Prześcignąć swój czas - ebook

WSTĘP

pisane od serca

Propo­nu­jąc prze­czy­ta­nie tych wspo­mnień, czuję, jak wielki kamień spada mi z serca po upły­wie aż 43 lat od momentu, gdy po raz pierw­szy zano­to­wa­łem zwie­rze­nia Ireny Kir­szen­stein-Sze­wiń­skiej pod kątem uję­cia ich w for­mie książ­ko­wej. Przez tak długi czas kartki tam­tego maszy­no­pisu zdą­żyły mocno pożółk­nąć, a z Ireną przy­szło nam się poże­gnać na zawsze. Teraz może ona oce­niać mój tekst już pro­sto z nieba. Cho­ciaż i ją, i mnie życie zahar­to­wało na tyle, że nikt nas ni­gdy nie widział pła­czą­cych, to jed­nak nie ukry­wam, że przy pisa­niu tej książki łzy kapały mi na kla­wia­turę lap­topa.

Zacząć wypada od tego, że wśród osób wybit­nych i sław­nych kobiety pozo­stają w mniej­szo­ści. Stąd też liczba Polek, które zyskały świa­towy roz­głos, jest doprawdy nie­wielka. Wymie­nić by można chro­no­lo­gicz­nie: znaną po obu stro­nach Atlan­tyku aktorkę dra­ma­tyczną Helenę Modrze­jew­ską, a zaraz po niej autorkę pio­nier­skich prac w dzie­dzi­nie pro­mie­nio­twór­czo­ści Marię Skło­dow­ską-Curie, która jako pierw­sza kobieta otrzy­mała Nagrodę Nobla (i to dwu­krot­nie); wspo­mnieć wypa­da­łoby o kilku przed­sta­wi­ciel­kach świata muzyki i pla­styki oraz lite­ra­tury – bo prze­cież noblistką została też poetka Wisława Szym­bor­ska. Ale w spo­rcie Polką naprawdę znaną i uznaną przez cały świat była tylko Irena Kir­szen­stein-Sze­wiń­ska, lek­ko­atletka, która sama stwo­rzyła jakby odrębną epokę swo­imi wystę­pami w pię­ciu kolej­nych igrzy­skach olim­pij­skich (1964–1980), aż sie­dem razy sta­jąc na podium. A odby­wało się to już w dobie ogar­nia­ją­cej wszyst­kie kon­ty­nenty tele­wi­zji sate­li­tar­nej, dzięki któ­rej widow­nia podzi­wia­jąca Irenę w jed­nym momen­cie mogła być liczona już nie w milio­nach, ale w miliar­dach. Pro­wa­dzący naj­bar­dziej pre­sti­żową i naj­bar­dziej obiek­tywną doroczną kla­sy­fi­ka­cję zawod­ni­ków i zawod­ni­czek w lek­ko­atle­tyce ame­ry­kań­ski maga­zyn „Track&Field News” daje Ire­nie zde­cy­do­wa­nie pierw­sze miej­sce w spo­rzą­dzo­nych pod róż­nym kątem ran­kin­gach histo­rycz­nych, potwier­dza­jąc, że jest ona naj­lep­szą lek­ko­atletką wszech cza­sów.

Pierw­sza Dama

Wie­lo­let­nie pasmo mię­dzy­na­ro­do­wych suk­ce­sów dłu­go­no­giej war­sza­wianki to w moim prze­ko­na­niu naj­pięk­niej­szy roz­dział w histo­rii sportu pol­skiego, a roz­dział ten został po latach uko­ro­no­wany dwu­dzie­sto­let­nią aktyw­no­ścią byłej mistrzyni w Mię­dzy­na­ro­do­wym Komi­te­cie Olim­pij­skim, w agen­dach świa­to­wej cen­trali lek­ko­atle­tycz­nej (IAAF) i Euro­pej­skiego Sto­wa­rzy­sze­nia Lek­ko­atle­tycz­nego (EAA), jak rów­nież Pol­skiego Związku Lek­kiej Atle­tyki, Pol­skiego Komi­tetu Olim­pij­skiego (PKOl), Towa­rzy­stwa Olim­pij­czy­ków Pol­skich i Świa­to­wego Sto­wa­rzy­sze­nia Olim­pij­czy­ków (World Olym­pians Asso­cia­tion – WOA).

Sze­wiń­ska nie była spor­tową efe­me­rydą. I na podwórku kra­jo­wym, i na świa­to­wej are­nie pozo­sta­wiła aż nadto trwały ślad. Nic dziw­nego, że w naszym spo­rcie tylko ją tytu­ło­wano „Pierw­szą Damą”, a kła­niali jej się wszy­scy: inni wielcy mistrzo­wie, naj­sław­niejsi arty­ści, poli­tycy z pierw­szych stron gazet, monar­cho­wie, no i dzien­ni­ka­rze, ceniący Irenę szcze­gól­nie za to, że potra­fiła uczy­nić ze sportu szla­chetną sztukę współ­za­wod­nic­twa, zawsze oka­zu­jąc sza­cu­nek wobec rywa­lek. Nawet tych, które wal­czyły z nią nie­uczci­wymi meto­dami. No i do ostat­niej chwili życia gło­siła radość z upra­wia­nia sportu.

Nie tylko medale i rekordy decy­do­wały o kla­sie tej wspa­nia­łej spor­t­smenki. Klasę tę w rów­nej mie­rze cha­rak­te­ry­zo­wała usta­bi­li­zo­wana forma na wyso­kim pozio­mie i skromny, ujmu­jący spo­sób bycia, a zara­zem swo­ista god­ność, która skło­niła dzien­ni­ka­rzy fran­cu­skich do tytu­ło­wa­nia Sze­wiń­skiej mia­nem „Une Grande Dame”. Tak samo pod­szedł zresztą do niej pre­zy­dent Fran­cji Valery Giscard d’Esta­ing, który w 1975 r. oso­bi­ście wrę­czał Ire­nie nagrodę prze­zna­czoną dla naj­lep­szej spor­t­smenki świata, a kiedy przy­był wkrótce potem z ofi­cjalną wizytą do Pol­ski, od razu wysto­so­wał do niej zapro­sze­nie na uro­czy­sty ban­kiet w kró­lew­skim pałacu w Wila­no­wie.

W ciągu mojej już bli­sko 50-let­niej pracy w dzien­niku „Prze­gląd Spor­towy” przy­szło mi reje­stro­wać i komen­to­wać wiele frag­men­tów kariery zna­ko­mi­tej spor­t­smenki. Towa­rzy­szy­łem jej na mniej­szych i więk­szych impre­zach spor­to­wych, na wiel­kich fetach – jak doroczne gale lek­ko­atle­tyczne w Monako – i wiel­kich balach. Mia­łem też moż­li­wość uczest­ni­cze­nia w życiu towa­rzy­skim Ireny i jej męża, mojego ser­decz­nego druha z „Prze­glądu Spor­to­wego” – Janu­sza Sze­wiń­skiego, dla mnie – foto­re­por­tera numer jeden. Duma roz­pie­rała mi pierś zwłasz­cza wtedy, gdy ta moja rówie­śniczka (rocz­nik 1946) udo­wad­niała swo­imi zwy­cię­stwami, że nasze mocno nie­do­ży­wione po kata­kli­zmie dru­giej wojny świa­to­wej i cokol­wiek cher­lawe poko­le­nie nie ustę­puje w spo­rcie przed­sta­wi­cie­lom o wiele póź­niej­szych gene­ra­cji, któ­rzy mogli już wyra­stać w o niebo lep­szych warun­kach, w cza­sach – co tu dużo mówić – dobro­bytu.

Boha­te­ro­wie sportu róż­nią się od wybit­nych jed­no­stek w innych dzie­dzi­nach życia. Znacz­nie czę­ściej mie­wają waha­nia formy, czym iry­tują kibi­ców. Mistrz bieżni nie pobie­gnie codzien­nie w tem­pie rekordu świata. Sze­wiń­ska była jed­nak o tyle wyjąt­kiem, że wro­dzony talent i sumien­ność w tre­ningu pozwa­lały jej utrzy­my­wać wysoką formę dłu­gie lata. Widzo­wie na sta­dio­nach pod każdą sze­ro­ko­ścią geo­gra­ficzną wie­dzieli, że na tę zawod­niczkę można zawsze liczyć. Od początku do końca każ­dego sezonu. Bar­dzo rzadko spra­wiała zawód. Zapewne dla­tego cie­szyła się tak powszechną sym­pa­tią.

Jed­nym sło­wem – Ire­nis­sima!

Nie­jed­no­krot­nie byłem świad­kiem, jak samo wywo­ła­nie nazwi­ska „Sze­wiń­ska” przez komen­ta­tora pobu­dzało przy­chylny szmer okla­sków i podziwu. Sza­cu­nek dla naszej super­mi­strzyni był na przy­kład w Ostra­wie i Bra­ty­sła­wie tak wielki, że spi­ke­rzy ogła­sza­jący na tam­tej­szych sta­dio­nach listy star­towe, choć w zasa­dzie ogra­ni­czali komu­ni­kat do imion i nazwisk zawod­ni­ków, w tym jed­nym jedy­nym wypadku pod­kre­ślali pre­stiż Polki, tytu­łu­jąc ją „panią Ireną Sze­wiń­ską”. Owa czo­ło­bit­ność zawsze mnie ude­rzała, ile­kroć znaj­do­wa­łem się na zawo­dach ostraw­skiej Zla­tej Tre­try i bra­ty­sław­skiej „Pete­eski” (Pra­vda – Tele­vi­zia – Slo­vnaft). Ire­nie spra­wiało to nie­wąt­pliwą przy­jem­ność. Mia­nem „Wiel­kiej Damy” bodaj jako pierw­sza z gazet zaczęła hono­ro­wać pol­ską kró­lową lek­ko­atle­tyki pary­ska „L’Equ­ipe” – i to sfor­mu­ło­wa­nie chyba naj­le­piej odda­wało renomę lek­ko­atletki. Być „Wielką Damą” na sta­dio­nie, gdzie pot zalewa oczy, a gry­mas wysiłku wykrzy­wia twarz, gdzie emo­cje i stresy – to wielka sztuka, jaką może pochwa­lić się nie­wiele spor­t­sme­nek. Sze­wiń­ska posia­dła też inną wielką sztukę – bycia sobą nie­za­leż­nie od czasu i miej­sca wyda­rze­nia oraz splotu oko­licz­no­ści życio­wych. Roz­po­częła karierę jako skromna, ujmu­jąca spo­so­bem zacho­wa­nia zawod­niczka i tak ją zakoń­czyła.

A ile można wska­zać innych przy­kła­dów braku jakie­go­kol­wiek zma­nie­ro­wa­nia w następ­stwie wznie­ca­nego wokół kogoś medial­nego szumu, bły­ska­wicz­nie rosną­cej sławy? Przy­szłość wyka­zała, że wiele kolej­nych gwiazd naszego sportu takiemu zma­nie­ro­wa­niu łatwo ule­gło, psu­jąc swój wize­ru­nek wiel­kiego mistrza publicz­nym obja­wia­niem pychy i zacho­wa­niami, jakie nie mogą budzić akcep­ta­cji. Irena jed­nak była do końca sobą, kimś szcze­rym, otwar­tym, ser­decz­nym, nie­oka­zu­ją­cym nikomu nawet cie­nia wyż­szo­ści.

Sprint stał się domeną Ireny na długie lata.

Na spor­to­wej are­nie podzi­wia­li­śmy ją przez bez mała 20 lat. Były okresy mozol­nego tre­ningu, stop­nio­wego ulep­sza­nia naj­drob­niej­szych ele­men­tów tech­niki bie­ga­nia i ska­ka­nia. Był czas stu­diów na Uni­wer­sy­te­cie War­szaw­skim i czas macie­rzyń­stwa, po któ­rym trzeba było nie lada wysiłku, by na powrót zna­leźć się w czo­łówce świa­to­wej i rywa­li­zo­wać z mło­dym poko­le­niem lek­ko­atle­tek. Była znów wielka radość z impo­nu­ją­cych suk­ce­sów. Był wielki triumf repre­zen­to­wa­nego przez nią kon­se­kwent­nie czy­stego sportu nad bru­dem far­ma­ko­lo­gicz­nego dopingu. I wyj­ście – bez naj­mniej­szego szwanku – z bru­tal­nej rywa­li­za­cji pro­pa­gan­do­wej, jaka – w następ­stwie zim­nej wojny – wytwo­rzyła się pomię­dzy Wscho­dem i Zacho­dem. Były zwy­cię­stwa w licz­nych ple­bi­scy­tach, były zaszczyty, dale­kie podróże. I niskie ukłony naj­więk­szych oso­bi­sto­ści tego świata.

Dłu­go­trwała kariera spor­towa Sze­wiń­skiej jed­nych zachwy­cała, innych draż­niła. No cóż – o gustach się nie dys­ku­tuje. Powia­dali mi nie­raz zna­jomi: ona wygrywa wprost do znu­dze­nia, to prze­staje być inte­re­su­jące. Tak, wygry­wała aż do znu­dze­nia, wyjąw­szy ostat­nie trzy lata star­tów. Trudno jed­nak, by spor­towe zwy­cię­stwa mieć komu­kol­wiek za złe. Nikt się dziś nie obraża na Por­tu­gal­czyka Cri­stiano Ronaldo i Argen­tyń­czyka Leo Mes­siego, że są w piłce noż­nej bez­u­stan­nie naj­lepsi. Tym bar­dziej można się dzi­wić, iż pasmo zwy­cięstw Ireny, jak kie­dyś seria trium­fów fiń­skiego dłu­go­dy­stan­sowca Paavo Nur­miego, mogło kogo­kol­wiek znu­dzić. Przed­wo­jenny mistrz sprintu, a potem dzien­ni­karz spor­towy Edward Tro­ja­now­ski zna­lazł – może naj­traf­niej­sze – okre­śle­nie wyra­ża­jące prze­wagi Sze­wiń­skiej. Był to póź­niej nader czę­sto uży­wany, a nawet naduży­wany ter­min „Ire­nis­sima”, nawią­zu­jący do stop­nia naj­wyż­szego przy­miot­ni­ków w języku wło­skim. Moim zda­niem bar­dzo trafny, ale i on iry­to­wał nie­któ­rych. Pew­nie dla­tego, że postać i cała kariera pol­skiej spor­t­smenki numer jeden sta­no­wiły pewien ideał, do któ­rego trudno było się od jakiej­kol­wiek strony przy­cze­pić. W zasa­dzie wszystko się wciąż zapi­sy­wało na plus. Żad­nych kom­pro­mi­ta­cji, żad­nych eks­tra­wa­gan­cji, żad­nych skan­dali. Widać owa nie­ska­zi­tel­ność była dla żąd­nych nie­zdro­wej sen­sa­cji obser­wa­to­rów sportu nie do przy­ję­cia.

Będąc z natury prze­ogrom­nym talen­tem, zdo­łała udo­wod­nić w latach sześć­dzie­sią­tych i sie­dem­dzie­sią­tych XX wieku, że – wbrew pozo­rom – w dzi­siej­szej dobie szanse zwy­cię­ża­nia mają nie tylko spor­towcy „z retorty”, względ­nie naszpry­co­wane far­ma­ko­lo­gicz­nie sta­dio­nowe broj­lery. Swoim nie­po­wta­rzal­nym dłu­gim kro­kiem prze­mie­rzyła kilka lek­ko­atle­tycz­nych epok. Zmie­rzyła się z przed­sta­wi­ciel­kami kilku nastę­pu­ją­cych po sobie gene­ra­cji. Prze­ła­mała ówcze­sne bariery fizjo­lo­giczne. Poka­zała piękno sportu, odkry­wa­jąc różne jego obli­cza.

A jak się to wszystko tak naprawdę zaczęło? Spró­bujmy rzecz uchwy­cić – in statu nascendi, czyli się­ga­jąc do początku rodzin­nych życio­ry­sów.Roz­dział 1

TRÓJ­KĄT KIJÓW – LENIN­GRAD – WAR­SZAWA

Histo­ria wiel­kich wojen splata się czę­sto z histo­rią sportu. Nikomu jed­nak to nawet przez głowę nie prze­szło, gdy 29 lipca 1976 roku miliar­dowa widow­nia, skła­da­jąca się z tele­wi­dzów nie­mal wszyst­kich zakąt­ków kuli ziem­skiej, wstrzy­mała oddech, podzi­wia­jąc finisz szczu­płej, dłu­go­no­giej Polki, która w impo­nu­ją­cym stylu wygrała w Mont­re­alu olim­pij­ski finał biegu na 400 metrów, usta­na­wia­jąc rekord świata – 49.29 sekundy. Występ tej 30-let­niej naów­czas bie­gaczki wzbu­dził szcze­gólne zain­te­re­so­wa­nie, ponie­waż do mety zmie­rzała super­gwiazda, uznana dwa lata wcze­śniej za naj­lep­szą spor­t­smenkę naszej pla­nety. Nadto zaś bie­gła ona po swój już siódmy medal igrzysk olim­pij­skich, nie­jako koro­nu­jący wie­lo­let­nią serię lek­ko­atle­tycz­nych wystę­pów.

Gdyby 24 maja 1946 roku jakiś pro­rok zapo­wie­dział rodzi­com przy­szłej mont­re­al­skiej trium­fa­torki, że ich naro­dzona wła­śnie córka spor­to­wymi doko­na­niami zachwyci cały świat, na pewno nie uwie­rzy­liby w tę prze­po­wied­nię, gnież­dżąc się w cia­snym poko­iku domu stu­denc­kiego w pod­no­szą­cym się z wiel­kim tru­dem z wojen­nego kata­kli­zmu Lenin­gra­dzie. Trwa­jąca bli­sko 900 dni nie­miecka blo­kada tego mia­sta (1941–1944) spra­wiła, że 97 pro­cent spo­śród bli­sko miliona rosyj­skich ofiar najazdu hitle­row­skiej armii wyzio­nęło tam ducha na sku­tek głodu i cho­rób. W naj­gor­szym okre­sie noto­wano przy­padki kani­ba­li­zmu i do dziś szo­kują nas zdję­cia wygło­dzo­nych dzieci-szkie­le­tów.

Pod koniec lat dwu­dzie­stych ubie­głego wieku Lenin­grad, w okre­sie 1914–1924 nazy­wany Pio­tro­gro­dem, gło­do­wał w warun­kach pokoju, nękany z jed­nej strony suszą, z dru­giej zaś sza­leń­stwami bez­względ­nej wła­dzy sowiec­kiej. Wtedy jed­nak pomoc żyw­no­ściową przy­słali stat­kiem Ame­ry­ka­nie, wyko­rzy­stu­jąc zbaw­cze poło­że­nie miej­sco­wo­ści przy wiel­kim jezio­rze Ładoga. W cza­sie nie­miec­kiej blo­kady wsze­lako gene­ra­lis­si­mus Józef Sta­lin – zamiast dostar­czać miesz­kań­com żyw­ność – wolał słać przez jezioro dostawy surow­ców do pro­duk­cji broni i wypro­du­ko­waną broń tą samą drogą z Lenin­gradu zabie­rać. Nic dziw­nego, że – jak w wielu innych miej­scach impe­rium sowiec­kiego – kromka chleba była w dru­gim co do wiel­ko­ści mie­ście Rosji na wagę złota. I w roku 1946 nikt nawet nie myślał o przy­wró­ce­niu Lenin­gradowi histo­rycz­nej nazwy z cza­sów car­skich – Sankt Peters­burg, co nastą­piło dopiero 45 lat póź­niej, po demon­tażu poli­tycz­nego kolosa, jakim był Zwią­zek Socja­li­stycz­nych Repu­blik Radziec­kich.

Pamiątka z przedszkola, Irenka druga z prawej w drugim rzędzie od góry (w okularach).

Tym bar­dziej więc warto zdać sobie sprawę, w jakich warun­kach przy­szła na świat Irena Kir­szen­stein, naj­zna­ko­mit­sza pol­ska spor­t­smenka w histo­rii, bar­dziej znana już pod przy­ję­tym po zamąż­pój­ściu nazwi­skiem – Sze­wiń­ska. Gdyby nie doszło do szczę­śli­wej repa­tria­cji w 1947 roku i prze­nie­sie­nia z Lenin­gradu do War­szawy wraz z rodzi­cami – uro­dzo­nego w War­sza­wie Jakuba Kir­szen­steina i wywo­dzą­cej się z Kijowa Euge­nii Rafal­skiej, losy Ireny poto­czy­łyby się naj­praw­do­po­dob­niej cał­kiem ina­czej. I żało­wałby tego zapewne prze­by­wa­jący od dawna w zaświa­tach wielki pod­skarbi litew­ski, Hie­ro­nim Krysz­pin-Kir­szensz­tein (1663–1676), być może jeden z dal­szych przod­ków Jakuba.

To dzięki ukochanej mamie Eugenii Rafalskiej poszła pierwszy raz na zawody lekkoatletyczne – Memoriał Janusza Kusocińskiego.

Skom­pli­ko­wane koleje losu Rze­czy­po­spo­li­tej spra­wiły na przy­kład, że w latach dwu­dzie­stych ubie­głego wieku docze­ka­li­śmy się zna­ko­mi­tego dzie­się­cio­bo­isty w oso­bie Anto­niego Cej­zika tylko dla­tego, że po pro­stu cudem udało mu się wydo­stać ze świeżo zało­żo­nego impe­rium komu­ni­stycz­nego – ZSRR, gdzie zdą­żył ukoń­czyć szkołę bale­tową i co nieco wyćwi­czyć się w spo­rcie. Nasz naj­lep­szy – obok Janu­sza Kuso­ciń­skiego – przed­wo­jenny bie­gacz na śred­nich i dłu­gich dystan­sach Sta­ni­sław Pet­kie­wicz był imi­gran­tem z Łotwy. Z kolei syn osia­dłego z dawna na Litwie i zamor­do­wa­nego za współ­pracę z wileń­ską AK hra­biego Wła­dy­sława Komara – Wła­dy­sław Komar junior – został wpraw­dzie w roku 1945 wwie­ziony na tery­to­rium powo­jen­nej Pol­ski na bia­łym koniu, ale… czer­wo­no­ar­mi­sty, a przy­szły mistrz olim­pij­ski i rekor­dzi­sta świata w skoku o tyczce Wła­dy­sław Koza­kie­wicz to także repa­triant – do Pol­ski przy­był wraz z rodziną z tery­to­rium radziec­kiej Litwy.

Podczas wakacji nad morzem.

Życio­rys Jakuba Kir­szen­ste­ina

Rodo­wód Ireny Kir­szen­stein-Sze­wiń­skiej naj­le­piej ilu­struje życio­rys jej ojca, wła­sno­ręcz­nie przez niego napi­sany. Jest to bar­dzo cie­kawa opo­wieść ze szcze­gól­nym uwzględ­nie­niem pery­pe­tii Jakuba i jego przy­szłej żony w okre­sie dru­giej wojny świa­to­wej. Z wyjąt­kiem śród­ty­tu­łów tekst jest przed­sta­wiony w ory­gi­nale – bez jakich­kol­wiek popra­wek.

Tu Niemcy, tam Sowieci…

Uro­dzi­łem się w War­sza­wie 24.06.1919 r. Ojciec z matką pro­wa­dzili ate­lier i pra­cow­nię kuśnier­ską w War­sza­wie. Mia­łem jesz­cze troje młod­szego rodzeń­stwa, 2 braci i naj­młod­szą sio­strę. Naukę roz­po­czą­łem w wieku 6 lat w pry­wat­nej szkole pod­sta­wo­wej, po ukoń­cze­niu któ­rej kon­ty­nu­owa­łem naukę w gim­na­zjum, po czym roz­po­czą­łem wyż­sze stu­dia na wydziale elek­trycz­nym. Stu­dio­wa­łem 2 lata aż do napa­ści nie­miec­kiej na Pol­skę w 1939 r. Bra­łem wów­czas udział w obro­nie War­szawy.

Drugi okres wojny

Po 3 mie­sią­cach w początku grud­nia wraz z kil­koma kole­gami opu­ści­łem War­szawę, uda­jąc się na wschód i po wielu pery­pe­tiach dosta­łem się do strefy zaję­tej przez woj­ska radziec­kie. Dotar­łem do Lwowa, gdzie spo­tka­łem wielu kole­gów, któ­rzy przy­byli wcze­śniej. Zosta­łem przy­jęty na Poli­tech­nikę Lwow­ską, gdzie mogłem kon­ty­nu­ować stu­dia. We Lwo­wie spo­tka­łem młod­szego brata, który opu­ścił War­szawę wraz ze swymi kole­gami przede mną. We Lwo­wie sta­rał się dostać na stu­dia na uni­wer­sy­te­cie, ale nie był przy­jęty i posta­no­wił wró­cić do War­szawy. Ostat­nią kartkę od rodziny (ojciec, matka, dwóch braci, sio­stra) otrzy­muje w marcu 1941 roku. Po tej odkrytce, którą do dziś zacho­wał, nie miał od nich wię­cej żad­nych wia­do­mo­ści. Jak się już póź­niej dowie­dział, wszy­scy zgi­nęli w Tre­blince.

Kie­ru­nek – Uzbe­ki­stan

Po natar­ciu wojsk nie­miec­kich na ZSRR ucie­kłem ze Lwowa i na pie­chotę wraz z kole­gami, cho­dząc tylko nocą – dosta­li­śmy się do sta­rej pol­sko-radziec­kiej gra­nicy, gdzie dosta­li­śmy się do pociągu, któ­rym dotar­li­śmy do Kijowa. Tam szła pełna ewa­ku­acja fabryk i lud­no­ści na daleki wschód. Udało się nam dostać do pociągu towa­ro­wego z otwar­tymi wago­nami, któ­rym po prze­szło 30 dniach podróży i po zmia­nach pocią­gów dotar­li­śmy do Tasz­kientu. W Tasz­kien­cie znaj­do­wało się już kil­ka­set tysięcy ucie­ki­nie­rów i dora­dzono nam, aby jechać dalej do Samar­kandy. Natu­ral­nie wszystko to, co poda­łem wyżej, nie szło tak gładko, cza­sem trak­to­wano nas jak szpie­gów, ponie­waż nie zna­li­śmy języka rosyj­skiego, a z dowo­dów wyni­kało, że jeste­śmy z Pol­ski. W Samar­kan­dzie zaczą­łem pra­co­wać jako elek­tryk w bro­wa­rze przy kon­ser­wa­cji maszyn elek­trycz­nych.

Zostaję Sybi­ra­kiem

Po kilku mie­sią­cach pracy, zimą 1941 r., zosta­łem wraz z wie­loma innymi odtran­spor­to­wany do pracy na Sybe­rii w oko­li­cach Cze­la­biń­ska, gdzie pra­co­wa­łem jako elek­tryk przy kon­ser­wa­cji sieci wyso­kiego napię­cia zasi­la­ją­cej zakłady prze­my­słu zbro­je­nio­wego w Cze­la­biń­sku. Praca była bar­dzo ciężka i pole­gała m.in. na nacią­ga­niu pęka­ją­cych, przy tem­pe­ra­tu­rze docho­dzą­cej do –60 stopni, prze­wo­dów elek­trycz­nych. W końcu 1943 r. zosta­łem zwol­niony i wró­ci­łem do Samar­kandy, gdzie znów zaczą­łem pra­co­wać już w innym zakła­dzie, jako elek­tryk.

Gdzie by tu się schować przed mamą…

Okres stu­diów w ZSRR

W tym cza­sie (1944 r.) znaj­do­wał się w Samar­kan­dzie (Uzbe­ki­stan) ewa­ku­owany z Lenin­gradu Insty­tut Inży­nie­rów Kine­ma­to­gra­fii m.in. z wydzia­łem elek­trycz­nym. Zgło­si­łem się tam i po moim piśmie do Komi­tetu do Spraw Wyż­szej Szkoły w Moskwie (ówcze­sne Mini­ster­stwo Szkol­nic­twa Wyż­szego) zosta­łem przy­jęty i mogłem kon­ty­nu­ować stu­dia.

Stu­dia w Insty­tu­cie Kine­ma­to­gra­fii, poza ogól­nymi przed­mio­tami teo­re­tycz­nymi, obej­mo­wały zagad­nie­nia elek­tro­aku­styki, nagła­śnia­nia, aku­styki wnętrz, ochrony od hała­sów, pro­jek­to­wa­nia stu­diów fil­mo­wych, kino­te­atrów, kon­struk­cji sprzętu sto­so­wa­nego w tech­nice fil­mo­wej itp. W Samar­kan­dzie w cza­sie stu­diów pozna­łem moją przy­szłą żonę Euge­nię Rafal­ską, która była ucie­ki­nierką z Kijowa i stu­dio­wała na wydziale foto-che­micz­nym w tym samym insty­tu­cie.

W 1945 r. pobra­li­śmy się i wraz z Insty­tu­tem, który reewa­ku­ował się, wyje­cha­li­śmy do Lenin­gradu. Mia­sto wów­czas leżało w gru­zach.

W 1946 r. uro­dziła się w Lenin­gra­dzie córka Irena. W związku z reewa­ku­acją oby­wa­teli pol­skich znaj­du­ją­cych się w ZSRR uzy­ska­łem w tym samym roku, z Pol­skiej Dele­ga­tury w Moskwie, zgodę na pozo­sta­nie w Lenin­gra­dzie do zakoń­cze­nia stu­diów. W 1947 ukoń­czy­łem stu­dia, uzy­sku­jąc dyplom inży­niera elek­tryka. Opi­nia Komi­sji – Bar­dzo Dobra.

Powrót do War­szawy

W 1947 r. wraz z żoną i dziec­kiem wró­ci­łem do Pol­ski. Jako cie­ka­wostkę mogę dodać, że to nie było takie pro­ste. Gdy zgło­si­łem się na mili­cję, aby dostać zgodę na wyjazd, zażą­dano, abym przed­sta­wił doku­menty, że jestem z Pol­ski. Doku­menty przed­ło­żone przeze mnie zostały uznane jako nie­ważne, ponie­waż były pisane po pol­sku. Na moje wyja­śnie­nia, że Pol­ska jest i była nie­za­leż­nym kra­jem, ze swoim języ­kiem i pismem, uznano to za nie­wy­star­cza­jące i zażą­dano, aby wyko­nać urzę­dowe tłu­ma­cze­nie na język rosyj­ski. W Lenin­gra­dzie – milio­no­wym mie­ście – nie było żad­nego urzę­dowego tłu­ma­cza, a naj­bliż­szy był w Moskwie. Na wyjazd do Moskwy potrzebna była dele­ga­cja. Zgło­si­łem się wów­czas do rosyj­skiej Aka­de­mii Nauk i na dziale języ­ków sło­wiań­skich pro­fe­sor języka pol­skiego napi­sała tłu­ma­cze­nie, przy­ło­żyła pie­częć Aka­de­mii Nauk i to pozwo­liło uzy­skać doku­ment upo­waż­nia­jący do wyjazdu.

Rodzina żony

Do wojny żona wraz ze swoją rodziną miesz­kała w Kijo­wie. Ojciec jej w okre­sie sta­li­now­skim był prze­śla­do­wany. Zmarł, gdy żona i jej sio­stra były jesz­cze małe. Sio­stra oraz jej mąż rów­nież mieli wyż­sze stu­dia. Syn sio­stry, tzn. kuzyn Ireny, jest rów­nież inży­nie­rem.

Praca na ziemi pol­skiej

Po przy­by­ciu do Pol­ski zgło­si­łem się do Cen­tral­nego Urzędu Kine­ma­to­gra­fii i roz­po­czą­łem pracę w Nad­zo­rze Tech­nicz­nym Filmu Pol­skiego, a po zor­ga­ni­zo­wa­niu jed­nostki naukowo-badaw­czej (FODU) prze­sze­dłem do tej jed­nostki jako kie­row­nik jed­nego z zakła­dów, gdzie kon­stru­owano nowe sprzęty fil­mowe. W tym cza­sie byłem rów­nież kon­sul­tan­tem dla pro­jek­tan­tów z Biura Pro­jek­tów w zakre­sie moich spe­cjal­no­ści – kino­tech­niki i aku­styki. Na pole­ce­nie Pre­zesa Kine­ma­to­gra­fii byłem prze­nie­siony na sta­no­wi­sko Dyrek­tora Tech­nicz­nego na okres 1 roku dla zor­ga­ni­zo­wa­nia działu tech­nicz­nego, po czym wró­ci­łem do FODU.

W 1953 r. odsze­dłem z FODU i prze­sze­dłem do Spe­cja­li­stycz­nego Biura Pro­jek­tów – Mia­sto­pro­jekt na stały etat, jako kie­row­nik zespołu w zakre­sie kino­tech­niki, aku­styki wnętrz, ochrony od hała­sów i mega­fo­ni­za­cji. Biuro to – w zakre­sie zagad­nień teatral­nych i fil­mo­wych – współ­pra­co­wało nie­mal ze wszyst­kimi biu­rami pro­jek­to­wymi w Pol­sce pro­jek­tu­ją­cymi obiekty wido­wi­skowe i wido­wi­skowo-spor­towe, pra­cow­nie kon­ser­wa­cji zabyt­ków itp. Czę­sto bywa­łem powo­ły­wany jako eks­pert dla Mini­ster­stwa Kul­tury.

Lista moich dzieł

W zespole wyszko­li­łem cały sze­reg spe­cja­li­stów w tych zagad­nie­niach. Nie­mal we wszyst­kich mia­stach w Pol­sce znaj­dują się obiekty, dla któ­rych w cza­sie mojej pracy opra­co­wa­łem pro­jekty dla dużej ilo­ści kino­te­atrów, teatrów dra­ma­tycz­nych, ope­ro­wych, sal kon­cer­to­wych, audy­to­riów, teatrów na tere­nach otwar­tych, szkół muzycz­nych, domów kul­tury i wytwórni fil­mo­wych oraz dużych hal wido­wi­skowo-spor­to­wych. Nie­które z nich są opi­sane w pol­skiej lite­ra­tu­rze tech­nicz­nej, nie­które były pozy­tyw­nie oce­niane w pra­sie. Do bar­dziej zna­nych zre­ali­zo­wa­nych obiek­tów można mię­dzy innymi zali­czyć: trzy wytwór­nie fil­mowe – WFF w Łodzi z dużym nowo­cze­snym budyn­kiem dźwięku, WFO w Łodzi, WFF we Wro­cła­wiu, Operę Naro­dową w Łodzi, Operę w Gdań­sku, Halę Spor­towo-Wido­wi­skową w Kato­wi­cach, Szpi­tal Dzie­cięcy – dar ame­ry­kań­ski w Kra­ko­wie, hotel w Kra­ko­wie.

Irena z Andrzejkiem w wózku podczas spaceru z mamą – Eugenią Rafalską oraz tatą – Jakubem Kirszensteinem, któremu towarzyszy druga córka Ania.

Druga żona i córka

Po powro­cie do Pol­ski żona przez jakiś czas, gdy Irenka była mała, uczyła się języka pol­skiego oraz zaczęła kon­ty­nu­ować swoje stu­dia na Poli­tech­nice War­szaw­skiej na wydziale che­mii. Po uzy­ska­niu dyplomu zaczęła pra­co­wać w Insty­tu­cie Wzor­nic­twa Prze­my­sło­wego. W 1953 r. roze­szli­śmy się. Irena została przy matce. W 3 lata po roz­wo­dzie powtór­nie się oże­ni­łem i w 1957 r. mia­łem jesz­cze jedną córkę. Z Ireną i matką utrzy­my­wa­li­śmy poprawne sto­sunki i od czasu do czasu spo­ty­ka­li­śmy się. Na urlopy let­nie lub zimowe, gdy Irena była mała, wyjeż­dża­li­śmy razem z nią. Bar­dzo cie­szy­łem się, sły­sząc o jej pierw­szych zain­te­re­so­wa­niach spor­to­wych i wyni­kach w wieku 12 lat, gdy cho­dziła jesz­cze do szkoły pod­sta­wo­wej.

* * *

Druga córka Jakuba – Anna – dołą­czyła do powyż­szego życio­rysu swój wła­sny tekst zaty­tu­ło­wany: