Psków 1581-1582 - ebook

Wstęp

Wyprawa Stefana Batorego na Psków była kulminacyjnym momentem trzeciej i ostatniej kampanii moskiewskiej poprowadzonej przez tegoż monarchę. Rozpoczęta latem 1581 r., zakończyła się w lutym 1582 r., w trzy tygodnie po podpisaniu rozejmu w Jamie Zapolskim. Była to jednocześnie najdłuższa z przeprowadzonych ekspedycji zbrojnych w toku wieloletnich zmagań polsko-moskiewskich. Nigdy wcześniej armia polsko-litewska nie pozostawała aż tak długo na terytorium przeciwnika, i to w trudnych warunkach rosyjskiej zimy.

Kampania pskowska stała się z biegiem czasu trwałym elementem legendy batoriańskiej, budowanej ze szczególnym pietyzmem w dobie zaborów. W Muzeum Narodowym w Warszawie znajduje się znany powszechnie obraz Jana Matejki zatytułowany Batory pod Pskowem. Przedstawia polskiego monarchę siedzącego pod baldachimem wtedy, kiedy w otoczeniu licznych dostojników koronnych i litewskich przyjmuje hołd od dowódców obleganego Pskowa. Wiele osób nie zdaje sobie jednak sprawy, że prawdziwi są tu tylko uczestnicy wydarzeń, sam moment ukazany na płótnie jest fikcyjny. Pięciomiesięczne oblężenie i blokada Pskowa nie zakończyły się hołdem złożonym przez obrońców polskiemu monarsze. Nie było żadnych ceremonii. Nie tylko nie zdobyto miasta otoczonego potężnymi kamiennymi murami, ale nawet nie zagrożono mu na tyle, by zmusić załogę do jakichkolwiek rokowań. Załoga Pskowa odrzuciła wezwania do kapitulacji, a podczas oblężenia żaden z dowódców moskiewskich nie pojawił się w obozie królewskim, żeby rozmawiać z senatorami lub monarchą. Polacy i Litwini kojarzą powszechnie wyprawę na Psków ze wspaniałym zwycięstwem, albowiem doprowadziła do odzyskania Inflant i ugruntowała przewagę Rzeczypospolitej nad państwem moskiewskim, zarysowaną w toku kampanii połockiej i wielkołuckiej. Z kolei Rosjanie uważają obronę Pskowa za przejaw bohaterskiego oporu w walce o ojczystą ziemię, a w konsekwencji za sukces taktyczny uwieńczony ocaleniem miasta, które nie dostało się w ręce wroga. Warto więc prześledzić przebieg działań wojennych, oblężenia i blokady Pskowa z lat 1581–1582, próbując ocenić plany walczących stron, środki zgromadzone do ich realizacji, wreszcie sam przebieg działań wojennych. Warto też dokonać bilansu trzeciej wyprawy moskiewskiej Stefana Batorego, tak pod kątem wojskowym, jak i politycznym.

Wojny polsko-moskiewskie, toczone w czasach panowania Stefana Batorego, mają już swoją obszerną literaturę naukową oraz popularnonaukową. Pierwsze cenne opracowania, do których sięgają także współcześni historycy, wyszły spod pióra K. Górskiego. Już kilkanaście lat później pewne wywody płk. Górskiego spotkały się z negatywną oceną ówczesnego historyka wojskowości T. Korzona, który wbrew utartym opiniom dość krytycznie ocenił talenty militarne Batorego. Z kolei mjr O. Laskowski w okresie międzywojennym podnosił zasługi króla w walce z Moskwą, zaopatrując swój szkic historyczny w mapy poszczególnych kampanii. W tym samym czasie wyprawa pskowska została opracowana jako niewielki, odrębny szkic historyczny w Encyklopedii wojskowej.

Po drugiej wojnie światowej przez dłuższy czas nie zajmowano się dogłębniej konfliktami polsko-moskiewskimi szesnastego stulecia. Dopiero obszerne studia H. Kotarskiego unaoczniły wysiłek militarny Rzeczypospolitej, począwszy od kampanii 1579, po wyprawę pskowską 1581–1582. Pozostałe opracowania miały charakter bardziej ogólny, bowiem zostały zawarte w szerszych pracach poświęconych panowaniu Stefana Batorego lub monografiach dotyczących historii wojskowości. Jedną z najcenniejszych jest biografia monarchy z Siedmiogrodu autorstwa K. Olejnika, przedstawiająca króla pod kątem jego działalności wojskowej oraz monografia wojen i wojskowości polskiej XVI w. M. Plewczyńskiego.

Wśród starszych prac rosyjskich, poświęconych wojnom polsko-moskiewskim z lat 1576–1582, warto wspomnieć monumentalne dzieło M. Karamzina oraz nieco późniejsze opracowanie S. Solovieva. Odrębny rozdział poświęcony obronie Pskowa zamieścił w swej książce V. Novodvorski (właściwie W. Nowodworski), historyk polski z przełomu XIX i XX w., piszący część swych prac w języku rosyjskim. W czasach Związku Radzieckiego tematyka związana z oblężeniem Pskowa przez Batorego weszła do kanonu historiografii tegoż kraju, choć poruszano ją najczęściej w pracach poświęconych panowaniu Iwana IV Groźnego. Znalazła też należne jej miejsce w opracowaniach poświęconych wojskowości. Ostatnio zajął się nią historyk rosyjski A. Filjushkin.

Źródła dotyczące oblężenia Pskowa przez armię Batorego są dość liczne, choć, podobnie jak w przypadku poprzednich kampanii, przeważają polskie. Do najcenniejszych należy zaliczyć Dziennik wyprawy pod Psków, autorstwa sekretarza królewskiego, księdza Jana Piotrowskiego. Piotrowski uczestniczył w całej kampanii, towarzysząc armii królewskiej od wymarszu z Litwy aż do zwinięcia oblężenia Pskowa. Przebywał w otoczeniu króla i na zlecenie marszałka wielkiego koronnego Andrzeja Opalińskiego pisał codzienne raporty, które przesyłał w formie listów. Opublikowano też anonimowy diariusz oblężenia Pskowa, znajdujący się w zbiorach Biblioteki Kórnickiej, uzupełniający doskonale relacje Piotrowskiego. Jak wykazał J. Urwanowicz, autorem tych zwięzłych, codziennych zapisków był ktoś z otoczenia hetmana Jana Zamoyskiego (być może Jan Pudłowski).

Bardzo ważnym źródłem do dziejów oblężenia Pskowa są listy, m.in. te pisane przez kanclerza Jana Zamoyskiego spod obleganej twierdzy lub też kierowane do niego przez innych dowódców. Na uwagę zasługują również ówczesne dzieła historyczne, w tym praca R. Heidensteina, natomiast dzieła J. Bielskiego i kompilacja A. Gwagnina mają mniejszą wartość. Wprawdzie żaden z wymienionych tu autorów nie uczestniczył w wyprawie na Psków, ale Heidenstein, jako sekretarz królewski, miał dostęp do licznych dokumentów państwowych. Warto też wspomnieć herbarz B. Paprockiego, w którym autor zamieścił, niespotykane gdzie indziej, imienne wykazy uczestników walk (np. szturmu na mury twierdzy z 8 września 1581 r.).

Polskie źródła dotyczące oblężenia Pskowa doskonale uzupełnia relacja rosyjska, opisująca przebieg walk z pozycji obrońców miasta. I choć pełno w niej odnośników do cudownych zjawisk, to trzeba przyznać, że nie dysponujemy równie cennym źródłem powstałym w państwie moskiewskim, dotyczącym dwóch pierwszych wypraw Batorego. Dodatkowych wiadomości dostarcza rosyjska Razriadna kniga, będąca zbiorem urzędowych zapisów, m.in. carskich rozkazów w sprawie podziału i translokacji wojska, wykazów komendantów zamków, itp..

Źródła pisane poddano konfrontacji z ówczesnymi planami i rycinami przedstawiającymi Psków, wynikami badań nad dawną topografią miasta oraz szkicami przedstawiającymi oblężenie. Niestety, nie zachowały się dokładniejsze polskie plany oblężenia Pskowa, a wiadomo, iż były sporządzone. Jak dotąd odnaleziono jedynie w zasobach archiwum watykańskiego dość ogólny plan twierdzy oraz zamków, znajdujących się na trasie przemarszu armii królewskiej. Dysponujemy natomiast sporą liczbą moskiewskich rycin przedstawiających Psków w XVII w. oraz carskimi planami miasta z XVIII w.. Wraz z badaniami archeologicznymi nad zniszczonymi i zachowanymi fragmentami umocnień twierdzy, stanowią one cenne źródło informacji, pozwalających uściślić i wyjaśnić wiele faktów dotyczących przebiegu oblężenia z lat 1581–1582.

Radom, 30 lipca 2015 r.

------------------------------------------------------------------------

1 D. Kupisz, Oblężenie Pskowa w latach 1581–1582 jako element legendy batoriańskiej, Mity i legendy w polskiej historii wojskowości, t. I, red. W. Caban, J. Smoliński, Kielce 2014, s. 95–99.

2 K. Górski, Trzecia wojna Rzeczypospolitej z Wielkim Księstwem Moskiewskim za Batorego, „Biblioteka Warszawska”, t. IV, 1892, s. 228–258. We wcześniejszych tomach tego czasopisma znajduje się omówienie dwóch pierwszych kampanii moskiewskich.

3 T. Korzon, Dzieje wojen i wojskowości w Polsce, t. II, Kraków 1912, s. 33–62.

4 O. Laskowski, Les campagnes de Batory contre la Moscovie, Etienne Batory, roi de Pologne, prince de Transylvanie, Cracovie 1935, s. 377–403.

5 Encyklopedia wojskowa, red. O. Laskowski, t. VII, Warszawa 1939, s. 42–44.

6 H. Kotarski, Wojsko polsko-litewskie podczas wojny inflanckiej 1576–1582. Sprawy organizacyjne, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości” (cz. l, Literatura, źródła), t. XVI, 1970, s. 64–123; (cz. II, Wyprawa na Połock 1579), t. XVII, cz. l, 1971, s. 51–124; (cz. III, Wyprawa na Wielkie Łuki 1580 r.), t. XVII, cz. 2, 1971, s. 81–151; (cz. IV, Wyprawa pskowska 1581 r.), t. XVIII, 1972, s. 3–92.

7 K. Olejnik, Stefan Batory 1533–1586, Warszawa 1988; M. Plewczyński, Wojny i wojskowość polska w XVI wieku, t. III, Lata 1576–1599, Zabrze–Tarnowskie Góry 2013.

8 M. Karamzin, Historia państwa rosyjskiego, przeł. G. Buczyński, t. IX, Warszawa 1827; S.M. Soloviev, Istoria Rossii s drevnějših vremen, t. VI, Moskva 1867.

9 W. Nowodworski, Borba za Liwoniu meždu Moskvou i Reču Pospolitou (1570–1582), Petersburg 1904.

10 W odróżnieniu od dwóch pierwszych kampanii Batorego, traktowanych zazwyczaj marginalnie, por. E. Razin, Historia sztuki wojennej, t. II, Warszawa 1960; I.A. Korotkov, 1van Groznyj. Vojenna deatielnost, Moskva 1952.

11 A. Filjushkin, Ivan the Terrible. A military history, London 2008, s. 228–238.

12 J. Piotrowski, Dziennik wyprawy Stefana Batorego pod Psków, wyd. A. Czuczyński, Kraków 1894.

13 Diariusz oblężenia Pskowa, wyd. J. Urwanowicz, „Zeszyt Naukowy Muzeum Wojska”, t. X, 1996, s. 143–168.

14 Najwięcej opublikowano w Archiwum Jana Zamoyskiego, kanclerza i hetmana wielkiego koronnego, wyd. J. Siemieński, t. II, Warszawa 1909.

15 R. Heidenstein, Pamiętniki o wojnie moskiewskiej, oprac. J. Czubek, Lwów 1894; M. Bielski, Kronika polska, wyd. K.J. Turowski, t. III, Sanok 1856; A. Gwagnin, Kronika sarmacjej europejskiej, wyd. F. Bohomolec, Zbiór dziejopisów polskich, t. IV, Warszawa 1768.

16 B. Paprocki, Herby rycerstwa polskiego, wyd. K.J. Turowski, Kraków 1858.

17 Povest’ o prihoženii Stefana Batoria na grad Pskov, oprac. V.I. Malyševa, Moskva 1952.

18 Razradnaâ kniga 1475–1605, red. V.I. Buganova, t. III, č. l, Moskva 1984.

19 K. Buczek, Dorobek kartograficzny wojen Batorego, „Wiadomości Służby Geograficznej”, z. 3, 1934, s. 256–257.

20 Moskiewskie plany Pskowa skonfrontowała z badaniami archeologicznymi I.K. Labutina, Istoričeskaâ topografia Pskova w XIV–XV vv., Moskva 1985.Geneza konfliktu

POCZĄTEK WOJEN O INFLANTY

Polityka ekspansji, zainicjowana przez państwo moskiewskie, doprowadziła u schyłku XV w. do odnowienia konfliktu z Wielkim Księstwem Litewskim, co miało zaowocować całym ciągiem wojen. Zmagania toczono początkowo na rubieżach rozległego państwa litewskiego, choć w 1503 r. Aleksander Jagiellończyk zmuszony został do podpisania traktatu oddającego w ręce Iwana III niemal jedną trzecią terytorium Wielkiego Księstwa. W czasach Zygmunta I Starego stoczono trzy wojny moskiewskie, a coraz śmielsze zagony wroga docierały w XVI w. w pobliże Wilna. Najpoważniejszym sukcesem strony moskiewskiej było wówczas zdobycie Smoleńska w 1514 r. Nie powetowały go nawet sukcesy w polu, czy też odzyskanie Homla na mocy rozejmu z 1537 r.

Z czasem obie walczące strony zwróciły uwagę na państwo zakonne w Inflantach. Założone niegdyś przez zakon kawalerów mieczowych, a potem połączone z państwem zakonu krzyżackiego, było w szesnastowiecznej Europie niewątpliwie anachronizmem. W 1558 r. wojska Iwana IV Groźnego dokonały najazdu na Inflanty, zdobywając m.in. Narwę i Dorpat. W ten sposób państwo moskiewskie zyskało po raz pierwszy w swych dziejach dostęp do Morza Bałtyckiego.

Agresja moskiewska doprowadziła do wybuchu pierwszej wojny północnej, bowiem Polska i Litwa nie pozostały wobec niej obojętne. Zdobycie dostępu do Bałtyku mogło się przyczynić do wzrostu potęgi państwa moskiewskiego, opanowanie Rygi zagrażało litewskim interesom handlowym, a linia Dźwiny leżała niebezpiecznie blisko Wilna. Ówczesny władca Polski i Litwy, Zygmunt August, postawił się w roli obrońcy Inflant, do czego zresztą zobowiązywały go traktaty podpisane z władzami zakonu z 1557 r. Kolejny układ, podpisany 28 listopada 1561 r. w Wilnie, doprowadził do sekularyzacji państwa zakonnego. Były wielki mistrz Gothard Kettler zatrzymywał jako lenno Kurlandię i Semigalię, natomiast cała reszta posiadłości zakonnych miała zostać wcielona do Polski i Litwy jako wspólna prowincja. Do walki o Inflanty włączyli się jednak Szwedzi i Duńczycy, a konflikt rozszerzył się na cały basen Morza Bałtyckiego i pogranicze litewsko-moskiewskie, zyskując miano pierwszej wojny północnej.

W 1563 r. Litwa otrzymała potężny cios ze strony Iwana IV w postaci utraty na jego rzecz Połocka. Późniejsze sukcesy armii litewskiej, wspieranej przez wojska polskie, nie zdołały w pełni zrekompensować straty tej ważnej twierdzy. Tym niemniej, od połowy lat sześćdziesiątych XVI w., strona polsko-litewska zaczęła odnosić sukcesy, które skutecznie powstrzymały dalszą ekspansję moskiewską, a nawet zaowocowały odzyskaniem niektórych straconych terenów.

Kres zmaganiom zbrojnym położyły na jakiś czas traktaty podpisane w 1570 r. Najpierw strona polsko-litewska zawarła rozejm z państwem moskiewskim, a następnie odbył się kongres szczeciński, na którym uregulowano kwestie sporne z Danią i Szwecją. W ręku Duńczyków pozostały wyspy Dago i Ozylia, a Szwedzi utrzymali zdobytą w toku wojny Estonię, choć we wschodniej części prowincji utrzymał się Iwan IV. Poza tym, Moskwa zatrzymywała zdobyte w początkach wojny Narwę i Dorpat oraz ziemię połocką. Rzeczpospolita zachowała wprawdzie największą część byłego państwa zakonnego, jednak strony konfliktu uznawały traktaty za rozwiązanie tymczasowe.

Car kontynuował wojnę ze Szwedami w Estonii, spychając ich do okolic Rewla (dziś Tallin), a nawet zorganizował własną flotę kaperską. W tym samym czasie państwo moskiewskie padło ofiarą jednego z najpotężniejszych najazdów tatarskich. Kłopoty, w jakie w związku z tym popadł Iwan IV, przyczyniły się do zachowania „słomianego” rozejmu, jak nazywano układ polsko-moskiewski z 1570 r.

Wojna o Inflanty miała też poważne konsekwencje polityczne dla dziejów związku polsko-litewskiego, bowiem przyspieszyła zawarcie unii lubelskiej w 1569 r. To z kolei zaowocowało coraz poważniejszym zaangażowaniem wojsk polskich w zmagania z Moskwą. Natomiast Iwan IV nie osiągnął celów politycznych wytyczonych na początku wojny. Niektórzy współcześni historycy rosyjscy oceniają negatywnie „liwońską, awanturniczą politykę” cara, podkreślając, że doprowadziła ona do wyczerpania oraz wyniszczenia kraju, i w pewnym sensie stała się źródłem kryzysu demograficznego i ekonomicznego, który ogarnął państwo moskiewskie na przełomie XVI i XVII w..

PODBÓJ INFLANT PRZEZ IWANA GROŹNEGO

Ważnym czynnikiem, powstrzymującym Iwana IV Groźnego przed podjęciem ponownych kroków wojennych przeciw Rzeczypospolitej, była bezpotomna śmierć Zygmunta Augusta, ostatniego męskiego przedstawiciela dynastii Jagiellonów. Jeszcze przed pierwszym zjazdem elekcyjnym kandydatura cara (lub jego syna Fiodora) do tronu polskiego zyskała spore grono zwolenników, zwłaszcza na Litwie. Warunki, jakie postawił Iwan IV (m.in. przekazanie mu Kijowa) oraz jego bezceremonialność w rozmowach z polskimi posłańcami, szybko zraziły doń opinię szlachecką. Podczas drugiego bezkrólewia kandydaturę moskiewską traktowano już tylko jako element gry politycznej, służący przedłużeniu rozejmu z Iwanem IV.

Car dość szybko zorientował się w polsko-litewskiej taktyce i w styczniu 1575 r. posłał swe wojska na Inflanty. Armia moskiewska zajęła port Salis, usytuowany u ujścia rzeki o tej samej nazwie. W lipcu padła odizolowana Parnawa i cały pas północnych Inflant, należący do Rzeczypospolitej, znalazł się w ręku Iwana IV. 2000 jazdy, którą dysponował administrator Inflant Jan Chodkiewicz, nie było w stanie powstrzymać wroga. Przerażona ludność uciekała do Rygi, a Litwini i Polacy zostali zmuszeni do targowania się z carem o rozejm. Ostatecznie Iwan IV zgodził się na roczne zawieszenie broni, w trakcie którego przyjął posłańców polskich zawiadamiających go o elekcji Stefana Batorego.

Treść dostępna w pełnej wersji eBooka.

------------------------------------------------------------------------

21 A.L. Horoškevič, Rossia v sisteme meždunarodnych otnošenij serediny XVI veka, Moskva 2003, s. 557–558.W popularnonaukowej serii pt. „Historyczne bitwy” ukazały się ostatnio:

M. Olędzki, WOJNY MARKOMAŃSKIE 162–185 n.e. • J. Wojt- czak, WOJNA PARAGWAJSKA 1864–1870 • J. Centek, SOMMA 1916 • R. Warszewski, VILCABAMBA 1572 • W. Włodarkiewicz, POLESIE 1939 • S. Nowak, PUSZCZA KAMPINOSKA–JAKTORÓW 1944 • J. Jastrzębski, PEARL HARBOR 1941 • J. Spyra, AYACUCHO 1824 • S. Leśniewski, KONSTANTYNOPOL 1204 • T. Fiszka-Borzyszkowski, WOJNA BURSKA 1880–1881 • T. Szeląg, AMIDA 359 • W. Kępka-Mariański, INSUREKCJA WARSZAWSKA 1794 • J. Wojtczak, CULLODEN MOOR 1746 • M. Staniszewski, FORT PILLOW 1864 • B. Nowaczyk, CHOJNICE 1454 ŚWIECINO 1462 • W. Kalwat, KAMPANIA LANGIEWICZA 1863 • J. Molenda, WOJNY GUARAŃSKIE 1628–1756 • R. Warszewski, BOLIWIA 1966–1967 • M.A. Piegzik, GUADALCANAL 1942–1943 • A. Murawski, GÓRY PINDOS 1943–1949 • P. Korzeniowski, FLANDRIA 1940 • M. Franz, A. Pastorek, TEXEL 1673 • Ł. Migniewicz, kleidion 1014 • P. Groblewski, ANTIETAM 1862 • P. Rochala, VERCELLAE 101 p.n.e. • L. Kania, WILNO 1944 • P. Zarzycki, Iłża 1939 • T. Fijałkowski, ATLANTYK 1939–1945 • R. Warszewski, Cuzco 1536–1537 • J. Wojtczak, Minnesota 1862 • Ł. Burkiewicz, Aleksandria 1365 • K. Plewako, CAMBRAI 1917 • M. Kuczyński, WOJNA CZU Z HAN 209–202 P.N.E. • L. Wyszczelski, LWÓW 1920 • M.A. Piegzik, HOLENDERSKIE INDIE WSCHODNIE 1941–1942 • W. Polakiewicz, LIMANOWA 1914 • A. Lorbiecki, M. Wałdoch, CHOJNICE 1939 • M. Leszczyński, pomorze 1945 • G. Lach, IPSOS 301 p.n.e. • R. Warszewski, KONGO 1965 • A. Toczewski, FESTUNG KÜSTRIN 1945 • J. Wojtczak, CALLAO 1866 • R. Dzieszyński, KRAKÓW 1768–1772 • T. Jarmoła, KRETA 1941 • R.F. Barkowski, CROTONE 982 • Z. Stąpor, BERLIN 1945 • S. Kaliński, BOLIMÓW 1915 • W. Zawadzki, POMORZE 1920 • A. Zieliński, MALTA 1565 • M. Grzeszczak, IGNACEWO 1863 • R.F. Barkowski, POŁABIE 983 •

W przygotowaniu: J. Wojtczak, FILIPINY 1898–1902