron konfliktu: Wojska Polskiego i jego sojuszników oraz Armii Czerwonej. Dopiero kiedy poznamy potencjały obu zwaśnionych stron, przystąpimy do opowieści o wojennych i politycznych zmaganiach oraz o kulturowych i cywilizacyjnych skutkach. Pierwsze dwanaście rozdziałów książki zredagowano zgodnie z upływającym czasem. Sześć końcowych ma charakter problemowy.

Miałem to szczęście, że mogłem otrzymać merytoryczną pomoc ze strony grona badaczy historii XX wieku. Wszystkim im serdecznie dziękuję. Niniejszym pragnę wyrazić wdzięczność Profesorowi Grzegorzowi Nowikowi, specjaliście wojny polsko-bolszewickiej, za wiele godzin rozmów i dyskusji, które pozwoliły na wyjaśnienie licznych kwestii i uniknięcie błędnych sformułowań. Serdeczne podziękowania składam Profesorom z Instytutu Historii Uniwersytetu Jagiellońskiego Janowi Jackowi Bruskiemu i Tadeuszowi Czekalskiemu – za wnikliwą lekturę oraz zaproponowane zmiany. Wdzięczność winienem Profesorowi Włodzimierzowi Sulei, który życzliwym okiem przyjrzał się roboczej wersji książki, sugerując wprowadzenie zmian i poprawienie niedoskonałości narracji.Polecamy także

Andrzej Chwalba

_1919. Pierwszy rok wolności_

W listopadzie 1918 roku Polska odzyskała niepodległość, ale o jej kształcie w znacznej mierze zdecydowały wydarzenia następnych miesięcy. Listopadowa euforia szybko minęła, a Polacy musieli stawić czoła nie tylko wyzwaniom wynikającym z wielkiej polityki, ale także kłopotom dnia codziennego. Na pierwszy rzut oka mogło się wydawać, że nie podołają wyjątkowemu zadaniu, jakim była budowa nowego państwa. Następstwa wojny, dezorganizacja życia społecznego, bieda, różnice wynikające z porozbiorowego dziedzictwa były trudnym sprawdzianem dla całego społeczeństwa.

A jednak się udało! Powołano organy władzy, przeprowadzono wybory do Sejmu Ustawodawczego, utworzono policję państwową oraz terenowe oddziały administracji i sądownictwa. Zorganizowano armię, która już w kolejnym roku miała przejść próbę decydującą o być albo nie być młodego państwa.

Profesor Andrzej Chwalba przygląda się zagadnieniom politycznym i procesom społecznym w roku, który – choć pozostaje w cieniu podręcznikowego 1918 – w znacznej mierze przesądził o rzeczywistym kształcie II Rzeczpospolitej.WYDAWNICTWO CZARNE sp. z o.o.

czarne.com.pl

Wydawnictwo Czarne

@wydawnictwoczarne

Sekretariat i dział sprzedaży:

ul. Węgierska 25A, 38-300 Gorlice

tel. +48 18 353 58 93

Redakcja: Wołowiec 11, 38-307 Sękowa

Dział promocji:

ul. Marszałkowska 43/1, 00-648 Warszawa

tel. +48 22 621 10 48

Skład: d2d.pl

ul. Sienkiewicza 9/14, 30-033 Kraków

tel. +48 12 432 08 52, e-mail: [email protected]

Wołowiec 2020

Wydanie I