Psałterz grecki. Psałterz Proroka i Króla Dawida - ebook

WPROWADZENIE

Czytelnik komentarza do psalmów może słusznie postawić dwa pytania, odnoszące się do samych psalmów, a mianowicie: dlaczego ich przekład został dokonany z języka greckiego i co to takiego jest katyzma?

Dlaczego greka?

Musimy zacząć od kanonu Pisma Świętego. W chrześcijaństwie możemy wyróżnić trzy kanony ksiąg Pisma Świętego. Jeśli chodzi o Stary Testament, problem dotyczy ksiąg uznawanych za kanoniczne (księgi znajdujące się w kanonie, chociaż niektóre z nich traktowane są jako nieautentyczne): Kościoły protestanckie wymieniają 39 ksiąg, Kościół rzymskokatolicki 46 ksiąg i Kościół prawosławny, idąc za tekstem Septuaginty (skrót: LXX), 50 ksiąg. Różnice te związane są z tak zwanymi księgami deuterokanonicznymi, niekiedy niesłusznie nazywanymi apokryfami, przy czym do tej grupy ksiąg Kościół rzymskokatolicki zalicza księgi Judyty, Tobiasza, 1 i 2 Machabejską, Mądrości Salomona, Mądrości Syracha i Barucha, a Kościół prawosławny ponadto 2 Ezdrasza (zaczyna się słowami: „I spełnił Jozjasz Paschę w Jerozolimie”) i (tylko w Biblii starocerkiewnosłowiańskiej oraz niekiedy rosyjskiej) 3 Ezdrasza (zaczyna się słowami: „Druga księga Ezdrasza Proroka”)¹, 3 Machabejską² i List Jeremiasza (w Biblii katolickiej stanowi on 6. rozdział księgi Barucha). Dodatkowe różnice dotyczą obecności Modlitwy Manassesa³ jako zakończenia 2 Księgi Kronik, Ps 151⁴ wśród psalmów (jako dodatek po Psalmie 150) oraz zakończenia Księgi Hioba w wersji LXX (od rozdziału 42, wiersza 17b).

Skąd biorą się tak znaczne różnice, skoro w pierwszych wiekach chrześcijaństwa Biblią Kościoła była Septuaginta⁵ i Ojcowie Kościoła oraz sobory powszechne i synody cytują wyłącznie tekst Septuaginty?

Septuaginta, zwana też „Biblią z Aleksandrii”, jest przekładem Pisma Świętego Starego Testamentu na język grecki, opracowywanym w Aleksandrii od czasów Ptolemeusza II Filadelfia (285–246), a więc od III wieku przed Chrystusem, konkretnie w okresie od około 280 do 130 roku przed Chrystusem.

Z _Listu Arysteasza_, pseudoepigrafu napisanego prozą i pochodzącego najprawdopodobniej z drugiej połowy II wieku przed Chrystusem, rzekomo napisanego przez niejakiego Arysteasza, jednego z Hellenów, czcicieli Zeusa oraz dworzanina Ptolemeusza II Filadelfa, do mieszkającego w Jerozolimie brata Filokratesa, możemy poznać legendę powstania Septuaginty⁶. Na zaproszenie Ptolemeusza II Filadelfa do Aleksandrii miało przybyć siedemdziesięciu dwóch uczonych żydowskich, po sześciu z każdego z dwunastu plemion Izraela, którzy po oficjalnym przyjęciu na dworze rozpoczęli przekład Tory na grekę koine. Mieli oni pracować osobno, a potem wymienić się efektami tłumaczenia i ustalić ostateczną wersję dzieła. Przekład ukończyli po siedemdziesięciu dniach. Wówczas okazało się, że poszczególne teksty tłumaczenia są identyczne, co odebrano jako znak od Boga. Król, zachwycony dziełem, miał nabrać wielkiego szacunku do Biblii. Znajdowała się ona niewątpliwie wśród rękopisów w Bibliotece Aleksandryjskiej. Za czasów Ptolemeusza II przetłumaczono jednak tylko Pięcioksiąg Mojżeszowy, potem stopniowo inne księgi biblijne, wreszcie dodano teksty napisane od razu po grecku, jak Księgę Mądrości, cztery Księgi Machabejskie czy Psalmy Salomona. Nie wszystkie księgi Septuaginty weszły do kanonu, niektóre z nich funkcjonują jako apokryfy, czyli pobożne pisma o wielkim autorytecie, które nie zostały jednak uznane za natchnione. 8 lutego 533 roku cesarz Justynian Wielki (483–565) udzielił zgody na publiczne czytanie na terenie Imperium Rzymskiego świętych ksiąg żydowskich w dowolnym języku. Równocześnie stwierdził, że tam, gdzie jest używany język grecki, powinno korzystać się z tekstu siedemdziesięciu tłumaczy jako ich najdokładniejszego tłumaczenia, a tym samym dopuścił Septuagintę do publicznego użytku.

Tymczasem kanon Biblii hebrajskiej (kanon palestyński) został ostatecznie ustalony przez zgromadzenie rabinów w Jawne w 90 roku. Rabini kierowali się przede wszystkim troską o przetrwanie narodu w warunkach rozproszenia i stąd zaakceptowali

wyłącznie teksty napisane w języku hebrajskim. Jednakże w swej obecnej postaci Biblia hebrajska ukształtowała się ostatecznie dopiero około VII wieku po Chrystusie i jest wyborem pewnego kręgu uczonych. Nazywamy ich masoretami, a opracowany przez nich tekst Masorą (= tradycja). Masoreci rozstrzygnęli na wiele wieków tak podstawowe problemy, jak podział Biblii na wyrazy, wiersze, części i układ samogłosek w wyrazach⁷.

Kanon palestyński wymienia 22 księgi kanoniczne, co zakłada łączenie kilku ksiąg w jedną, na przykład Ezdrasza i Nehemiasza, ksiąg dwunastu proroków w jedną księgę. Niekiedy jest mowa o 24 księgach⁸, przeważnie jednak wymieniane są 22 księgi⁹.

Tymczasem Septuaginta, chociaż jest przekładem na język grecki i zawiera również księgi napisane w języku greckim, przekazuje tradycję starszą zarówno jeśli chodzi o wybór ksiąg (kanon aleksandryjski), jak i o ich treść. Podczas prac translatorskich najprawdopodobniej korzystano z innych kodeksów niż rabini w Jawne (istniały przecież stałe kontakty między Jerozolimą i Aleksandrią¹⁰).

Tekst Biblii w wersji Septuaginty okazał się najbliższy chrześcijanom¹¹, ponieważ w Nowym Testamencie teksty Starego Testamentu są cytowane według Septuaginty. Poza tym kanon ksiąg Starego Testamentu zastał ustalony na dwóch soborach lokalnych, a także w tak zwanych kanonach apostolskich, kanonach św. Atanazego Wielkiego (ok. 295–373), kanonach św. Grzegorza Teologa (ok. 330–390) i kanonach św. Amfilocha z Ikonium (ok. 340 – ok. 396). Wszystkie one zostały zaakceptowane _expressis verbis_ przez VII Sobór Powszechny w kanonie 1.

Dla Kościoła prawosławnego te właśnie decyzje, podjęte na Soborze Powszechnym, mają istotne znaczenie. Wśród przyjętych przez sobór dokumentów jedynie tekst św. Atanazego Wielkiego daje podstawy do uznania niektórych ksiąg za deuterokanoniczne:

Dla większej ścisłości powinienem jeszcze dodać w moim liście, że poza wymienionymi istnieją inne księgi, niezapisane w oficjalnym katalogu, lecz przeznaczone przez Ojców dla czytania je kandydatom, którzy chcą przyjąć katechetyczną naukę wiary. Są to: Mądrość Salomona, Mądrość Stracha, Księgi Estery, Judyty i Tobiasza, tak zwana Nauka Dwunastu Apostołów oraz Psałterz. Jednakże, umiłowani, ani wśród ksiąg kanonicznych, ani w tych przeznaczonych do czytania, nigdzie nie ma wzmianki o apokryfach; są one wymysłami heretyków, którzy piszą je, kiedy chcą, dodają im lat, aby

przedstawiając je jako stare, mieć sposobność oszukiwania w ten sposób prostych ludzi (List 39: _List paschalny_)¹².

85 kanon apostolski wymienia w takim kontekście jedynie Księgę Syracha:

Ponadto dodaje się wam ku rozwadze, aby młodzieńcy wasi studiowali Mądrość wielce uczonego Syracha¹³.

Poza tym Euzebiusz z Cezarei (ok. 264 – ok. 340) podaje, że Meliton z Sardes (? – ok. 180) odbył podróż do Palestyny, aby poznać liczbę ksiąg biblijnych i wyliczył je w liście do brata Onezyma¹⁴. Podobne próby podjął też Orygenes (ok. 185 – 254)¹⁵. Św. Cyryl Jerozolimski (ok. 315 – 386) stwierdza: „Powinieneś czytać 22 księgi Septuaginty, a nie mieć nic wspólnego z apokryfami”¹⁶. Również św. Jan z Damaszku (ok. 675 – ok. 749) wymienia 22 księgi Starego Testamentu¹⁷.

Decyzje te zostały potwierdzone przez synod konstantynopolitański i synod jerozolimski w 1672 roku. Znalazły się też w katechizmie prawosławnym autorstwa św. metropolity Filareta Drozdowa (1783–1867)¹⁸.

Septuaginta w wydaniu Alfreda Rahlfsa (1865–1935) zawiera jeszcze 4 Księgę Machabejską (traktowaną jako apokryf)¹⁹, Pieśni („Dziewięć pieśni Kościoła greckiego”) i 18 Psalmów Salomona²⁰. „Pieśni” to _de facto_ powtórzenie fragmentów Starego i Nowego Testamentu (Wj 15,1–9; Pwp 32,1–43; 1 Krl 2,1–10; Iz 26,9–20; Jon 2,3–10;

Dan 3,26–45; Dan 3,52–88; Łk 1,68–79 i inne: Iz 51,1–9; Iz 18,10–20; 2 Krn ; Łk 2,29–39) oraz jeden tekst pozabiblijny, czyli „wielka doksologia” („Gloria in excelsis Deo”) w wersji greckiej²¹ . Biblia słowiańska wymienia po Psałterzu²² jedynie

10 pierwszych pieśni (bez ich treści)²³ . Septuaginta zawiera więc pewne księgi, które były dopuszczone w kanonie, ale nie miały tego samego autorytetu, co księgi kanoniczne. Jednak księgi te były czytane podczas nabożeństw i cytowane przez Ojców Kościoła²⁴ . Jest więc rzeczą oczywistą, że do kanonu nie mogły wejść 4 Księga Machabejska i Psalmy Salomona, gdyż nie są wymienione przez żaden z dokumentów przyjętych w 1 kanonie VIII Soboru Powszechnego (Sobór Nicejski II, 787 rok). W istocie to kanon Septuaginty jest najstarszym kanonem biblijnym.

Do 70 roku, a więc do zburzenia Świątyni w Jerozolimie, przechowywano w niej ogromne ilości kodeksów biblijnych. Zasada, którą się kierowano, była następująca: wszystkie teksty znajdujące się w Świątyni są święte. Dopiero w 90 roku rabini uznali, że mogą to być teksty wyłącznie w języku hebrajskim. Decyzja ta dotyczy tylko judaizmu, gdyż w 90 roku istniał już Kościół Chrystusowy, który kierował się własnymi zasadami.

Co to jest katyzma?

Katyzma (gr. _káthisma_, od _kathídzo_ – siedzę) oznacza jedną z dwudziestu części, na jakie podzielony jest grecki Psałterz. Słowo katyzma w tym znaczeniu zaczęto systematycznie używać od VIII wieku. We wcześniejszych manuskryptach Psałterza jego części nazywano stacjami (gr. _stásis_ – stanie, stacja, miejsce postoju) lub antyfonami (gr. _antíphonon_) i podczas recytowania Psałterza stano. Siadano na czytanie tekstów biblijnych (z wyjątkiem Ewangelii) oraz Ojców Kościoła²⁵ . Do mniej więcej XI wieku termin katyzma w odniesieniu do psalmów był wyłącznie cechą Psałterzy jerozolimskich, czyli tradycji palestyńskiej. Psałterz gruziński z Jerozolimy (X wiek) używa terminu kanon (gr. _kanoni_), podobnie Psałterz ormiański z tego samego okresu, co wskazuje, że w greckiej tradycji stosowano także określenie kanon (gr. _kanón_ – model, wzór). Tylko tradycja palestyńska dzieliła Psałterz na dwadzieścia rozdziałów (części), z których każdy dzielił się na trzy podrozdziały zwane „chwałami” (gr. _dóksa_). Współczesny podział Psałterza odbija więc tradycje Jerozolimy, chociaż znane były różne zwyczaje, na przykład ormiański podział Psałterza na pięćdziesiąt siedem podrozdziałów (orm. _gublaj_), połączonych w osiem kanonów. Prawdopodobnie w VI wieku podział na osiem rozdziałów zastąpiono podziałem na dwadzieścia rozdziałów i sześćdziesiąt podrozdziałów.

Ten właśnie podział oraz rozłożenie czytania całego Psałterza na okres jednego tygodnia ostatecznie uformował się na początku drugiego tysiąclecia. Natomiast już w VI wieku odpowiednie psalmy zostały wyznaczone do konkretnych nabożeństw cyklu dobowego²⁶ .

Gdy w IX wieku w świecie bizantyjskim rozpowszechniła się tradycja studytów, czyli monasteru św. Jana Chrzciciela w Konstantynopolu, mająca elementy zarówno konstantynopolitańskie, jak i palestyńskie, spowodowało to przyjęcie przez cały Kościół wschodni podziału Psałterza na dwadzieścia kantyzm. Studyjska tradycja przypisuje nieszporom osiemnastą katyzmę, a jutrzni pierwszą, drugą lub trzecią. W wigilie niedziel i świąt katyzma osiemnasta zostaje zastąpiona przez pierwszą. W Wielkim Poście katyzmy czyta się na wszystkich godzinach kanonicznych²⁷.

Pobożność wschodnich chrześcijan bazowała i bazuje na odmawianiu psalmów, gdyż psalmy są słowami Chrystusa, jak pisze św. Augustyn: „Niech jego pokorny lud posłucha Chrystusa”²⁸. Poza tym każdy wierny słyszy śpiew i recytację psalmów na każdym nabożeństwie, przy sprawowaniu prawie każdego sakramentu i poświęcenia. Chrześcijański Wschód żyje psalmami, których słowami modlił się także sam Jezus Chrystus. W zależności od swoich możliwości wierni codziennie odmawiają psalmy, korzystając z ich podziału na katyzmy. Miejmy nadzieję, że ta piękna tradycja zakorzeni się także w Polsce.

Ks. Henryk PaprockiCZĘŚĆ 1

PSALM 1

Psalm Dawida, niepodpisany u Żydów.

¹S zczęśliwy mąż, który nie idzie na radę bezbożnych, nie stoi na drodze grzeszników

i nie zasiada w zgromadzeniu szyderców.

² Ale jego upodobanie w Prawie Pańskim

i w Jego Prawie będzie pouczał się dzień i noc.

³ Będzie jak drzewo zasadzone nad strumieniami wód, które swój owoc wydaje w swoim czasie

i jego liść nie opada,

a wszystko, co czyni, będzie pomyślne.

⁴ Nie tak będzie z bezbożnymi, nie tak,

są bowiem jak proch, który wiatr porywa z oblicza ziemi.

⁵ Przeto nie ostoją się bezbożni na sądzie,

ani grzesznicy w zgromadzeniu sprawiedliwych.

⁶ Albowiem Pan zna drogę sprawiedliwych, a droga bezbożnych zaginie.

Tłumacze Bożych Pism, gdy w starożytności znaleźli u Żydów tytuły psalmów, przetłumaczyli je na język grecki. Natomiast niepodpisane psalmy pozostawili bez tytułów, nie ośmielając się do słów Ducha dodać cokolwiek od siebie. Psalm zawiera w sobie oskarżenie grzesznych i niegodziwych ludzi oraz radzi nieustannie wnikać w Prawo Boże, które oddala człowieka od pokrewieństwa ze złem. Pierwszy psalm jest podstawą wszystkich psalmów, gdyż kieruje wszystkich ludzi do dokonywania przyjemnych Bogu uczynków i przybliża do szczęśliwości życia wiecznego, dlatego też zaczyna się od słowa „Szczęśliwy” (Teodoret z Cyru, Grzegorz z Nyssy).

1. Szczęściem człowieka jest upodobnienie się do bóstwa. _Pełen szczęśliwości i jedyny Władca, Król królujących i Pan panujących_ (1 Tm 6,15). Dawid kładzie początek proroctwu o Chrystusie, który miał się narodzić z jego rodu (Mt 1,1), dlatego też prorok przede wszystkim mówi o szczęściu tych, którzy mają nadzieję w Bogu. Warunkiem Bożej szczęśliwości jest czystość naszych zamysłów i rozumne oddalanie się od wszelkiego zła. _Szydercą_ jest każdy niewdzięczny człowiek, a _bezbożnym_ człowiek zły, doradca zła. Pod _radą bezbożnych_ należy rozumieć także grzeszne zamysły idące od biesów, kiedy człowiek wyjawia swoją zgodę na grzech, to znaczy staje _na drodze grzeszników_ i w końcu oddaje się żądzy grzechu, co oznacza zasiadanie _w zgromadzeniu szyderców_ (Bazyli Wielki, Jan Chryzostom, Atanazy Wielki, Teodoret z Cyru).

2. Chrześcijanin zawsze powinien mieć Chrystusa w myślach i w swoim sercu, a ducha Chrystusowego w całym swoim życiu, naśladując Jego życie, _szukając tego, co w górze, gdzie przebywa Chrystus, zasiadając po prawicy Boga_ (Kol 3,1) i w tym pożytek dla całego świata, gdyż świat istnieje dzięki modlitwie, a kiedy osłabnie modlitwa lub gdy nie będzie na ziemi ludzi modlitwy, to świat się skończy, nastaną wielkie nieszczęścia, które są już i teraz… (Jan z Kronsztadu, Sylwan z Atosu).

3. Ten, kto czyta nieustannie Pismo Święte, chociażby i nie miał nikogo, kto by mu je wytłumaczył, to przez nieustanne czytanie, jakby przez jakieś korzenie, gromadzi w sobie strumienie i rosę Ducha Świętego. Nic innego z ludzkich rzeczy nie może pocieszyć w smutku tak, jak czytanie Bożych Pism. Rzeczy ludzkie są bowiem zniszczalne i niestałe, więc i pociecha, jakie dają, szybko przemija, a czytanie Pisma Świętego jest rozmową z Bogiem. Kiedy zaś Bóg pociesza kogoś będącego w smutku, to jakaż okoliczność może przemienić to pocieszenie w zniechęcenie? (Jan Chryzostom).

4. Kto ciągle obciąża siebie marnymi troskami o ciało i nie troszczy się o duszę, ten upodobnia się do niegodziwca, którego Słowo Boże demaskuje, wskazując, że _całe życie niegodziwca jest troską_ (Hi 15,20). Ci bowiem, którzy nie troszczą się o swoją duszę, z pogardą są deptani przez nieczyste duchy gniewu i upodobniają się do nieprzynoszącego owocu suchego prochu, który jest tu i tam targany przez przeciwne wiatry (Nil Sorski, Teodoret z Cyru).

5. Najświętszy Duch wszystko wyjaśnił z wielką dokładnością. Nie powiedział, że niegodziwcy nie zmartwychwstaną, ale że _nie zmartwychwstaną na sąd_, gdyż nie ma potrzeby ich oskarżać, niegodziwość bowiem ich jest jawna. Podobnie jak zabójców schwytanych na miejscu przestępstwa sędzia doprowadza do sądu nie dla oskarżania, ale dla wygłoszenia zgodnego z prawem wyroku, tak i ci, którzy niegodziwie spędzili życie, zmartwychwstaną na Sąd Ostateczny dla usłyszenia sprawiedliwego wyroku, gdyż Pismo mówi: _Wszyscy bowiem musimy stanąć przed trybunałem Chrystusa_ (2 Kor 5,10) (Teodoret z Cyru, Jan Chryzostom, Bazyli Wielki, Cyryl Aleksandryjski).

6. Sędzia jest sprawiedliwy i wszystko wie na sądzie, nie potrzebuje więc ani dowodów, ani oskarżeń. Oddając każdemu według uczynków, jednych uczyni godnymi chwały i koron, a innych pośle na wieczne męki (Teodoret z Cyru).

PSALM 2

Psalm Dawida.

¹Po co burzą się narody

i ludzie knują rzeczy próżne?

² Powstali królowie ziemi i książęta zeszli się razem

przeciwko Panu i Jego Pomazańcowi.

³ „Rozerwijmy ich pęta

i zrzućmy z siebie ich jarzmo!”

⁴ Wyszydzi ich Ten, który mieszka w niebie, Pan z nich zakpi.

⁵ Wtedy przemówi do nich swoim gniewem i zatrwoży ich swoją zapalczywością.

⁶ Ja zaś jestem przezeń ustanowiony jako król nad Syjonem, Jego świętą górą,

⁷ abym głosił zrządzenia Pańskie.

Pan rzekł do mnie: „Ty jesteś moim Synem, Jam dzisiaj Ciebie zrodził!

⁸ Proś mnie, a dam Ci narody jako Twoje dziedzictwo i krańce ziemi w posiadanie.

⁹ Będziesz rządził nimi żelazną laską, skruszysz ich jak naczynia garncarza”.

¹⁰ A teraz zrozumcie, królowie, poprawcie się wszyscy sędziowie ziemi:

¹¹ Służcie Panu z bojaźnią

i radujcie się Jemu z drżeniem.

¹² Przyjmijcie pouczenie, aby nigdy nie zagniewał się Pan i byście nie zeszli z prawej drogi,

gdy wkrótce zapłonie Jego gniew.

Szczęśliwi wszyscy, którzy w Nim mają nadzieję.

W tym psalmie zawarte jest proroctwo o przyjściu na świat Chrystusa Syna Bożego i o Jego zakrólowaniu nad całym światem, a także o marnym i bezsensownym buncie przeciwko Niemu Żydów, królów, książąt i pogan. Właśnie tak rozumieli ten psalm święci Apostołowie i Nauczyciele Kościoła (Dz 4,25–28) (patriarcha Tichon).

1. Prorok wygłasza proroctwo na znak oskarżenia. Buntem pogan nazywa bezsensowną pychę. Poganie to ci, którzy nie wierzą w Boga, a ludzie to Żydzi, którzy zamyślają zabić Nieśmiertelnego. Knują rzeczy próżne, to znaczy zamyślają coś bezsensownego. Próżne – to znaczy skąd taka nienawiść do Stwórcy? (Atanazy Wielki).

2. Królowie ziemi to Herod i Poncjusz Piłat, a książęta to uczeni w Piśmie i faryzeusze. Przeciwko Pana – przeciwko Bogu Ojcu i przeciwko Jego Pomazańcowi – przeciwko Synowi Bożemu, którego Ojciec ustanowił Królem nad wszystkimi narodami (Atanazy Wielki).

3. Dawid opisując rozbójniczy sąd u Kajfasza mówi, że właśnie za to zginęli Żydzi i za swoją niewiarę zostali rozproszeni po całej ziemi (Jan Chryzostom).

4. Wyszydzi powiedziano zamiast „znienawidzi” i „pogardzi”, gdyż szyderstwo związane jest ze śmiechem, a śmiech jest oddechem wypuszczanym przez nozdrza na poniżenie tych, którzy z pychą mędrkują o sobie (Atanazy Wielki).

5. Spełniło się to proroctwo, gdy wojsko rzymskie napadło na Żydów i spustoszyło Jerozolimę, spaliło Bożą Świątynię, większość Żydów zabiło, a pozostałych uczyniło niewolnikami. Nie należy gniewu Bożego wyobrażać sobie na podobieństwo człowieka, ale godny Boga, obcy wszelkiej nienawiści, i należy wiedzieć, że Bóg jest Sędzią, który odpłaca za wszelką niesprawiedliwość uczynioną na całej ziemi (Teodoret z Cyru, Jan Kasjan).

6. Jezus Chrystus jako Bogoczłowiek został ustanowiony przez Boga Ojca Królem nad Syjonem – świętym Kościołem, chociaż według bóstwa Chrystus jako Bóg ma królestwo z samej swej natury (Atanazy Wielki, Teodoret z Cyru).

7. Widzisz, jak Ojciec przyswaja sobie zrodzenie w ciele Jednorodzonego Chrystusa? Dzisiaj – wskazuje na czas, żeby pokazać zrodzenie w ciele, w bóstwie bowiem nie istnieją dni wczorajsze lub jutrzejsze, a niezmienny dzień wieczności, bez początku i bez końca (Atanazy Wielki).

8. Będąc Władcą jako Bóg, Chrystus przyjmuje władzę nad całym światem jako człowiek, gdyż o tym On sam powiedział uczniom: dana jest mi wszelka władza (Mt 28,18) od mego Ojca (Jan Chryzostom, Teodoret z Cyru).

9. Żelazna laska to święty krzyż dla tych, którzy w nim mają nadzieję, a dla tych, którzy nie uwierzyli – zgodnie z proroctwem Daniela – taką laską okazała się władza rzymska, która nie tylko biczowała, ale i zabijała. Glinianych naczyń po rozbiciu nie można przywrócić do poprzedniego stanu (Atanazy Wielki, Jan Chryzostom, Teodoret z Cyru).

10. Duch Święty poucza przez proroka wszystkich sprzeciwiających się Chrystusowi, żeby zrozumieli swoje szaleństwo: Komu się sprzeciwiają?! Teraz – znaczy póki jest czas. Słowo zrozumcie odnosi się wszystkich ludzi. Sędziowie ziemi mają nad sobą Króla nieba i ziemi, który dał im władzę i moc oraz sam będzie ich sądzić, jak i oni sądzą (patriarcha Tichon).

11. Prorok rozumie tutaj bojaźń Bożą i radość duchową, które rodzą się ze spełniania Jego świętych przykazań. Gdy ktoś nie w niewolniczy sposób, ale synowski słucha we wszystkim Boga, wtedy raduje się z drżeniem, to znaczy z pokorą, z wszelką pobożnością i czystym sumieniem. Wiedz i to, że w duchowym pocieszeniu jeszcze bardziej należy służyć Bogu z bojaźnią i pobożnością (Maksym Grek, Teodoret z Cyru, Nil Synajski).

12. Przyjmijcie pouczenie, aby nigdy nie zagniewał się Pan i byście nie zeszli z waszej drogi , gdy wkrótce zapłonie Jego gniew, to znaczy w dniu Sądu Ostatecznego, sprawowanego przez Chrystusa. Nadzieja złożona w Bogu poznawana jest w nieszczęściach i upiększa się w biedach. Prawdziwie ma nadzieję w Bogu ten, kto w niepomyślności nie odstępuje od Chrystusa, chociaż On zwleka z pomocą. Kto zaś w nieszczęściu porzuca Chrystusa, zwracając się do człowieka, bogactwa, honoru…, ten nie ma w Bogu żadnej nadziei, nawet gdy ustami wyznaje swoją nadzieję w Nim złożoną (Teodoret z Cyru, patriarcha Tichon).

PSALM 3

¹ Psalm Dawida, gdy uciekał na pustyni przed swoim synem Absalomem.

²P anie, dlaczego pomnożyli się moi wrogowie? Wielu powstaje przeciwko mnie,

³ wielu powiada mojej duszy:

„Nie ma dla niego zbawienia w jego Bogu”.

⁴ Ty jednak, Panie, jesteś moim wspomożycielem, moją chwałą, Ty podnosisz moją głowę.

⁵ Wołam do Pana moim głosem

i usłyszał mnie ze swojej świętej góry.

⁶ Zasnąłem i spałem, i wstałem, albowiem Pan mnie wspomaga.

⁷ Nie ulęknę się tysięcy ludzi, którzy napadają na mnie zewsząd.

⁸ Powstań, Panie, wybaw mnie, Boże mój,

albowiem Ty poraziłeś wszystkich nienawidzących mnie bez powodu, skruszyłeś zęby grzesznikom.

⁹ Pana jest zbawienie

i nad Twoim ludem Twoje błogosławieństwo.

Chwała.

1. Błogosławiony Dawid na podstawie swego grzesznego doświadczenia poucza nas o cnotliwym życiu, aby nikomu nie czynić zła. Dawid uciekał przed swoim synem, gdyż naruszył zasadę wierności małżeńskiej. Skoro zaś wprowadził wojnę do obcego sobie domu, to z jego własnego domu powstała przeciwko niemu wojna. Zrozum przeto, bracie, że wojny wywoływane przez domowników, krewnych i sługi oraz choroby cielesne bywają przeważnie za grzechy, a więc będziemy niszczyć źródło zła czyli grzech (Jan Chryzostom).

2–3. Za uczynione przestępstwo łaska odstąpiła od Dawida i spadły na niego liczne i różne nieszczęścia. Wszyscy mieszkańcy Jerozolimy odwrócili się od niego i całym sercem poszli za Absalomem, gdyż uznali, że Dawid został całkowicie opuszczony przez Boga (2 Krl 15). Także demony poprzez wewnętrzne pokusy wkładały w jego serce rozpacz i próżną nadzieję na Boga (Teodoret z Cyru, _Egzegeza_).

4. Znosząc tak wielkie nieszczęścia, Dawid niezachwianie miał nadzieję w Bogu. _Ty podnosisz moją głowę_, to znaczy rozweselasz mnie (Atanazy Wielki, Teodoret z Cyru).

5. Te słowa mają wielką moc, _wołam_ znaczy bowiem mówić _do Boga_ swoim _głosem_, a nie przez innego, i nie tylko duchem, ale i cielesnym głosem wzywać. Przez to prorok poucza nas, żeby w trudnych sytuacjach zawsze przybiegać do Boga. _I usłyszał mnie z góry_ – powiedziano zgodnie z przyjętym w starożytności poglądem, że Bóg mieszka w przybytku na górze, skąd i odpowiadał kapłanom (_Egzegeza_).

6. Mowa o śnie rozumu, przez który Dawid wpadł w grzech. Natomiast słowo _wstałem_ oznacza Bożą zmianę ku lepszemu. W wyższym sensie prorok bierze jakby na siebie oblicze samego Władcy i mówi w Jego imieniu o cierpieniu, śmierci krzyżowej i zmartwychwstaniu Jezusa Chrystusa (Atanazy Wielki, Augustyn, Grzegorz z Nyssy).

7. Widzisz, co znaczy dobre życie? To ono jest autentycznym błogosławionym życiem, ma bowiem żyjącego w sobie Boga, do którego też wzywa w trudnych sytuacjach (Teodor Studyta).

8. Zębami zostały nazwane złorzeczenia grzeszników lub bezsensowne zamysły przekazywane przez biesy. O, jakże bliski jest Bóg wierzącemu! Ja jestem niemocą i nędzą, a Bóg jest moją mocą. O, wielce łaskawy Władco! Chwała Tobie! (Atanazy Wielki, Jan z Kronsztadu).

9. Przez swoją dobrowolną śmierć na krzyżu Chrystus uczynił zbawienie świata. Słowa _nad Twoim ludem_ oznaczają wszystkich wierzących w Niego, którym Zbawiciel dał swoje _błogosławieństwo_, swój czcigodny krzyż. Pod słowem _błogosławieństwo_ należy rozumieć także łaskawości Boże jako skutki Bożej przychylności (Cyryl Jerozolimski, Jan Złotousty, patriarcha Tichon).

PSALM 4

¹ Na koniec w pieśniach. Psalm Dawida.

²K iedy wzywałem, usłyszał mnie Bóg mojej sprawiedliwości. W utrapieniu dałeś mi przestwór,

ulituj się nade mną i usłysz moją modlitwę.

³ Synowie ludzcy, dokąd będziecie ociężali sercem? Czemu kochacie marność i szukacie kłamstwa?

⁴ Wiedzcie, że Pan cudownie wysławi swego sprawiedliwego, Pan mnie usłyszy, gdy będę wołał do Niego.

⁵ Gniewajcie się, ale nie grzeszcie, a co mówicie w waszych sercach, na swoich łożach opłakujcie.

⁶ Złóżcie ofiarę sprawiedliwości i zaufajcie Panu.

⁷ Wielu mówi: „Któż wskaże nam dobro?”

Niech zajaśnieje na nas światłość Twego oblicza, Panie.

⁸ Dałeś radość mojemu sercu,

większą niż w czasie obfitych zbiorów pszenicy, wina i oleju.

⁹ W spokoju usnę i odpocznę,

bo Ty sam, Panie, pozwalasz mi żyć w nadziei.

1. Słowami _Na koniec_ psalm został nazwany dlatego, że zawiera w sobie proroctwo o zmartwychwstaniu umarłych, które będzie miało miejsce pod koniec istnienia świata. W psalmie Dawid poucza ludzi małej wiary o tym, że Bóg widzi wszystkie ludzkie czyny i kieruje nimi opatrznościowo (Teodoret z Cyru, Augustyn).

2. Nie wielość słów ubłaga Boga, ale czysta dusza, mająca dobre uczynki. Bóg, pragnąc naszego oddania i zaufania do Niego, szczególnie zważa, gdy Go błagamy nie tyle przez innych, co sami od siebie: _Bóg mojej sprawiedliwości_, to znaczy Bóg widzący moją sprawiedliwość. Natomiast ktoś zdeprawowany i skalany, nawet gdyby prosił tysiąc razy, to nie będzie miał powodzenia, ponieważ nie ma tego, co może ubłagać Boga. Bóg nie wybawił od nieszczęścia, ale dał _przestwór_, to znaczy umocnił dla wielkodusznego znoszenia _utrapienia_. Nic bowiem nie daje takiego spokoju duszy jak _utrapienie_, odsuwające od wszelkich życiowych trosk i wyzwalające z lenistwa. Nie można też zdobyć cnoty bez _utrapień_ (Jan Chryzostom, Izajasz Palestyński).

3. Synowie ludzcy to ludzie grzeszni i skłonni do zła. Ciężkiego serca to ludzie okrutni i zamyślający zło, uważający życie ziemskie za coś wielkiego. Serce z natury stworzono jako lekkie, ale my obciążamy je życiowymi żądzami. Prorok, jakby widząc kogoś uciekającego przed światłością i goniącego ciemność, użala się nad takim bezsensownym życiem, jakby mówił: Dlaczego dokonujesz tak bezsensownej rzeczy? – na próżno kochacie marność i szukacie kłamstwa (Grzegorz Teolog, Jan Chryzostom).

4. Wysławi, to znaczy Bóg uczynił znanym i sławnym swego świętego, niewinnego i nie czyniącego nikomu żadnej krzywdy

5. Pana naszego Jezusa Chrystusa. Prorok ukazuje drugi obraz pomyślności – mieć zawsze Boga jako swego stałego pomocnika i opiekuna, _gdy będę wołał do Niego_ (Grzegorz z Nyssy, Jan Chryzostom).

6. Prorok nie tłamsi pożytecznego gniewu przeciwko ludziom niedbałym i niechcących uleczenia. Tak i Bóg gniewa się na nas, pragnąc naszej poprawy; podobnie, jak ojciec gniewa się na syna dlatego, że troszczy się o niego. Na próżno gniewa się ten, kto pragnie zemsty. Podobny jest do psa gryzącego kamień, a nie do tego człowieka, który rzucił w niego kamieniem. To nie słowa budzą w nas ból, ale pogarda dla tego, kto nas zasmucił. Jeśli rozdrażniwszy się rozgniewałeś się na człowieka, to nie tłamś gniewu w sobie – _nie grzesz_, długotrwały bowiem gniew jest nienawiścią, a _każdy kto nienawidzi swego brata jest zabójcą_ (1 J 3,15). Zabiłeś w sobie tego, kogo znienawidziłeś. Jeśli każe się nam okazywać skruchę w duszy za złe zamysły serca, to tym bardziej za złe słowa i czyny. Nie zasypiaj wcześniej, niż nie porozmyślasz o grzechach dokonanych w ciągu dnia. Wtedy bez wątpienia nie będziesz następnego dnia skory do czynienia podobnych grzechów. Pomódl się do Boga i wtedy zasypiaj, zaświadczywszy Jemu o swych grzechach. Właśnie to radzi prorok (Bazyli Wielki, Jan Chryzostom, Hezychiusz z Jerozolimy).

7. Święty Dawid pokazuje, jak mamy zwyciężać wrogów, nakazując składać _ofiary_ duchowe, wewnętrzne: cierpliwość, łagodność, miłosierdzie, mądrą pokorę (Jan Chryzostom).

8. Prorok przedkłada rozważania ludzi słabych i nieokrzesanych, przywiązanych do ziemskich dóbr i niewierzących w Opatrzność Bożą. Światłością prorok nazywa opiekę i Opatrzność Bożą nad każdym człowiekiem. Światłością Oblicza Pańskiego jest także krzyż, gdyż nim Chrystus oświecił świat. Na skutek przestępstwa Adama na duszy legła bowiem zasłona ciemności, ale teraz zostaje ona zdjęta z dusz wiernych i prawdziwie tego godnych przez oświecenie Ducha Świętego. Właśnie z tego powodu miało miejsce przyjście Pana, aby prawdziwie wierzący osiągnęli świętość (Jan Chryzostom, Teodoret z Cyru, Makary Wielki).

9. Radość serca nie pochodzi od zewnętrznych przedmiotów (jest to bowiem wesele tylko dla oczu), ale ma miejsce w rozumnym sercu i niematerialnej duszy. Ponieważ jednak wielu jest słabych w duszy, to Bóg dał im także dobra zmysłowe. Wylicza tutaj jedynie konieczne dla życia: _pszenicę, wino i oliwę_, dając przez to do zrozumienia także wszystkie pozostałe. Dziewicza _radość_ i pociecha _serca_ są dawane przez Ducha Świętego ze względu na gorliwość w modlitwie, dzięki której zdobywamy także wszystkie pozostałe dobra. Kto przynagla siebie samego do ciągłej modlitwy, ten jakby łączy się z Bogiem tajemną świętością i niewypowiedzianą skłonnością serca (Jan Chryzostom, Makary Wielki, Efrem Syryjczyk).

10. W spokoju znaczy ze skupieniem, bez rozproszeń zasnąć. Snem jest tu nazwana śmierć, wielu bowiem poddawszy się błądzeniu w tym życiu ze względu na zło żyjące z nimi, umiera bez odpłaty. Dlatego Dawid naucza, żeby nie zasmucać się, gdyż ze śmiercią łączy się nadzieja i odpłata będzie po śmierci. Prorok głosi tu także wskrzeszenie zmarłych. Chrystus Zbawca przez dobrowolną śmierć zasnął na krzyżu po krwawych cierpieniach i spoczął w grobie w nadziei (Jan Chryzostom, Teodoret z Cyru, Augustyn).

PSALM 5

¹ Na koniec za tę, która dziedziczy. Psalm Dawida.

² Wysłuchaj moje słowa, Panie, zrozum moje wołanie.

³ Zważ na głos mojej modlitwy, Królu mój i Boże mój,

bo pomodlę się do Ciebie, Panie.

⁴ O poranku usłysz mój głos,

o poranku stanę przed Tobą i ujrzysz mnie.

⁵ Albowiem Ty jesteś Bogiem, który nie pragnie nieprawości, nie zamieszka w Tobie złoczyńca.

⁶ Ani też nie ostoją się nieprawi przed Twoimi oczyma, znienawidziłeś wszystkich czyniących nieprawość.

⁷ Wytracisz wszystkich mówiących kłamstwa, Pan brzydzi się mężem krwawym i podstępnym.

⁸ A ja w ogromie Twego miłosierdzia wejdę do Twego domu, pokłonię się w Twojej bojaźni przed Twoim świętym przybytkiem.

⁹ Panie, prowadź mnie w Twojej sprawiedliwości,

ze względu na moich wrogów wyrównaj przed Tobą moją drogę.

¹⁰Bo w ich ustach nie ma prawdy, ich serce jest pełne marności,

ich gardło jest grobem otwartym, zwodzą swoim językiem.

¹¹ Osądź ich, Boże,

niech odstąpią od swoich zamysłów, wypędź ich dla wielu ich niegodziwości, napełnili bowiem Ciebie goryczą, Panie.

¹² I niech rozweselą się wszyscy, którzy w Tobie złożyli nadzieję, na wieki radować się będą.

Zamieszkasz w nich i wychwalać będą Ciebie miłujący Twoje imię.

¹³ Albowiem Ty, Panie, błogosławisz sprawiedliwemu, jak orężem wieńczyłeś nas upodobaniem ku dobremu.

1. Psalm ten jest poranną modlitwą sprawiedliwego przy jego wejściu do świątyni Bożej. Dawid poucza jak powinniśmy modlić się do Boga. _Dziedzicem_ słowa Bożego nazywa się Kościół, a w szczególności duszę pobożnie żyjącą. Kościół jako Oblubienica Chrystusa czyni wszystko, aby podobać się Oblubieńcowi. Podobną oblubienicą powinna też być każda pobożnie żyjąca dusza w swej posłudze Bogu. Kościołowi i jego członkom przygotowano przyszłe _dziedzictwo_. W psalmie zawarta jest także modlitwa każdej pobożnej duszy o zbawienie (Atanazy Wielki, Jan Chryzostom, Teodoret z Cyru).

2–3. _Zważ_ – wniknij w słowa _mojej modlitwy, Panie, i zrozum_ – poznaj moje wołanie ze skruszonego i pokornego serca. _Głos modlitwy_ rozumie się jako wewnętrzny, ponieważ modlący się powinien tak z wyglądu zewnętrznego, jak i wewnętrznego usposobienia duszy być pokornym. Słowami _Królu mój i Boże mój_ wyrażono swoją szczególną miłość do Boga, zapominając o wszystkim co ludzkie. Jeśli natomiast ktoś szczerym sercem nie zwraca się do Boga i trwa w grzechu, to czytanie psalmów i pozostałych modlitw nie daje pożytku. Wokół naszej duszy póki co jest noc, nie możemy zostać usłyszani przez Boga (Jan Chryzostom, patriarcha Tichon, Bazyli Wielki).

4. O poranku – to znaczy wcześnie rano – modlitwa jest bardzo pożyteczna. Jak ciało oczyszcza woda, tak duszę modlitwa. Przeto wcześniej od ciała obmyj swoją duszę. By było wiadome, – mówi Najmędrszy – że w dziękowaniu Tobie trzeba wyprzedzać słońce i zwracać się do Ciebie z nastaniem brzasku (Mdr 16,28). Nie należy opuszczać czasu modlitw, gdyż każda z nich w szczególny sposób jest tajemniczo uświęcona przez Boga (Jan Chryzostom, Teodor Studyta).

5. Grzech bardzo gniewa Boga, który nienawidzi nieprawości. Wyobraź to sobie żywo, gdy dotykają ciebie pokusy grzeszenia. _Nie zamieszka_, to znaczy nigdy nie stanie się godnym bliskości z Bogiem i Bożej opieki człowiek zły. _Złoczyńca_ to ten, kto w sercu swoim ukrywa wszelkie zło przeciwko bliźniemu (Hieronim, Augustyn, Jan Kronsztadzki).

6–7. Bóg nie tylko nienawidzi _wszystkich czyniących nieprawość_, chociaż jest to karą niewyobrażalną, ale także zgubi _wszystkich_, którzy mówią kłamstwa. Nie ma innej wady przeciwko której Najświętszy Duch wygłosiłby tak straszne słowa, jak przeciwko _kłamstwu_. _Obrzydliwością dla Pana wargi kłamliwe_ (Prz 12,22). Bóg tajemne grzechy duszy stawia na równi z grzechami jawnymi. _Pan brzydzi się m_ężem krwawym i podstępnym, co pokazuje, że Pan równie _brzydzi się_ i zabójstwem, i podstępem. Bóg jako Sprawiedliwy i Najświętszy nie może nie brzydzić się wszelkim grzechem i nieprawością: _obrzydliwością_ dla Niego jest jeden _sprzeczny z prawem zamysł_ (Prz 15,26) (Jan Chryzostom, Jan Klimak, Makary Wielki).

8. Twój dom, to znaczy Świątynia Boża na ziemi, otwierająca nam wejście do królestwa niebieskiego w ogromie miłosierdzia Bożego. W Świątyni Bożej należy przebywać z bojaźnią i drżeniem, odrzucając wszelkie zło, aby znaleźć szczególną przychylność Boga. Pokłonię się przed Twoim świętym przybytkiem oznacza pokłon Najczystszemu Ciału Chrystusa, na co wskazuje On sam (J 2,21) (Atanazy Wielki, Jan Chryzostom).

9. „Bardzo jest nam potrzebna pomoc Boża, otaczająca opieką i poprawiająca, uprzedzająca i trwająca, ze względu na mnóstwo wrogów nas atakujących i starających się przyciągnąć do grzechu. Nazywa zaś wrogami wszystkich tych, którzy zabraniają nam drogi zbawienia, chociaż niektórzy z nich wydają się być nam bardzo przyjaznymi: _wrogiem człowieka są jego domownicy_ (Mt 10,36)”. Dlatego Ty sam mnie prowadź, _Panie_ – mówi prorok do Boga – ja potrzebuję twego kierownictwa. Podobnie i kapłan odmawia modlitwy wejścia przed Liturgią na znak pokory przed _sprawiedliwością_ Bożą jako grzesznik niegodny wejścia do _domu_ Bożego i stania przed ołtarzem Bożym. Z takim uczuciem powinni wszyscy wchodzić i przebywać w świątyni Chrystusowej (_Egzegeza_, Jan Chryzostom, Jan Kronsztadzki).

10. Dusza pokornie prosi o pomoc Bożą w walce z _wrogami_ duchowymi i ze złymi ludźmi. Cuchnące słowa z gnijącej duszy złych ludzi są bowiem znacznie gorsze od zmysłowego złego zapachu. To nie jest po prostu grób, ale grób otwarty. Ci ludzie mówią łaskawie, ale w sercu zamyślają coś innego. Gorszym wrogiem jest bowiem ukryty niż jawny. Wygłaszając słowa, które _zwodzą_, w sercu swym ukrywają intrygę (Jan Chryzostom, patriarcha Tichon).

11. Zauważ tu łaskawość modlitwy! Nie mówi: ukarz, ale: _osądź ich_ i powstrzymaj ich zło, to znaczy modli się o ich pożytek. Cechą mądrej w Bogu duszy nie jest zemsta za zniewagi, ale sprzeciw wobec znieważania Boga (Jan Chryzostom).

12. Oto owoc modlitwy: ludzie stają się lepszymi i odchodzą od wad, a inni otrzymują wielkie zadowolenie, widząc taką przemianę. Taką radością można się jedynie chlubić, radować i zachwycać. Nie naruszają jej żadne okoliczności, a jedynie rośnie ona dzięki przeszkodom. Kto chwali się sprawami życiowymi, przypomina człowieka weselącego się w śnie (Jan Chryzostom).

13. Ponieważ ludzie miłujący Boga i oddani cnocie są osądzani i wyśmiewani, przeto prorok umacniając ich dusze mówi, że Władca aniołów wychwala i wysławia takich ludzi. _Upodobanie ku dobremu_ lub łaska Boża służą sprawiedliwemu zamiast _oręża_ i „jak tarcza okrywa rycerzy”. Wielka to rzecz – być przyjemnym Bogu! (Jan Chryzostom, _Egzegeza_).

PSALM 6

¹ Na koniec, w pieśniach, na oktawę. Psalm Dawida.

² Panie, nie karć mnie w Twojej zapalczywości i nie doświadczaj mnie w Twoim gniewie.

³ Zmiłuj się nade mną, Panie, bo jestem słaby, ulecz mnie, Panie, bo drżą moje kości.

⁴ I bardzo strwożona jest moja dusza. A Ty, Panie, jak długo jeszcze?

⁵ Zwróć się, Panie, ocal moją duszę, wybaw mnie w swoim miłosierdziu!

⁶ Bo nikt z umarłych nie pamięta o Tobie, któż będzie wysławiał Ciebie w otchłani?

⁷ Zmęczyłem się moim wzdychaniem, będę obmywał co noc moje łoże,

będę zwilżał łzami moje posłanie.

⁸ Zmętniało od gniewu moje oko,

zestarzałem się wśród wszystkich moich wrogów.

⁹ Odstąpcie ode mnie wszyscy czyniący nieprawość, bo Pan usłyszał głos mego płaczu.

¹⁰ Pan usłyszał moje błaganie, Pan przyjął moją modlitwę.

¹¹ Niech się zawstydzą i zatrwożą wszyscy moi wrogowie, niech odstąpią i bardzo szybko się zawstydzą.

Chwała.

1. Pod określeniem _oktawa_ (ósma) należy rozumieć życie przyszłego wieku, mające nastąpić po siedmiorakim życiu obecnegowiekuiprefigurowaneprzezobrzezanie Pańskie ósmego dnia. Ze wspomnieniem o ósmym prorok doskonale połączył słowa o pokucie, o Sądzie Ostatecznym i o czekającej karze za grzechy. Psalm uczy, jak można zjednać sobie Boga i wyjaśnia sposoby, jak należy odchodzić od grzechów. Dlatego psalm ten jest „pierwszym pokutnym” (Bazyli Wielki, Grzegorz z Nyssy, Anastazy Wielki).

2. Prorok widzi duchowymi oczyma, że stoi na Sądzie Ostatecznym Boga, obejmuje nogi Sędziego i jako pozbawiony wszelkiej odwagi za swoje grzechy, prosi jedynie o miłosierdzie. Celnik ze względu na liczne grzechy nie śmiał wejrzeć na niebo, lecz mocno bił się w piersi i błagał Boga o zmiłowanie: _bądź miłościw mnie grzesznemu_ (Łk 18,13). Jednak święty Dawid uczynił znacznie więcej niż on, nie ośmielił się bowiem błagać Boga o darowanie grzechów, ale prosił o to, żeby nie został ciężko ukaranym. To zaś wskazuje na pokorę duszy. W Bogu nie ma _złości_ i _gniewu_ – są to słowa łagodne dla ludzi szorstkich, którzy nie mogą mieć pożytku z łagodnych wyrażeń. Pod tym należy rozumieć, że On jest Sędzią i sprawiedliwie odpłaca za wszystkie nieprawości (Atanazy Wielki, Jan Chryzostom, Jan Kasjan).

3–4. Prorok błaga Boga jako Lekarza, a nie jako Sędziego. On nieustannie używa słowo _Panie_ do zyskania dla siebie łaskawości. Wszyscy potrzebujemy miłosierdzia, ale nie wszyscy jesteśmy miłosierdzia godni – ono bowiem poszukuje kogoś godnego i zdolnego do przyjęcia go, jak sam Bóg powiedział Mojżeszowi: _okazuję litość temu, nad kim mam litość_ (Wj 33,19). _Kościami_ prorok nazywa cnotliwe zamysły, których niespełnienie zachwieje duszą. Pismo Święte wielokrotnie nazywa członki wewnętrznego człowieka nazwami członków cielesnych. Wielkie wstępowanie w Bogu jest poznaniem swojej niemocy. Im bardziej poznajesz samego siebie, tym doskonalej poznajesz Boga (Jan Chryzostom, Grzegorz z Nyssy, Teodoret z Cyru, Dymitr z Rostowa).

5–6. Całe nasze zbawienie należy przypisywać wyłącznie _miłosierdziu_ Bożemu za czynioną przez nas pokutę. W _ot-_

chłani nie ma pokuty. Teraz Duch Święty, chociaż i nie ma wspólnoty z niegodnymi, to jednak w pewien sposób przebywa z tymi, którzy zostali raz opieczętowani, oczekując ich nawrócenia; a po śmieci duch będzie całkowicie odcięty od duszy, która wzgardziła Jego łaską. Dlatego nie ma dla nich po śmierci w otchłani pokuty, gdyż tam już nie współprzeżywa pomoc Ducha Świętego (Bazyli Wielki, Anastazy Synajski).

7. Z Bożą pomocą powinny dokonywać się także nasze wysiłki – inaczej nie będzie z nich żadnego pożytku. Król przez całe życie nie zaznawał spokoju: ponieważ za dnia obciążało go wiele trosk, to odpoczynek nocny czynił czasem wyznania, gdy nic nie przeszkadzało temu dziwnemu zadowoleniu. Łzami i szczerą skruchą duszy oczyszczał swoją duszę i stawał się uczestnikiem łaski Ducha Świętego. _Będę obmywał_ – powiedział w tym celu, żeby pokazać, iż łzy obmywają i oczyszczają duszę z grzechów i czynią uczestniczką łaski Ducha Świętego. Łza, wylewana z wielkiego bólu i czystości serca, jest pokarmem duszy (Jan Chryzostom, Makary Wielki).

8. Okiem nazwał tu Psalmista rozum, dlatego też wspomniał tylko o jednym oku. Dopóki gnieździ się w naszych sercach gniew – zastarzałe zło – i oślepia oko umysłu, dopóty nie możemy zobaczyć Chrystusa, ani też zdobyć zdolności prawidłowego rozróżniania dobra i zła, nie dysponujemy dojrzałą radą, nie mamy spokoju od trwóg i poruszeń, nie trzymamy się wyłącznie prawdy, nie możemy osiągnąć mądrości, gniew bowiem lubi spoczywać w piersiach głupców (Ekl 7,9). Postarzałem się wśród wszystkich moich wrogów, którzy bali się mnie przed moim grzechem (Teodoret z Cyru, Jan Kasjan, Augustyn, Jan Chryzostom).

9–10. Należy zazdrościć Dawidowi, który przez pokutę i rozrzewnienie zdobył Bożą pomoc i już władczo wydaje zakazy wrogom wszelkiego rodzaju. Dobrze jest nie tylko oddalić się od grzechu i płakać nad grzesznikami, ale także unikać wspólnoty z ludźmi czyniącymi nieprawość, żeby zachować dobro zdobyte przez pokutę (Bazyli Wielki, Grzegorz z Nyssy, Anastazy Wielki).

11. Kto oddaje się pokucie, ten unika wspólnoty z ludźmi czyniącymi nieprawość i modli się za wrogów, aby porzucili swoją nieczystość. _Wrogami człowieka są jego domownicy_ (Mt 10,36), czyli zamysły, które wychodzą z serca i _kalają człowieka_ (Mt 15,11). Prorok prosi, żebyśmy przez _zawstydzenie_ pozbyli się wrogich zamysłów (Jan Chryzostom, Grzegorz z Nyssy).

PSALM 8

¹ Na koniec, dla tłoczni. Psalm Dawida.

¹ P anie, Panie nasz, jak cudowne jest Twoje imię po całej ziemi, albowiem Twój majestat przewyższa niebiosa.

³ Z ust niemowląt i osesków zgotowałeś chwałę na przekór Twoim wrogom,

aby zniszczyć nieprzyjaciela i mściciela.

⁴ Albowiem wejrzę na niebiosa, dzieło Twoich palców, księżyc i gwiazdy, które Ty umocniłeś.

⁵ Kim jest człowiek, że o nim pamiętasz, albo syn człowieczy, że go nawiedzasz?

⁶ Uczyniłeś go niewiele mniejszym od aniołów, uwieńczyłeś go chwałą i czcią.

⁷ I postawiłeś go nad dziełami Twoich rąk, wszystko poddałeś pod jego nogi.

⁸ Wszystkie owce i woły, nadto zwierzęta polne,

⁹ ptaki niebieskie i ryby morskie, które przemierzają szlaki morza.

¹⁰ Panie, Panie nasz, jak cudowne jest Twoje imię po całej ziemi.

Chwała.

1. „Co znaczy słowo _tłocznia_, trudno jest zrozumieć: rozumiejący bowiem je jako Kościół lub męczeństwo czy też krzyż Chrystusa, tłumaczą to w sposób mistyczny. Taki tytuł o tłoczni występuje w trzech psalmach, szczególnie głoszących miłość Bożą, a mianowicie: psalm ósmy, którego początek wyjawia wielką miłość do Boga: _Panie, Panie nasz, jak cudowne jest Twoje imię po całej ziemi_; psalm osiemdziesiąty, którego treścią jest namowa do duchowego tryumfu: _Radośnie śpiewajcie Bogu, naszemu Wspomożycielowi_; w końcu w psalmie osiemdziesiątym trzecim, którego początek i ciąg dalszy pełen jest gorącej miłości do Boga: Jak umiłowane są Twoje przybytki, Panie Mocy! Moja dusza pragnie i tęskni do przedsionków Pańskich. Psalmy te bowiem sprzyjają wytoczeniu wina Bożej miłości z ludzkich serc, gdyż z radością i okrzykami serca godne są śpiewu”. W psalmie ósmym Dawid przepowiada zbawienie ludzkości przez Jednorodzonego Syna Bożego, dziwiąc się Jego niezgłębionej mądrości, niewypowiedzianej przyjaźni do człowieka i w najwyższym stopniu zadziwiającej trosce o grzesznego człowieka. Śpiewający ten psalm z rozrzewnieniem serca i z myślą o Bogu stają się godnymi przyjęcia Bożej łaski Jezusa Chrystusa (_Egzegeza_, Atanazy Wielki, Teodoret z Cyru).

2. Dziwiąc się niezgłębionej Opatrzności Bożej nad grzesznym człowiekiem, psalmista mówi: _jak cudowne jest Twoje imię_, to znaczy zadziwiające w najwyższym stopniu, ale jak mianowicie – nie powiedział, gdyż nie mógł zmierzyć tego, a jedynie wyraził z mocą. Prorok rozkoszuje się tym, co zostało dokonane: jak jest wielkie, jak ważne, że istotę, która odłączyła się i stała wrogiem, Bóg pojednał, uczynił swoją i postawił ponad wszystkim! Wspaniałość Boga jest widoczna w stworzeniach i daje nam poznanie Boga (Grzegorz Teolog, Jan Chryzostom).

3. „Ponieważ Bóg nie pozwala być poznawanym i sławionym przez ludzi pysznych, którzy wysoko myślą o swoim rozumie i swojej mądrości, a pozwala pokornym i małym, zgodnie ze słowami: _Wysławiam Cię, Ojcze, Panie nieba i ziemi, że zakryłeś te rzeczy przed mądrymi i roztropnymi, a objawiłeś je prostaczkom_ (Mt 11,25)”. _Z ust niemowląt i osesków zgotowałeś chwałę_. Prawdziwość tego proroctwa można poznać z historii ewangelicznej (Mt 21,9.15.16). „Pod określeniem _niemowlęta_ i _oseski_ należy rozumieć ludzi, którzy w porównaniu z aniołami są jak dzieci, a najbardziej w rozumieniu rzeczy Bożych”. Usta bowiem dzieci Bożych, sławiących Boga, zawstydzają duchowego i złego wroga oraz złego – diabła (_Egzegeza_, Atanazy Wielki, Jan Chryzostom, Teodoret z Cyru).

4. „Nie wspomina o słońcu, a tylko o _księżycu_ i _gwiazdach_, Dawid miał bowiem zwyczaj nocą ćwiczyć się w pobożności, gdyż czas ten ze względu na milczenie i ciszę jest po temu najlepszy. _Wstaję o _północy_,_ – mówi – _aby wysławiać Twoje sprawiedliwe wyroki_ (Ps 118,62). Prorok mówi nie jako widzący, ale jako ktoś, kto ma nadzieję kiedyś zobaczyć: _wejrzę_… Można z tego domyśleć się, że to, co widzimy teraz nie jest samą prawdą, a jedynie obrazem prawdy (_Egzegeza_, Grzegorz Teolog).

5–6. _Widzimy natomiast Jezusa, który mało od aniołów był pomniejszony, chwałą i czcią ukoronowanego za cierpienia śmierci_ (Hbr 2,9). Jeśli Ten, komu kłaniają się aniołowie, przecierpiał _mało od aniołów pomniejszony_, to tym bardziej ty, mniejszy od aniołów, powinieneś znosić wszystko dla Niego. A _chwała_ i _dostojeństwo_ to krzyż, jak i sam Chrystus nazywa go _chwałą_, gdy mówi: _Nadeszła godzina, aby został uwielbiony Syn Człowieczy_ (J 12,23). Jeśli On nazywa chwałą cierpienia ze względu na sługi, to tym bardziej ty nazywaj tak cierpienie ze względu na Władcę (Jan Chryzostom).

7–9. Prorok wylicza zmysłowe stworzenia, żeby jaśniej przedstawić łaski Boże ludziom zmysłowym i szorstkim. _Przemierzają szlaki morza_ – to zwierzęta podobne wielorybom: same wieloryby, delfiny, foki i jeszcze inne żyjące w morzu: psy, morskie krowy i wszystkie żyjące w muszlach, z których żadne nie jest rybą (Bazyli Wielki, Jan Chryzostom).

10. Ponieważ ten psalm prorokuje o tajemnicy wcielenia Jezusa Chrystusa i sam Chrystus zstąpił na ziemię z niebios i potem znowu wstąpił na niebo, to psalm ten jakby kręcił się wokół jednej myśli. Od czego prorok zaczyna, tym też kończy, a mianowicie: wyrażeniem zdziwienia z powodu wspaniałości imienia Bożego (Jan Chryzostom).