Przemiany w sferze usług i ich perspektywy rozwojowe w dobie globalizacji - ebook

Wstęp

Niniejsza książka jest wynikiem kilkuletniej aktywności autora w ramach seminarium doktoranckiego przy Wyższej Szkole Studiów Międzynarodowych w Łodzi. Wsparcie i pomoc, jaką tam otrzymał, pozwoliła na połączenie jego zainteresowań z próbą ich wyrażenia w sposób uwzględniający metodologię naukową. Dzięki temu czytelnik może porównać przyszłościową wizję futurystyczną z jej popularnonaukowym odbiciem, ujętym w ramy sformalizowanej metodologicznie naukowości.

Minione stulecie jest przykładem na nieprzewidywalność zjawisk społeczno-gospodarczych. Wiele teorii i praw naukowych z zakresu ekonomii utraciło swoją aktualność. W szczególności upadek komunizmu i innych reżimów totalitarnych odbił się pozytywnym echem w licznych społecznościach. Gdy jednak następują próby powiązania przeszłości w celu określenia przyszłych zdarzeń, trudno jest znaleźć proste i spójne przewidywania. Jednym z wcześniej niedocenianych czynników, a jednak odciskającym silne piętno, był rozwój usług. Jego rola nie sprowadziła się wyłącznie do rozbicia podziału na antagonistyczne klasy społeczne, właścicieli i pracowników najemnych. Dzięki ekspansji usług forsowany przez wcześniejszą propagandę sojusz robotniczo-chłopski przestał istnieć, a jego przedstawiciele stali się nieliczni i nie wystarczali już do dalszego wzrostu gospodarczego. Gdy pytamy się, co było podstawową przesłanką upadku systemu opartego na planowej gospodarce narodowej, nie zawsze kojarzymy to z usługami i ich wkładem w przemiany organizacyjne i mentalne. Tymczasem ograniczenie znaczenia rolnictwa i przemysłu na rzecz szeroko rozumianych usług zmieniło całkowicie strukturę najwyżej rozwiniętych światowych gospodarek oraz podważyło wcześniejsze przekonania o uznawanych wartościach, bogactwie oraz o tym, co jest w gospodarce i społeczeństwie kluczowe i dlaczego tak jest. Ten proces nie został dotąd zakończony i trwa nadal. Temat książki dotyczący przemian i rozwoju usług, chociaż dostrzegany w innych opracowaniach jako pewien wolumen strukturalny, nie ma w literaturze właściwej sobie rangi. Nie jest wystarczająco silnie powiązany z kluczową grupą czynników, które oddziałują na gospodarkę oraz jakość życia. Nie docenia się jego siły rażenia, a usługi, które wcześniej rozsadziły od środka sztywne poglądy ekonomii socjalizmu, nadal pozostają głównym katalizatorem przemian w sposobie postrzegania oraz rozwoju gospodarki. Badanie zjawisk ekonomicznych powiązanych ze sferą usług ma więc ogromne znaczenie poznawcze, rozwija i wzbogaca teorię gospodarki globalnej oraz daje podwaliny do jej lepszego wykorzystania w bardziej szczegółowych lub lokalnych aspektach badawczych. Uczy pokory i bardziej elastycznego lub wielowariantowego poszukiwania przyszłego obrazowania rozwoju gospodarczego.

Podobnie dzieje się w podejściu mikroekonomicznym. Odpowiednie wykonanie analizy strategicznej powinno wybiegać wyprzedzająco w przyszłość otoczenia lub samego przedsiębiorstwa, branży czy regionu. Największe inwestycje, zaplanowane w skali dziesięcioleci, nie mogą opierać się wyłącznie na luźnych hipotezach, a nakłady na podstawową infrastrukturę nie powinny lekceważyć zasięgu, skali czy tempa towarzyszących im zjawisk. Takie i podobne uwarunkowania warto teoretycznie opisywać, a potem praktycznie zrealizować, w racjonalnym rytmie i przy optymalnym zaangażowaniu środków. Kto w tym procesie popełni mniej błędów i wykaże się większą kreatywnością, doceni nie tylko prawidłowości, ale zrozumie odmienności, szczególnie w państwach znajdujących się na niskim poziomie społeczno-gospodarczym; może sięgnąć poza obecnie nieprzekraczany horyzont zdarzeń ponad 15-25 lat. Przy tym nie sposób pominąć odpowiedzi na pytania, które zwykle stawiamy, aby dowiedzieć się, o co ogólnie chodzi, dokąd ostatecznie podążamy i co spodziewamy się osiągnąć w dalszej perspektywie. Odpowiedzi na takie pytania powinny być weryfikowalne, a jasne określenie celów i dróg do ich osiągnięcia mogą mieć znaczenie integrujące w skali globalnej. Z tych względów zaproponowany temat wydaje się ważny i intrygujący.

Spotkane w literaturze przedmiotu zastosowania dotyczące analizy strategicznej oraz rozwoju usług wydają się fragmentaryczne i nie pretendują do poszukiwania uogólnień bardziej uniwersalnych. Znane autorowi publikacje nie opisują teraźniejszości jako kontynuacji zjawisk z zakresu paleontologii, antropologii czy historii, a przyszłości jako wykorzystania całego posiadanego potencjału biologicznego i społecznego w skali znanej jedynie w kosmologii. Tradycyjne metody analizy skupiają uwagę na wybranych i szczegółowych tematach, a ich ogólne uzasadnienie wydaje się nie posiadać istotnego waloru praktycznego. Analiza teoretyczna przeprowadzona przez autora sugeruje i ujawnia daleko idące powiązania pomiędzy wiedzą o najstarszych dziejach i przemianach naszego globu czy historii ludzkości, a możliwościami tworzenia wielowariantowych przewidywań w skali jednego stulecia. Warunkiem jest budowanie i poszukiwanie trendów globalnych, także monitoring i pomiar wcześniejszych przewidywań gospodarczych, reakcji społeczeństw na te zmiany oraz uwzględnienie sprzężenia zwrotnego, weryfikującego i nakłaniającego do korekty wcześniejszych założeń czy metod postępowania. Autor nie postrzega przy tym swego opracowania jako panaceum na wszelkie problemy natury ekonomicznej, raczej chciałby wskazać ewentualność zrobienia kroku we właściwym kierunku, będącego interesującym uzupełnieniem dotychczas stosowanych metod analizy.

Ilość dostępnej wiedzy już dziś podwaja się co dwa lata, a w 2030 r. będzie się podwajać co siedemdziesiąt dwa dni. Wywołuje to poszukiwanie aktualnej wiedzy syntetyzującej wyniki nauk szczegółowych oraz oparcia się na dziedzinach, które zachowują aktualność przez dłuższy czas. Matematyka, filozofia, logika, kosmologia, fizyka oraz wszelkie ujęcia interdyscyplinarne stanowią pomost i wspólny mianownik do porozumiewania między wąskimi specjalistami. Służą także przekazywaniu wiedzy w celach edukacyjnych i popularyzatorskich. Myśl Kartezjusza, aby dzielić na części i opisywać, zachowuje swoją przydatność w naukach szczegółowych, ale może też być częściej uzupełniana refleksją ogólną, opartą na opisywaniu funkcjonalności i strony praktycznej. Będzie to sprzyjało niebezpieczeństwu tworzenia nie w pełni wiernego odbicia aktualnych wyników tychże szczegółowych dyscyplin. Konieczność tę usprawiedliwia jednak pragmatyzm zmierzający do uproszczenia i wzajemnego skomunikowania. Na tym tle klasyfikacja usług została ograniczona do funkcji sektorowych. Zachowana zostanie przy tym pewna zasada hierarchii. Podobnie jak w świecie biologicznym, gdzie roślinność warunkuje ilość występowania zwierząt roślinożernych, a ta podobną wielkość mięsożernych, tak w gospodarce szeroko rozumiane rolnictwo zabezpiecza egzystencję biologiczną, a technologie przemysłowe, w tym środki transportu i dystrybucji, uwalniają w skali globalnej potencjalne zdolności do świadczenia usług. Klasyfikacja usług nie jest przy tym zamknięta ani rozdzielna czy wyczerpująca. Wskazuje jedynie uproszczone ujęcie funkcjonalne i wyróżnia następujące grupy usług (świadczonych przez lub dla):

– sektora rolnego i spożywczego,

– sektora przemysłowego i dystrybucyjnego, w tym transportu i handlu,

– cywilnego sektora publicznego,

– militarnego sektora publicznego,

– gospodarstw domowych,

– pozostałe, dynamiczne, nowego typu (bankowe, ubezpieczeniowe, edukacyjne, informatyczne, konsultingowe, itp.)

Analiza za pomocą trendów globalnych, chociaż głównie oparta na analogiach historycznych i biologicznych, poprzedzona została aktualnościami z dziedziny fizyki, kosmologii i paleontologii. Zarysowują one tło i podstawowe czynniki warunkujące wszelki byt biologiczny oraz wyznaczają w końcowej fazie graniczne nisze przyszłej tego bytu ekspansji. Analizę uzupełniają spodziewane efekty społeczno-gospodarcze, w tym dające się przewidzieć rozwiązania technologiczne oraz relacje społeczne w skali globalnej lub lokalnej.

Ze swej natury prognoza, należąca na tak długi okres do przyszłości i jednocześnie wielowariantowa, nie może dostarczyć wystarczającego przyczynowego wyjaśnienia zjawisk. Warto więc uciec się do prognozowania analogowego oraz metod heurystycznych. Prognozowanie analogowe polega na przewidywaniu przyszłości określonej zmiennej przez wykorzystanie informacji o innych zmiennych, których zmiany w czasie są podobne, jakkolwiek nie równoczesne. Wyróżnia się cztery główne metody analogowe:

1)
Metoda analogii historycznych, przenosząca prawidłowości zmian w czasie jednych zjawisk na inne zjawiska zachodzące w tym obiekcie,

2)
Metoda analogii biologicznych, która przenosi wiedzę biologiczną na inne obiekty,

3)
Metoda analogii przestrzennych, przewidująca zajście określonego zdarzenia na podstawie informacji o takim zdarzeniu na innych terytoriach,

4)
Metoda analogii przestrzenno-czasowych, polegająca na przenoszeniu z jednych obiektów do innych, prawidłowości zmian zjawisk w czasie.

Prognozowanie heurystyczne to przewidywanie nowych obrazów rzeczywistości, niekoniecznie dających się opisać za pomocą analizy przeszłości. Określane także jako intuicyjne, opiera się na wyobraźni i zdrowym rozsądku. Sformułowane hipotezy mogą być wielowariantowe i dawać układ przyszłych możliwych zdarzeń, które przedstawione są w formie uporządkowanej przy postawie etycznie neutralnej. Zbiór wariantów, tzw. lejek scenariuszy, wskazuje zarówno na scenariusz ekstremalny, jak również na inne warianty pośrednie.

Metody prognozowania wykorzystywane do sformułowania trendów globalnych, dla których z założenia okres aktualności, chociaż dłuższy aniżeli 25 lat, nie będzie dokładnie określany, pozwalają na analizę skierowaną ku przyszłości w dwojaki sposób. Pierwszą grupę stanowią trendy globalne linearne, które poprzez analogie historyczne lub biologiczne wskazują kolejne następstwa przewidywanych zjawisk, na których celowo skupiono uwagę. Druga grupa to trendy globalne cykliczne, występujące zarówno licznie w przyrodzie, jak analogicznie w gospodarce.

Wybór prognozy, a nie poszukiwanie praw ekonomicznych wynika z niepewności co do przyszłego znaczenia i natężenia obserwowanych prawidłowości. Czynniki kluczowe, w ramach analogii historycznych, biologicznych czy przestrzenno-czasowych, oddziałują także wzajemnie na siebie, co powoduje zmianę kierunku i siły poszczególnych trendów globalnych, tak w poszczególnych okresach czasu, jak i na określonym obszarze.

Cech oryginalności metody dopatrywać się można w przyjętym skojarzeniu prognozy, która nie jest tu narzędziem statystyki ani ekonometrii, z wynikami poznanych przez nauki historyczne czy biologiczne szeregów zdarzeń, które miały miejsce w przeszłości i podążają w przyszłość. W jej ramach zakłada się stworzenie obrazu uproszczonego występowania trzech możliwych stanów lub ich kombinacji w gospodarce globalnej:

1)
Stanu względnego niedostatku zasobów w stosunku do oczekiwanego stanu równowagi umożliwiającego zaspokojenie potrzeb,

2)
Stanu względnego nadmiaru zasobów w stosunku do możliwości ich wykorzystania w ramach osiągniętego poziomu zaspokojenia potrzeb,

3)
Stanu względnej równowagi zasobów i optymalnego zaspokojenia potrzeb.

Stany te nie występują wszędzie jednocześnie, ale są zjawiskami subiektywnymi, lokalnymi i występują okresowo. Przy czym stany niedostatku należy łączyć z dążeniem społeczności biedniejszych do przejęcia dodatkowych zasobów na drodze pokojowej (migracja siły roboczej, technologii i/lub kapitału) albo poprzez konflikt zbrojny (wojna, rewolucja – wojna domowa, terror, agresja). Natomiast stany równowagi lub nadmiaru łączą się z dodatkowymi możliwościami wykorzystania społeczeństw ościennych i koniecznością zabezpieczenia się przed ich agresją oraz z występowaniem zjawiska marnotrawstwa posiadanych zasobów. Katalizatorem tych procesów są zderzenia społeczności, które osiągnęły subiektywnie odczuwany stan równowagi lub nadmiaru i nagle tracą to poczucie w zetknięciu ze społecznościami na nieco wyższym poziomie rozwoju gospodarczego lub społecznego.

Jednocześnie w ramach przyjętej metody uproszczeniu ulega też motywacja konsumentów, rozumianych jako uczestników rynku lub uzyskujących dobra poza rynkiem. Konsumenci poszukują możliwości zaspokojenia potrzeb, tak na rynku, jak poza nim, w ramach rozwiązań technicznych oraz tworzonych społecznych form organizacji (np. rodzina, firma, państwo), które pozwolą zbudować optymalny koszyk dóbr. Są co prawda ograniczeni poziomem technologicznym oraz wcześniejszym układem społecznym, ale mogą zmieniać jedno i drugie w ramach dynamicznie zmieniających się systemów, gospodarczego i społecznego. W tym sensie przyszły wynik tych usiłowań jest nieznany i trudny do przewidzenia. Jednak jednocześnie znana dotychczasowa retrospekcja dziejów pozwala na sformułowanie tezy, że w przyszłości nie zostaną przekroczone pewne ograniczenia funkcjonalne. Dla przykładu, chociaż w przeszłości ludzie mogli poruszać się wyłącznie pieszo, potem zbudowali łodzie lub oswoili konie, a w przyszłości zbudują nieznane nam urządzenia, pozwalające przemieszczać się jeszcze prędzej, to jedno pozostanie niezmienne, a mianowicie sama zdolność do coraz sprawniejszego pokonywania odległości, stanowiąc tym samym nasze ograniczenie funkcjonalne. W ramach takich ograniczeń funkcjonalnych przyszłość jest znana, chociaż kombinacja jego tempa rozwoju dla poszczególnych rodzajów funkcji (np. funkcji pokonywania przestrzeni, wykorzystywania informacji, zachowania życia i zdrowia, itp.) nie jest łatwa do przewidzenia. Dlatego aspiracje dla prognozy sięgają jedynie obecnego stulecia.

Pomimo że sposób formułowania metody nie wydaje się skomplikowany, to sama metoda do badania przyszłości w takim ujęciu nie była dotychczas wykorzystywana. Być może działała bariera poczucia niewystarczającej profesjonalności, obawy o zarzut naruszenia metodologii naukowej albo niechęci do międzydyscyplinarnego charakteru metody w dobie coraz bardziej wąskich specjalizacji. Niemniej podjęta została próba, aby ją przetestować, a obecny rozwój usług globalnych stanowi ku temu dodatkową zachętę.

Swoistym uzupełnieniem przyjętej koncepcji jest zastosowanie ankiety sondażowej. Chodzi o zebranie opinii, które wyrażają respondenci na tematy będące przedmiotem badań. Podobne sondaże przeprowadza się często w USA w odpowiedzi niemal na każde istotne wydarzenie gospodarcze lub społeczne. Doraźnie bada się także opinie Amerykanów na wiele różnych tematów, które wydają się ciekawe, w tym zagadnień, np. z dziedziny obyczajowości czy stylu życia. W tym przypadku także chodzi o sporadyczne i przykładowe zasięgnięcie opinii. Przy czym przy wyborze respondentów wykorzystane zostały techniki nieprobabilistyczne. Ich wybór co prawda nie pozwala na stosowanie kategorii związanych z prawdopodobieństwem, które z definicji dotyczą wyłącznie zdarzeń losowych, jednak w tym przypadku mogą zostać skutecznie wykorzystane ze względu na cel badania. Celem tym nie jest przewidywanie przyszłości na podstawie przekonań i opinii współczesnych, a jedynie przykładowe zbadanie reakcji na te przewidywania. Bez znaczenia jest więc, czy opinie te podziela cała populacja, czy też tylko jej część. Ważna bowiem jest sama różnorodność reakcji. Tym samym nawet technika nielosowa jest wystarczająca i adekwatna do zamierzonych celów.

Przy sondażowym badaniu opinii wykorzystana została metoda obserwacji statystycznej (pomiaru sondażowego) przy zastosowaniu kwestionariusza pełniącego rolę narzędzia pomiarowego. Jednocześnie pytania ankietowe nie były traktowane jako neutralny sposób pomiaru, gdyż intencje autora określone przez cel badania są wyrażone w kwestionariuszu. Ponieważ jednak przedmiotem badania jest reakcja respondentów na przewidywania przyszłości, tym samym spodziewany obraz obserwacji będzie obejmował różnorodne psychologiczne mechanizmy przystosowawcze, jakie prawdopodobnie będą współwystępowały w przyszłości.

Stwierdzenia zawarte w kwestionariuszu mają charakter zamknięty. Ich zaletą jest eliminacja braku zdolności lub chęci respondenta do samodzielnego przewidywania przyszłości oraz skutków, jakie jedne założenia niosą dla następnych przewidywań. Z drugiej strony, oferując respondentowi określone sformułowania, nakłada się na jego umysł i język istotne ograniczenia. Nie pozwala to na pełne wyrażenie swoich opinii. Uzyskany obraz będzie na tyle obiektywny, że wszyscy respondenci zostaną przebadani taką samą miarą-ankietą, a ewentualne rozbieżności w jej rozumieniu powinny w efekcie wzbogacić wyniki badań. Badanie zostało przeprowadzone techniką samospisu kontrolowanego, polegającego na pozostawieniu kwestionariusza respondentowi na określony czas w celu dokonania przez niego żądanych zapisów, przy czym ankieter instruuje respondenta przed wypełnieniem kwestionariusza.