Przybornik leczenia traum. 165 porad, narzędzi i podpowiedzi, by terapia była udana - ebook

O autorce

DOKTOR JENNIFER SWEETON jest licencjonowaną psycholożką kliniczną i międzynarodowej sławy ekspertką od lęków, traumy, problemów kobiet i neurobiologii zdrowia psychicznego. Ukończyła doktorat na wydziale medycznym Uniwersytetu Stanforda, wydziale psychologii Uniwersytetu Pacyficznego oraz w Krajowym Centrum Stresu Pourazowego. Oprócz tego ma tytuł magistra neurobiologii afektywnej na Uniwersytecie Stanforda i studiowała genetykę behawioralną na Uniwersytecie Harvarda.

Doktor Sweeton mieszka w Kansas City, gdzie jest właścicielką prywatnej kliniki Kansas City Mental Health Associates. Była prezydentką Stowarzyszenia Psychologów z Oklahomy i jest adiunktką na wydziale medycznym Uniwersytetu Kansas oraz w Centrum Nauk Medycznych Uniwersytetu Oklahomy. Aktualnie jest prezydentką elektką Stowarzyszenia Psychologów Obszaru Kansas. Doktor Sweeton oferuje pomoc psychologiczną pacjentom z Oklahomy oraz Kansas i jest cenioną ekspertką od traumy i neurobiologii, prowadzącą szkolenia dla tysięcy specjalistów od zdrowia psychicznego.WPROWADZENIE

JAK KORZYSTAĆ Z TEGO PODRĘCZNIKA?

_Przybornik leczenia traum_ został stworzony dla psychologów klinicznych, którzy chcieliby spojrzeć na terapię traumy przez pryzmat biologii mózgu. Choć istnieje wiele książek i podręczników na temat terapii klientów po urazach psychicznych, ten jest pierwszym, który podchodzi do tematu od strony funkcjonowania mózgu, oferując narzędzia i techniki mające wpływać na niego w konkretny sposób. Dzięki ostatnim odkryciom w neurobiologii i psychoterapii psycholodzy kliniczni dostają dostęp do technik terapeutycznych zmieniających działanie mózgu w sposób umożliwiający wyleczenie traumy.

TEN PRZYBORNIK STANOWI POMOST POMIĘDZY NAUKĄ O MÓZGU A JEJ PRAKTYCZNYM ZASTOSOWANIEM, DAJĄC PRAKTYKOM DO RĘKI NAJNOWSZE I NAJWŁAŚCIWSZE INFORMACJE NA TEMAT PIĘCIU OBSZARÓW MÓZGU NAJBARDZIEJ DOTYKANYCH PRZEZ TRAUMĘ. CO NAJWAŻNIEJSZE, POKAZUJE, JAK EFEKTYWNIE POMAGAĆ DOTKNIĘTYM TRAUMĄ PACJENTOM POPRAWIAĆ STAN ICH MÓZGÓW ZA POMOCĄ NIESKOMPLIKOWANYCH I ŁATWYCH DO ZASTOSOWANIA TECHNIK.

Praca w oparciu o ten podręcznik

Choć ludzki mózg waży zaledwie półtora kilograma, jego części składowe są nadzwyczaj złożone i wzajemnie ze sobą połączone. Aby pomóc Tobie, praktykowi, w poznaniu zasad działania mózgu i tego, jak terapia może pomóc w leczeniu traumy, ten podręcznik celowo przedstawia informacje w określonej kolejności. Kolejność ta jest związana z moją rekomendacją, by leczenie traumy zaczynać od psychoedukacji w kwestiach związanych z neurobiologią, a dopiero potem przechodzić do rozmaitych metod przedstawionych dalej.

Lata praktyki pomogły mi dojść do wniosku, że najlepiej zacząć od psychoedukacji, ponieważ pozwala ona pacjentom na zrozumienie tego, co zachodzi w ich mózgach, dlaczego czują się tak, jak się czują, i co to oznacza dla procesu zdrowienia. Gdy pacjenci odkrywają, że symptomy ich traumy nie odzwierciedlają ich słabości czy moralnych deficytów, a zmianom w mózgu można zaradzić poprzez terapię, napełnia ich to nadzieją i pomaga pozbyć się poczucia napiętnowania.

Część I, „Podstawy działania mózgu a leczenie traumy”, kładzie fundament dla pracy z traumami poprzez opisanie najważniejszych obszarów mózgu, sposobów na wywołanie zmian w mózgu i stworzenie ogólnego planu leczenia. Tu właśnie poznasz obszary mózgu najsilniej poddawane działaniu psychologicznej traumy. Część II, „Narzędzia oddolne”, daje Ci cały wachlarz tak zwanych technik „oddolnych”, pozwalających wpływać na mózg poprzez ciało. Z rozdziałów od 4. do 6. nauczysz się używać narzędzi wymagających użycia ciała, oddechu oraz ruchu. W części III, „Narzędzia odgórne”, skupiamy się na technikach i metodach wykorzystujących do leczenia traumy możliwości samego mózgu. Podejście odgórne przynosi bardzo dobre rezultaty, a rozdziały od 7. do 8. dadzą Ci do ręki cały zestaw narzędzi do stosowania w pracy z pacjentami, od medytacji po techniki wykorzystujące przeformułowanie poznawcze.

TEN PODRĘCZNIK ZOSTAŁ NAPISANY Z MYŚLĄ O PRAKTYKACH, TAK ABY MOGLI OTWORZYĆ GO NA DOWOLNEJ STRONIE I OD RAZU PRZEJŚĆ DO WYKORZYSTYWANIA WYBRANEJ METODY, BEZ ZAPOZNAWANIA SIĘ Z POPRZEDNIMI ROZDZIAŁAMI.

Choć układ treści tego podręcznika jest nieprzypadkowy, osoba wykorzystująca go w praktyce nie musi przeczytać go od deski do deski, jeśli chce zastosować techniki zaprezentowane w kolejnych rozdziałach. Każdy rozdział i każde narzędzie są odrębne i można je wykorzystywać bez odnoszenia się do wcześniejszych sekcji podręcznika.

Wykorzystanie narzędzi i materiałów pomocniczych

Każde narzędzie w tej książce ma przypisaną krótką listę symptomów posttraumatycznych, do leczenia których jest przeznaczone, odniesienie do badań potwierdzających jego działanie, opis metody i wskazówki dla psychologów klinicznych dotyczące tego, jak najlepiej daną technikę wykorzystać. Pamiętaj przy tym, że choć większość materiałów pomocniczych zamieszczonych w tej książce została przygotowana z myślą o pacjentach, to będą też przydatne jako materiały do wglądu dla psychologów.

Terapeuci mają wolną rękę, by kopiować, pobierać oraz drukować te materiały pomocnicze w miarę potrzeby i przekazywać je pacjentom na zachętę do samodzielnego praktykowania technik. By te materiały były łatwe w użyciu, do każdej techniki przedstawionej w tym podręczniku (oddychanie, medytacje, narzędzia poznawcze itd.) dołączyliśmy zwięzły opis i rysunek przedstawiający to, na jakie obszary mózgu wpływa oraz w jaki sposób pomaga w leczeniu symptomów posttraumatycznych.

Szeroki wachlarz materiałów zawartych w tej książce (od instrukcji, ćwiczeń i materiałów psychoedukacyjnych po dokładne opisy różnych części mózgu i zalecenia co do wykorzystywania poszczególnych metod) dostarczy Ci nowych, inspirujących strategii i wielu nowych możliwości leczenia traumy i odmieniania życia pacjentów. Mam nadzieję, że dzięki podejściu opartemu na metodach o udowodnionym działaniu _Przybornik leczenia_ _traum_ pomoże Ci poczuć się kompetentnym w pomaganiu pacjentom próbującym odzyskać zdrowie po traumatycznych wydarzeniach.1.

NEUROBIOLOGIA TRAUMY

Badania z zakresu neurobiologii pomagają nam zajrzeć do wnętrza mózgu, by zrozumieć, w jaki sposób urazy psychiczne są powiązane z różnymi zachodzącymi w nim zmianami, w tym ze zmianami w aktywizowaniu różnych obszarów mózgu, rozmiarach struktur, połączeniach pomiędzy kluczowymi obszarami, falach mózgowych oraz funkcjonowaniu neuroprzekaźników. Dodatkowo, zmiany w mózgu można obserwować poprzez badanie psychofizjologiczne, dzięki czemu badacze otrzymują informację na temat różnych wskaźników stresu i (niebezpośrednio) niektórych typów aktywności mózgu. W leczeniu urazów psychicznych można wykorzystywać badania opisujące zmiany w mózgu z różnych perspektyw.

Co tak naprawdę dzieje się w mózgu, gdy ktoś doświadcza traumy? Ten podręcznik skupia się głównie na aktywności mózgowej powiązanej z urazami psychicznymi, korzystając zarówno z badań wspomaganych przez neuroobrazowanie, jak i psychofizjologię. Opisujemy w tej książce pięć obszarów mózgu, których urazy psychiczne dotyczą najbardziej, oraz pokazujemy sprawdzone techniki wpływania na aktywność tych obszarów.

Mózg a trauma

Czytając o pięciu obszarach mózgu najczęściej istotnych podczas urazów psychicznych i pokrótce opisanych poniżej, pamiętaj, że żaden z tych obszarów nie jest wyizolowany ani nie działa samodzielnie. Pomiędzy nimi istnieje wiele połączeń, a leczenie traumy pomaga odnawiać te połączenia i budować lepiej skomunikowany i sprawnie działający mózg.

1. OŚRODEK STRACHU (CIAŁO MIGDAŁOWATE). Głównym zadaniem ciała migdałowatego jest określanie , czy konkretna sytuacja, osoba, kontekst i tym podobne nie niosą ze sobą niebezpieczeństwa lub nie stanowią zagrożenia. Jest to obszar nazywany „alarmem przeciwpożarowym” przez eksperta od traumy dr. Bessela van der Kolka i jego współpracowników (van der Kolk, McFarlane i Weisaeth, 1996). Jednym z celów leczenia traumy jest zmniejszenie aktywności tego obszaru mózgu. Dezaktywizacja ciała migdałowatego może obniżyć poziom odpowiedzi na bodźce traumatyczne oraz złagodzić objawy pobudzenia i nadmiernej reaktywności, charakterystyczne dla zespołu stresu pourazowego (PTSD), takie jak nadmierna czujność, poczucie zagrożenia i tym podobne.

2. OŚRODEK INTEROCEPCJI (WYSPA). Wyspa jest głównym miejscem interocepcji (zmysł umożliwiający odbieranie fizjologicznego stanu wnętrza ciała) i propriocepcji (zdolność czucia pozycji, orientacji oraz ruchów ciała i jego części). Propriocepcja dotyczy naszego zmysłu równowagi i świadomości tego, gdzie znajduje się nasze ciało w przestrzeni. To właśnie dzięki temu mamy zdolność chodzenia i zachowania świadomości tego, w jakich pozycjach znajdują się nasze nogi i reszta ciała, choćbyśmy mieli zamknięte oczy. Bez tej zdolności moglibyśmy po prostu się przewrócić. Interocepcja to zdolność odczuwania wewnętrznych doświadczeń i odbierania wewnętrznych odczuć. Na przykład odczuwanie głodu, ciepła lub nerwowości to wszystko przykłady interocepcji. Podczas urazu psychicznego działanie wyspy często zostaje zaburzone, co utrudnia identyfikację i zarządzanie emocjami oraz nieprzyjemnymi doznaniami fizycznymi. Kiedy wyspa funkcjonuje sprawnie, dobrze odczuwamy swoje własne ciała, identyfikujemy doznawane emocje i regulujemy je.

3. OŚRODEK PAMIĘCI (HIPOKAMP). Hipokamp jest znany jako centrum pamięci w mózgu. Czasami nazywany jest „chronometrażystą” (van der Kolk, 2014), bo do jego funkcji należy utrwalanie naszych wspomnień oraz przypisywanie im takich cech jak miejsce, czas, towarzyszące emocje. To pozwala nam doświadczać wydarzeń z przeszłości tak, jakby zaszły one właśnie w przeszłości, a nie tu i teraz. U osób borykających się z symptomami posttraumatycznymi ten obszar mózgu jest zwykle mniej aktywny i mniejszy niż u osób, które nie doświadczyły urazów psychicznych ani nie cierpią na zaburzenia lękowe. Wynikiem tego są trudności w kontroli wspomnień i poziomu stresu. Aktywizowanie tego obszaru mózgu pomaga czuć się bezpiecznie w danym momencie i może pomóc w obniżeniu poziomu strachu, gdy pojawiają się wyzwalacze traumy.

4. OŚRODEK MYŚLENIA (KORA PRZEDCZOŁOWA). Kora przedczołowa złożona jest z kilku mniejszych struktur, które razem są uważane za ośrodek świadomego myślenia w mózgu. Jest istotna dla takich funkcji jak koncentracja, podejmowanie decyzji, samoświadomość i świadomość obecności innych osób. W mózgach straumatyzowanych pacjentów często zdarza się jednak, że ten obszar mózgu jest mniej aktywny, przez co osoby po urazach psychicznych mają trudności z koncentracją, podejmowaniem decyzji, utrzymywaniem kontaktów z innymi i byciem samoświadomym. Zaktywizowanie kory przedczołowej prowadzi do jaśniejszego myślenia, lepszej koncentracji i poczucia kontaktu z innymi oraz samoświadomości.

5. OŚRODEK SAMOREGULACJI (ZAKRĘT OBRĘCZY). Zakręt obręczy, a konkretniej kora przedniego zakrętu obręczy (z ang. _anterior cingulate cortex_ , ACC) albo grzbietowa część kory przedniego zakrętu obręczy (z ang. _dorsal anterior cingulate cortex_ , dACC), jest zaangażowana w monitorowanie konfliktów, wykrywanie błędów i samoregulację, w tym regulację emocji i myśli. U osób doświadczających następstw urazów psychicznych ten obszar mózgu często ma obniżoną aktywność, co może prowadzić do trudności w kontrolowaniu emocji i myśli oraz podejmowaniu decyzji. Aktywizowanie tego obszaru może być nadzwyczaj pomocne, poprawiając zdolność regulowania przez pacjenta niepożądanych lub bolesnych emocji oraz radzenia sobie z niepokojącymi myślami.

Dodatkowo na objawy i funkcjonowanie pacjenta może pozytywnie wpływać łączność między kluczowymi obszarami mózgu. Poniżej podano kilka podstawowych informacji na temat łączności neuronalnej:

 ŁĄCZNOŚĆ KOROWO-PODKOROWA. Połączenia między obszarami mózgu odpowiedzialnymi za samoregulację/myślenie (kora przedczołowa i zakręt obręczy) a obszarem odpowiedzialnym za strach (ciało migdałowate) mogą umożliwiać regulację czynności ciała migdałowatego, co prowadzi do zmniejszenia reakcji lękowych i negatywnych emocji. Można to porównać do wyłączenia lub wyciszenia „alarmu przeciwpożarowego” w mózgu.

 ŁĄCZNOŚĆ WYSPY I CIAŁA MIGDAŁOWATEGO. Natężona dwukierunkowa wymiana sygnałów między ciałem migdałowatym a wyspą prowadzi do wyolbrzymionych reakcji lękowych. Dzieje się tak dlatego, że wyspa wykrywa nieprzyjemne doznania cielesne, a następnie przekazuje je do ciała migdałowatego (ośrodek strachu), dalej potęgującego te doznania.

Mózg po urazie psychicznym

Z punktu widzenia terapii urazów psychicznych pięcioma kluczowymi obszarami mózgu są ciało migdałowate (ośrodek strachu), wyspa (ośrodek interocepcji), hipokamp (ośrodek pamięci), kora przedczołowa (ośrodek myślenia) oraz zakręt obręczy (ośrodek samoregulacji). Na następnej stronie pokazany został każdy z tych kluczowych obszarów oraz główne połączenia między nimi.

----

----

Narzędzie 1-1

Zrozumienie ciała migdałowatego

Część podkorowa mózgu, której elementem jest ciało migdałowate, jest jedną z pierwszych struktur, w której przetwarzane są informacje pochodzące od zmysłów. Głównym zadaniem ciała migdałowatego jest błyskawiczna ocena, czy dana sytuacja, kontekst, osoba itp. przedstawia zagrożenie lub niebezpieczeństwo. Ta struktura zawsze jest aktywna i zawsze odbiera sygnały ze wszystkich zmysłów, jak również od komórek czuciowych wewnątrz ciała, np. od tych w mięśniach Twojej szyi, gdy kręcisz głową, by rozejrzeć się po okolicy w celu sprawdzenia, czy jest bezpiecznie.

Wszystko, co jest poddane ocenie przez ciało migdałowate, jest badane pod kątem potencjalnego niebezpieczeństwa lub zagrożenia. Na przykład, gdy Twój kot wchodzi do salonu, ciało migdałowate odbiera informacje na temat kota przekazane mu przez zmysły (w tym przypadku głównie zmysł wzroku, a być może zmysł słuchu oraz dotyku) i natychmiast ocenia, czy jest on, czy też nie jest niebezpieczny. Ciało migdałowate pyta: „Czy to lew? Tygrys? Kot? Niegroźny kot?”. Jego główną funkcją jest określanie, czy dana sytuacja, osoba, zwierzę itp. stanowią zagrożenie. Nic dziwnego, że ten obszar jest przez specjalistów od urazów psychicznych nazywany alarmem przeciwpożarowym (van der Kolk, McFarlane i Weisaeth, 1998), jako że głównym zadaniem ciała migdałowatego jest wykrywanie pojawienia się zagrożenia. Gdy ten ośrodek strachu oszacuje sytuację jako groźną, uruchamia się, tak jak alarm przeciwpożarowy, który wykryje obecność dymu.

Im większe jest postrzegane wrażenie zagrożenia, tym mocniej aktywizuje się ciało migdałowate. Gdy dochodzi do tej aktywizacji, ciało migdałowate zaczyna tłumić działanie obszarów odpowiedzialnych za wyższe czynności mózgu, czyli racjonalne myślenie oraz kontrolę emocji, a także przez komunikację z podwzgórzem uaktywnia ścieżkę stresową. Aktywizowanie tej ścieżki (na osi podwzgórze-przysadka-nadnercza, HPA) wywołuje reakcję stresową ciała (a konkretnie współczulnego układu nerwowego), co powoduje mobilizację organizmu i ułatwia poradzenie sobie z zagrożeniem poprzez ucieczkę, walkę lub zastygnięcie w bezruchu.

U osób cierpiących na symptomy posttraumatyczne oraz mających zaburzenia lękowe (i niektóre inne zaburzenia) ciało migdałowate jest zwykle nadaktywne. Jednym z celów leczenia traumy jest ograniczenie aktywności tego obszaru mózgu. Dezaktywizacja tego obszaru może zredukować reakcję na stres, odpowiedź na wyzwalacze traumy oraz pobudzenie i reakcje związane z PTSD (takie jak nadmierna czujność, poczucie zagrożenia itp.).

Najważniejsze odkrycia

• Zwiększona aktywność ciała migdałowatego w zespole stresu pourazowego (PTSD) (Shin, Rauch i Pitman, 2006).

• Hiperreaktywność ciała migdałowatego w PTSD (Ledoux, 2000).

• Przesadna reakcja na niezwiązane z traumą bodźce emocjonalne w PTSD (Rauch et al., 2000; Shin et al., 2005).

• Im silniej aktywizowane jest ciało migdałowate, tym poważniejsze są objawy PTSD (Protopescu et al., 2005).

Materiał pomocniczy

Ciało migdałowate — ośrodek strachu

O ośrodku strachu

Obszar podkorowy znajduje się bardzo głęboko w mózgu. Jako struktura podkorowa, jest poza naszą świadomą kontrolą i nie zdajemy sobie sprawy z jego działania, ale potrafi być bardzo potężny. Głównym zadaniem ciała migdałowatego jest błyskawiczne określenie, czy dana sytuacja, kontekst, osoba itp. stanowi dla nas niebezpieczeństwo lub zagrożenie. Ten obszar jest nazywany przez ekspertów od urazów psychicznych „alarmem przeciwpożarowym”, bo jego głównym zadaniem jest „wyczuwanie” lub wykrywanie niebezpieczeństwa. Gdy ośrodek strachu oceni sytuację jako niebezpieczną, aktywizuje się.

Im silniejsze jest postrzegane zagrożenie, tym mocniej aktywizuje się ciało migdałowate. Gdy do tej aktywizacji już dojdzie, ciało migdałowate zaczyna wyłączać działanie obszarów mózgu odpowiadających za wyższe czynności, takie jak racjonalne myślenie i kontrolę emocji, a następnie aktywuje ścieżkę stresową (na osi podwzgórze-przysadka-nadnercza) i reakcję stresową organizmu (współczulny układ nerwowy). W sytuacjach niebezpiecznych jest to korzystne; ciało migdałowate pomaga ciału i mózgowi natychmiast przygotować się do podjęcia działań w celu uniknięcia zagrożenia! Dzięki jego działaniu możemy uciekać, walczyć lub ukryć się i zastygnąć w bezruchu.

Ośrodek strachu w mózgu po urazie psychicznym

U osób cierpiących na symptomy posttraumatyczne oraz mających zaburzenia lękowe (i niektóre inne zaburzenia) ciało migdałowate jest zwykle nadaktywne. Gdy dochodzi do takiego nadmiernego pobudzenia ciała migdałowatego, trudno jasno myśleć, skupić się, mieć świadomość tego, co się z nami dzieje, i wykorzystywać zdrowe mechanizmy radzenia sobie ze stresem. To może też prowadzić niektórych ludzi do reagowania na niegroźne sytuacje, osoby lub inne bodźce tak, jakby stanowiły zagrożenie. Na przykład, ktoś zaatakowany w dzieciństwie przez psa, jeśli po tym zdarzeniu nabawi się symptomów pourazowych, może bać się wszystkich psów, nawet tych zachowujących się przyjaźnie. Dzieje się tak dlatego, że ciało migdałowate interpretuje _każdego_ psa jako zagrożenie. Jednym z celów leczenia traumy jest obniżenie aktywności tego obszaru mózgu. Dezaktywizowanie tego obszaru może zmniejszyć reakcję lękową, odpowiedź na wyzwalacze traumy oraz pobudzenie i reakcje związane z PTSD (takie jak nadmierna czujność, poczucie zagrożenia itp.).

Narzędzie 1-2

Zrozumienie hipokampu

Na początek spróbujmy przeprowadzić eksperyment. Poświęć chwilę, by przywołać swoje ulubione wspomnienie. Gdy to robisz, zastanów się, czy jesteś w stanie przypomnieć sobie też, kiedy to było. Za zdolność sięgania w przeszłość, by odszukiwać dawne daty i miejsca wydarzeń z Twojego życia, odpowiada hipokamp, znany jako ośrodek pamięci w mózgu. Czasami też nazywany jest chronometrażystą (van der Kolk, 2014), ponieważ zapewnia łączenie naszych wspomnień z określonym czasem, miejscem i towarzyszącymi im emocjami. To pozwala nam doświadczać wydarzeń z przeszłości jako mających miejsce właśnie w przeszłości, a nie tu i teraz.

Choć za pamięć odpowiedzialnych jest kilka obszarów naszego mózgu, ogólnie rzecz biorąc, hipokamp jest uważany za główną strukturę powiązaną ze zdolnością formowania dosłownych, deklaratywnych autobiograficznych wspomnień. Innymi słowy, jest to obszar mózgu zachowujący wspomnienia, do których możemy świadomie sięgać. Przykładem wspomnień hipokampalnych będą znaczące wydarzenia z urodzin, świąt lub dramatycznych okoliczności.

Powód, dla którego ten obszar mózgu jest tak istotny podczas traumy, to fakt, że w sytuacji intensywnego stresu lub urazu dezaktywuje się i z czasem może się nawet skurczyć, co wiąże się z problemami z pamięcią. To jeden z powodów, dla których zeznania naocznych świadków mają ograniczoną wartość dowodową; wspomnienia powstałe w sytuacjach stresowych mogą być zniekształcone, albo nawet zupełnie nie zostać zapisane i częściowo dochodzi do tego właśnie z powodu niskiej aktywności hipokampu. U osób doświadczających symptomów pourazowych najczęściej jest tak, że ten obszar mózgu jest mniej aktywny i mniejszy niż u ludzi, którzy nie musieli zmagać się z traumą i nie cierpią na zaburzenia lękowe. Najpoważniejszym zagrożeniem dla hipokampu ze strony traumy jest to, że w jej wyniku staje się mniejszy i nie tak aktywny, co prowadzi do problemów z pamięcią.

W kontekście stresu pourazowego (PTSD) hipokamp zwykle dostarcza nieprawidłowych informacji ciału migdałowatemu. Gdy ciało migdałowate przetwarza informacje ze zmysłów, zadaje pytanie: „Czy to jest niebezpieczne?”. Aby znaleźć na nie odpowiedź, zwykle odwołuje się do hipokampu, pytając: „Czy ta sytuacja/osoba, ten kontekst/bodziec w przeszłości były już niebezpieczne?”. Jeśli hipokamp nie działa prawidłowo, może wysłać ciału migdałowatemu nieprawidłowe informacje, wskazując niegroźną sytuację lub bodziec jako niebezpieczne.

Na przykład, odgłos strzelającego gaźnika samochodu może zostać mylnie zinterpretowany jako odgłos wystrzału z broni palnej. W takich przypadkach to zwykle hipokamp przekazuje ciału migdałowatemu nieprawdziwe informacje dotyczące zagrożenia w okre ślonych sytuacjach. Aktywizowanie tego obszaru mózgu pomaga czuć się bezpiecznie w danym momencie i może pomóc w obniżeniu poziomu strachu, gdy pojawiają się wyzwalacze traumy.

Najważniejsze odkrycia

• Zmniejszona aktywność hipokampu (Bremnar et al., 1999; Liberzon i Sripada, 2007).

• Zmniejszona objętość hipokampu, integralność neuronowa i integralność funkcjonalna w PTSD (Shin, Rauch i Pitman, 2006).

• Utrata komórek hipokampu w PTSD (Bremner et al., 2003).

Materiał pomocniczy

Hipokamp — ośrodek pamięci

O ośrodku pamięci

Hipokamp nazywany jest ośrodkiem pamięci w mózgu. Eksperci od urazów psychicznych nazywają go też czasem chronometrażystą. Hipokamp to główna struktura w mózgu przetwarzająca wspomnienia, do których możesz świadomie sięgać. Jeśli w tej chwili przywołasz jakieś przyjemne wspomnienie, fakt, że przypomniałeś sobie związane z nim zdarzenie oraz to, kiedy i gdzie do niego doszło, to zasługa hipokampu.

Jednak w sytuacji intensywnego stresu lub urazu hipokamp dezaktywuje się i z czasem może się nawet skurczyć, wywołując problemy z pamięcią. To jeden z powodów, dla których zeznania naocznych świadków mają ograniczoną wartość dowodową; wspomnienia powstałe w sytuacjach stresowych mogą być zniekształcone, albo nawet zupełnie nie zostać zapisane i częściowo dochodzi do tego właśnie z powodu niskiej aktywności hipokampu.

Ośrodek pamięci w mózgu po urazie psychicznym

Po urazie psychicznym największym zagrożeniem dla hipokampu jest to, że może się zmniejszyć i osłabić aktywność, co prowadzi do problemów z pamięcią i innych kłopotów.

Na przykład gdy hipokamp jest nie dość aktywny, może przekazywać ciału migdałowatemu nieprawidłowe informacje. By określić, czy dana sytuacja jest niebezpieczna, ciało migdałowate wysyła pytanie do hipokampu: „Czy ta sytuacja kiedykolwiek wiązała się z zagrożeniem?”. Jeśli hipokamp nie funkcjonuje prawidłowo, może przekazać zwrotnie nieprawidłowe informacje, na przykład że zupełnie niewinna sytuacja lub bodziec są niebezpieczne. To sprawia, że osoba czuje strach i zagrożenie, choć nie grozi jej żadne niebezpieczeństwo. Takie osoby mogą też doświadczać wydarzeń z przeszłości, jakby działy się tu i teraz, bo nieaktywny hipokamp pomija oznaczenie daty dla wspomnienia! Aktywizowanie tego obszaru mózgu pomaga czuć się bezpiecznie w danym momencie i może pomóc w obniżeniu poziomu strachu, gdy pojawiają się wyzwalacze traumy.

Narzędzie 1-3

Zrozumienie wyspy

Wyspa, czyli ośrodek interocepcji, jest głównym miejscem, w którym przetwarzana jest interocepcja i propriocepcja. Propriocepcja to czucie równowagi i świadomość tego, jak ciało ułożone jest w przestrzeni. Interocepcja to zdolność odczuwania wewnętrznego i odbierania odczuć z wewnątrz organizmu. Na przykład, gdy doświadczasz głodu, ciepła lub nerwowości, wszystkie te przypadki są przykładami interocepcji.

Ten często pomijany obszar mózgu jest niezwykle ważny, bo bez silnej i sprawnie dzia łającej wyspy rozpoznawanie i regulowanie emocji staje się bardzo trudne. Wyobraź sobie na przykład klienta cierpiącego na ataki paniki. Jeśli nie będzie prawidłowo czuł swojego ciała i nie będzie świadomy fizycznych odczuć będących częścią ataku paniki, leczenie jego zaburzenia stanie się ekstremalnie trudne! To dlatego, że emocji nie doświadczamy wyłącznie rozumem — emocje zawsze są odczuwane również przez ciało.

Gdy osoba jest zdolna czuć swoje ciało i odbierać wewnętrzne odczucia, te odczucia dostarczają kluczowych informacji na temat doświadczanych emocji. Taka zdolność jest przez eksperta od traumy nazywana „świadomością doznań” (Peter Levine, 1997). Jednak podczas urazu psychicznego wyspa zostaje rozregulowana. Taka przypadłość ucina lub ogranicza zdolność czucia przez jednostkę swojego ciała i przetwarzania odczuć fizycznych. Na przykład, w straumatyzowanych mózgach wyspa może być nie dość aktywna, nadaktywna albo nadreaktywna (przesadnie czuła) na zmiany w odczuciach wewnętrznych. Gdy wyspa jest nadaktywna, może się to objawiać reaktywnością emocjonalną i wybuchami (niedostateczne modulowanie emocji); gdy jest nie dość aktywna, objawami mogą być dysocjacja i otępienie. W zespole stresu pourazowego (PTSD) oba te skrajne przypadki występują często.

Jednym z celów leczenia traumy (i celem dla metod oddolnych przedstawionych w czę ści II) jest wypracowanie mocnej, ale dobrze wyregulowanej wyspy. Gdy wyspa jest wyregulowana , osoba ma lepszą interocepcję i rzadziej cierpi na wybuchy emocji czy objawy dysocjacyjne (w tym otępienie). Dodatkowo, mając silniejszą wyspę, osoby są w stanie lepiej odczuwać własne ciała, rozpoznawać doświadczane emocje i umiejętnie je kontrolować.

Najważniejsze odkrycia

• Mniejsza aktywność prawej przedniej części kory wyspy w PTSD niż u zdrowych osób wykazana podczas badań nad orientacją przestrzenną, co wskazuje na nieelastyczność poznawczą (Simmons et al., 2009).

• Hiperaktywność wyspy podczas przetwarzania informacji emocjonalnych u osób cierpiących na PTSD (Etkin i Wager, 2007).

• Symptomy stresu pourazowego zostały powiązane z niższą objętością wyspy u weteranów wojennych cierpiących na PTSD (Herringa et al., 2012).

• Doświadczanie od nowa objawów PTSD jest związane z nadaktywnością prawej przedniej części kory wyspy (Hopper et al., 2007).

• W PTSD wyspa jest nadreaktywna lub „nadreagowująca” (Hughes i Shin, 2011).

Materiał pomocniczy

Wyspa — ośrodek interocepcji

O ośrodku interocepcji

Wyspa, albo inaczej ośrodek interocepcji, pozwala Ci być świadomym i łączyć się ze wszystkimi Twoimi wewnętrznymi odczuciami i doświadczeniami. Przykładami interocepcji są sytuacje, w których czujesz, że jesteś głodny, jest Ci ciepło lub jesteś zdenerwowany. Ten często pomijany obszar mózgu jest niezwykle ważny. To dlatego, że bez silnej i sprawnej wyspy bardzo trudno jest nie tylko identyfikować fizyczne odczucia, ale również emocje. Powodem tego jest fakt, że emocje zawsze są doświadczane zarówno przez ciało, jak i przez umysł!

Gdy jesteś w stanie czuć swoje ciało i odbierać wewnętrzne odczucia, te odczucia dostarczają Ci kluczowych informacji na temat doświadczanej przez Ciebie emocji. Mogą być bardzo różne, w zależności od sytuacji. Na przykład możesz stwierdzić, że emocja miłości do dziecka wywołuje w Twoim ciele innej uczucie, niż gdy doświadczasz złości na jakąś niesprawiedliwość.

Ośrodek interocepcji w mózgu po urazie psychicznym

Po traumie wyspa jest zwykle rozregulowana, co burzy zdolność czucia ciała i przetwarzania odczuć fizycznych. Na przykład, w mózgach po urazie psychicznym wyspa może być nie dość aktywna, może też być nadaktywna lub nadreaktywna (przesadnie czuła) na zmiany w odczuciach wewnętrznych. Gdy wyspa jest nadaktywna, może się to objawiać reaktywnością emocjonalną i wybuchami (niedostateczne modulowanie emocji); gdy jest nie dość aktywna, objawami mogą być dysocjacja i otępienie. Oba te skrajne stany często zdarzają się w przypadku PTSD.

Jednym z celów leczenia traumy jest wypracowanie mocnej, ale dobrze wyregulowanej wyspy. Gdy wyspa jest wyregulowana, osoba ma lepszą interocepcję i rzadziej cierpi na wybuchy emocji czy objawy dysocjacyjne (w tym otępienie). Dodatkowo, mając silniejszą wyspę, osoby są w stanie lepiej odczuwać własne ciała, rozpoznawać doświadczane emocje i umiejętnie je kontrolować.

Narzędzie 1-4

Zrozumienie kory przedczołowej

Kora przedczołowa (czyli ośrodek myślenia) jest złożona z kilku mniejszych struktur, które razem uważane są za część mózgu odpowiadającą za wyższe procesy poznawcze. Zewnętrzne, położone nieco z boku elementy kory przedczołowej (czasami nazywane korą grzbietowo-przedczołową) są zaangażowane w podejmowanie decyzji, koncentrację, świadomość innych osób, empatię, inteligencję społeczną i inne funkcje związane z kon trolą zachowania. Centralne obszary kory przedczołowej (czasami nazywane przyśrodkową korą przedczołową) są zaangażowane w samoświadomość, samoregulację i osobowość. Choć bez tych obszarów mózgu można przeżyć, są niezbędne do prawidłowego funkcjonowania w świecie i budowania relacji z innymi.

W straumatyzowanych mózgach powszechnie się zdarza, że aktywność kory przedczo łowej jest obniżona, co wywołuje trudności w koncentracji, podejmowaniu decyzji, nawiązywaniu kontaktu z innymi i byciu samoświadomym. Podwyższenie aktywności kory przedczołowej pozwala na jaśniejsze myślenie, poprawioną koncentrację i skupienie uwagi oraz poczucie kontaktu z innymi i lepszą samoświadomość.

Najważniejsze odkrycia

• Niska aktywność przyśrodkowej kory przedczołowej w PTSD (Kasai et al., 2008; Matsuo et al., 2003).

• Mniejsza objętość i niższa reaktywność przyśrodkowej kory przedczołowej w PTSD (Shin, Rauch i Pitman, 2006).

• Niska aktywność brzuszno-przyśrodkowej kory przedczołowej i grzbietowo-bocznej kory przedczołowej w PTSD (Huang et al., 2014).

• Wzrost potraumatyczny w szerokim aspekcie oraz „w stosunku do innych” jest związany z podwyższoną aktywizacją przyśrodkowej kory przedczołowej i istoty szarej (Nakagawa et al., 2016).

Materiał pomocniczy

Kora przedczołowa — ośrodek myślenia

O ośrodku myślenia

Kora przedczołowa to część mózgu związana z niektórymi najbardziej wyjątkowymi cechami ludzkimi. To dość spory obszar, na który składa się kilka mniejszych struktur. Wspólnie te struktury nazywane są ośrodkiem myślenia.

Zewnętrzne, położone nieco z boku elementy kory przedczołowej (czasami nazywane korą grzbietowo-przedczołową) są zaangażowane w podejmowanie decyzji, koncentrację, świadomość innych osób, empatię, inteligencję społeczną i inne funkcje związane z kontrolą zachowania. Centralne obszary kory przedczołowej (czasami nazywane przyśrodkową korą przedczołową) są zaangażowane w samoświadomość, samoregulację i osobowość. Choć te obszary mózgu nie są niezbędne do życia, są nam konieczne do prawidłowego funkcjonowania i posiadania bliskich, zdrowych relacji z innymi!

OŚRODEK MYŚLENIA W MÓZGU PO URAZIE PSYCHICZNYM

W straumatyzowanych mózgach powszechnie się zdarza, że aktywność kory przedczołowej jest obniżona. To sprawia, że osoby po urazach psychicznych miewają trudności w koncentrowaniu się, podejmowaniu decyzji, nawiązywaniu kontaktu z innymi i byciu samoświadomymi. Jeśli kora przedczołowa w Twoim mózgu nie funkcjonuje poprawnie, może być Ci trudno „w rozsądny sposób” podejść do sytuacji stresującej lub wyzwalającej potraumatyczne symptomy; podobnie trudne może być funkcjonowanie w pracy albo w związku. Jednak gdy aktywizujesz korę przedczołową, będziesz jaśniej myślał, łatwiej będzie Ci utrzymać uwagę i koncentrację, będziesz czuł się połączony z innymi i bardziej samoświadomy — to wszystko są ważne części składowe poczucia dobrostanu w życiu codziennym.

Narzędzie 1-5

Zrozumienie zakrętu obręczy

Zakręt obręczy, a właściwie kora zakrętu obręczy, jest nazywana ośrodkiem samoregulacji, jako że jest zaangażowana właśnie w samoregulację, w tym w regulację emocji i myśli. Jest też aktywizowana, gdy staramy się poradzić sobie ze sprzecznymi myślami lub emocjami (co znane jest jako monitorowanie konfliktów) i gdy nasze myśli uciekają podczas ćwiczeń z uważności lub innych praktyk wymagających skupionej uwagi.

Zakręt obręczy jest zwykle mniej aktywny u osób cierpiących na następstwa traumy lub poddanych działaniu wyzwalaczy traumy, co może negatywnie wpływać na regulowanie emocji, regulowanie myśli, prawidłowe podejmowanie decyzji i ocenę. Zwiększenie aktywności tego obszaru może być nadzwyczaj korzystne, ponieważ poprawi zdolność regulowania niekorzystnych lub przykrych emocji oraz radzenia sobie z niepokojącymi myślami. Silniejsze aktywizowanie ośrodka samoregulacji może też pomóc w osłabieniu reaktywności ciała migdałowatego, co będzie prowadziło do mniej gwałtownego reagowania na wyzwalacze traumy.

Najważniejsze odkrycia

• Niska aktywność dziobowej przedniej kory zakrętu obręczy w PTSD (Hopper et al., 2007).

• Mniejsza objętość przedniej kory zakrętu obręczy u osób cierpiących na PTSD po przebywaniu w rejonie działań wojennych (Woodward et al., 2006) lub poddawanych przemocy w dzieciństwie (Kitayama, Quinn i Bremner, 2006).

• Niższa aktywność przedniej kory zakrętu obręczy w PTSD (Garfinkel i Liberzon, 2009).

Materiał pomocniczy

Zakręt obręczy — ośrodek samoregulacji

O ośrodku samoregulacji

Kora zakrętu obręczy, nazywana ośrodkiem samoregulacji, jest obszarem kory mózgowej odpowiedzialnym za wyższe czynności mózgu, umożliwiającym nam kontrolę emocji i myśli. Na przykład, gdy budzisz się ze złego snu i czujesz złość, możesz powiedzieć sobie: „To był tylko sen, nie był prawdziwy, więc nie ma sensu się złościć”. Taka próba zapanowania nad złością wymaga aktywizowania Twojego ośrodka samoregulacji i mając silny zakręt obręczy, będziesz w stanie zmniejszyć odczuwaną złość (emocja, która powstaje w ciele migdałowatym), nawet jeśli wyregulowanie emocji nie przyjdzie tak szybko, jak byś chciał!