Psychiatria dzieci i młodzieży. Tom 1 - ebook

AUTORZY

prof. dr hab. n. med. Jacek Bomba, emeryt

dr hab n. hum. Aneta R. Borkowska, prof. UMCS

Katedra Psychologii Klinicznej i Neuropsychologii

Instytut Psychologii

Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie

dr hab. n. med. Anita Bryńska

Klinika Psychiatrii Wieku Rozwojowego

Warszawski Uniwersytet Medyczny

dr hab. n. med. Agnieszka Butwicka

Klinika Psychiatrii Wieku Rozwojowego

Warszawski Uniwersytet Medyczny

lek. Lena Cichoń

Katedra Psychiatrii i Psychoterapii

Oddział Kliniczny Psychiatrii i Psychoterapii Wieku Rozwojowego

Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach

Centrum Pediatrii im. Jana Pawła II w Sosnowcu

dr n. med. Agnieszka Dąbkowska-Mika

Katedra i Klinika Neuroradiologii

Uniwersytet Medyczny w Innsbrucku;

Neuroimaging Research Core Facility

Uniwersytet Medyczny w Innsbrucku

dr n. med. Paweł G. Dębski

Katedra i Oddział Kliniczny Psychiatrii

Wydział Nauk Medycznych w Zabrzu

Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach

lek. Monika Gajdzik

Oddział Kliniczny Psychiatrii Wieku Rozwojowego

Dziecięcy Szpital Kliniczny im. Polikarpa Brudzińskiego w Warszawie

prof. dr hab. n. med. Agnieszka Gmitrowicz

Klinika Psychiatrii Dzieci i Młodzieży

Katedra Psychiatrii

Uniwersytet Medyczny w Łodzi

dr hab. n. med. Piotr W. Gorczyca, prof. ŚUM

Katedra i Oddział Kliniczny Psychiatrii

Wydział Nauk Medycznych w Zabrzu

Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach

dr n. med. Joanna Hyrnik

Katedra Psychiatrii i Psychoterapii

Oddział Kliniczny Psychiatrii i Psychoterapii

Wieku Rozwojowego

Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach

Centrum Pediatrii im. Jana Pawła II

w Sosnowcu

mgr Marek Ignaczak

Centrum Medyczne Salus Pro Domo w Warszawie

dr hab. n. społ. Bernadetta Izydorczyk, prof. UJ

Instytut Psychologii

Wydział Filozoficzny

Uniwersytet Jagielloński w Krakowie

prof. dr hab. n. med. Małgorzata Janas-Kozik

Katedra Psychiatrii i Psychoterapii

Oddział Kliniczny Psychiatrii i Psychoterapii Wieku Rozwojowego

Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach

Centrum Pediatrii im. Jana Pawła II w Sosnowcu

lek. Ireneusz Jelonek

Katedra Psychiatrii i Psychoterapii

Oddział Kliniczny Psychiatrii i Psychoterapii Wieku Rozwojowego

Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach

Centrum Pediatrii im. Jana Pawła II w Sosnowcu

lek. Iwona Kacperska

Poradnia Zdrowia Psychicznego w Tarczynie

dr n. o zdr. Anna Kaźmierczak-Mytkowska

Klinika Psychiatrii Wieku Rozwojowego

Warszawski Uniwersytet Medyczny

dr n. med. Małgorzata Klecka

Pracownia Diagnostyki i Terapii Zaburzeń Rozwojowych

Fundacja Fastryga w Lędzinach

mgr Łukasz Konowałek

Klinika Psychiatrii Wieku Rozwojowego

Warszawski Uniwersytet Medyczny

lek. Kamil Kozera

Katedra Psychiatrii i Psychoterapii

Oddział Kliniczny Psychiatrii i Psychoterapii Wieku Rozwojowego

Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach

Centrum Pediatrii im. Jana Pawła II w Sosnowcu

dr hab. n. prawn. Rafał Kubiak, prof. UM w Łodzi, prof. UŁ

Katedra Prawa Karnego

Uniwersytet Medyczny w Łodzi

dr n. med. Izabela Łucka

Klinika Psychiatrii Rozwojowej, Zaburzeń Psychotycznych i Wieku Podeszłego Katedra Psychiatrii

Gdański Uniwersytet Medyczny

dr hab. n. med. Renata Modrzejewska

Klinika Psychiatrii Dzieci i Młodzieży

Katedra Psychiatrii

Collegium Medicum – Uniwersytet Jagielloński w Krakowie

dr hab. n. med. Artur Pałasz

Zakład Histologii

Katedra Histologii i Embriologii

Wydział Nauk Medycznych

Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach

dr hab. n. med. Maciej Pilecki

Klinika Psychiatrii Dzieci i Młodzieży

Katedra Psychiatrii

Collegium Medicum – Uniwersytet Jagielloński w Krakowie

dr n. med. Lidia Popek

Mazowieckie Centrum Neuropsychiatrii Sp. z o.o.

dr n. med. Ewa Racicka-Pawlukiewicz

Klinika Psychiatrii Wieku Rozwojowego

Warszawski Uniwersytet Medyczny

dr hab. n. med. Barbara Remberk

Klinika Psychiatrii Dzieci i Młodzieży

Instytut Psychiatrii i Neurologii w Warszawie

dr n. med. Agnieszka Rynkiewicz

Zakład Psychiatrii

Instytut Nauk Medycznych

Kolegium Nauk Medycznych

Uniwersytet Rzeszowski

dr n. hum. Katarzyna Sitnik-Warchulska

Zakład Interwencji Kryzysowej i Psychoterapii

Instytut Psychologii Stosowanej

Uniwersytet Jagielloński w Krakowie

prof. dr hab. n. med. Agnieszka Słopień

Klinika Psychiatrii Dzieci i Młodzieży

Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

dr n. med. Tomasz Srebnicki

Klinika Psychiatrii Wieku Rozwojowego

Warszawski Uniwersytet Medyczny

mgr Katarzyna Szamburska-Lewandowska

Klinika Psychiatrii Wieku Rozwojowego

Warszawski Uniwersytet Medyczny

dr hab. n. med. Krystyna Szymańska

Klinika Psychiatrii Wieku Rozwojowego

Warszawski Uniwersytet Medyczny

dr n. med. Marta Tyszkiewicz-Nwafor

Klinika Psychiatrii Dzieci i Młodzieży

Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

lek. Krzysztof Wilczyński

Katedra Psychiatrii i Psychoterapii

Oddział Kliniczny Psychiatrii i Psychoterapii Wieku Rozwojowego

Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach

Centrum Pediatrii im. Jana Pawła II w Sosnowcu

prof. dr hab. n. med. Tomasz Wolańczyk

Klinika Psychiatrii Wieku Rozwojowego

Warszawski Uniwersytet Medyczny

dr hab. Ewa Zasępa, prof. APS

Zakład Psychologii Klinicznej Dzieci i Młodzieży

Instytut Psychologii

Akademia Pedagogiki Specjalnej

im. Marii Grzegorzewskiej w WarszawieDRODZY CZYTELNICY!

Oddajemy w Wasze ręce nowy podręcznik psychiatrii dzieci i młodzieży. Jest on kolejną pozycją na rynku w tej dziedzinie.

Dlaczego niniejszy podręcznik jest bardzo potrzebny?

Składa się na to kilka powodów. Po pierwsze, ostatnie wydanie Psychiatrii dzieci i młodzieży pod redakcją Ireny Namysłowskiej zostało opublikowane w 2012 roku. Już w 2013 roku wydano piątą wersję książki Podręcznik diagnostyczny i statystyczny zaburzeń psychicznych (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders – DSM-5), który wprowadził nowatorskie spojrzenie na zaburzenia i choroby psychiczne oraz stał się podstawą do tworzenia nowej klasyfikacji europejskiej – ICD-11. Po drugie, wprowadzono nowe leki do leczenia w psychiatrii dzieci i młodzieży, jak również poszerzono diagnostykę w zakresie zaburzeń neurorozwojowych. Dokonała się także weryfikacja diagnozy w wieku rozwojowym w zakresie zaburzeń afektywnych, dostrzeżono nowe diagnozy, do chwili obecnej niemające kryteriów diagnostycznych jednostek w kategorii zaburzeń odżywiania, wyodrębniono katatonię jako zespół objawów towarzyszący różnym zaburzeniom, zmodyfikowano diagnostykę psychologiczną. Po trzecie, wszyscy Autorzy, którzy uczynili nam ten zaszczyt i przyjęli zaproszenie do napisania poszczególnych rozdziałów, są albo autorytetami w swojej dziedzinie, albo wspaniałymi klinicystami i praktykami.

Pojawia się również pytanie szersze: Dlaczego w czasach lawinowego rozwoju nauk medycznych, w tym psychiatrii dziecięcej, powstają podręczniki?

Przecież co miesiąc internetowe bazy danych udostępniają Czytelnikom kolejne artykuły z nowymi wynikami badań. Ale może właśnie w czasach naporu coraz to nowych informacji lekarzowi niezbędny jest solidny, uniwersytecki podręcznik, oparty na danych nowych, ale – co nieuniknione – nie tyle najnowszych, ile zawierających wiedzę, którą znacznie trudniej znaleźć: nie tylko o tym, jakie są kryteria diagnostyczne, ale jak o nie zapytać. Nie tylko, czym leczyć, ale jak to robić. Jak napisano powyżej, zaproszeni do współpracy znakomici naukowcy, a także praktycy, potrafiący dzielić się swoją wiedzą z innymi, odpowiedzieli na powyższe pytania.

Obszerny materiał podręcznika został podzielony na dwa tomy. Całość zagadnień przedstawiono w trzech częściach – Podstawy, Klinika, Terapia.

W części Podstawy znalazły się widomości z zakresu historii, systemów klasyfikacyjnych i diagnostycznych, omówiono prawidłowy rozwój dziecka oraz epidemiologię zaburzeń w psychiatrii dzieci i młodzieży. Przedstawiono wywiad oraz badania psychiatryczne dziecka i adolescenta, badanie psychologiczne wraz z rolą kwestionariuszy i testów psychologicznych, badanie neurologiczne, neuroobrazujące i neurofizjologiczne oraz narzędzia diagnostyczne do oceny nasilenia objawów psychopatologicznych. Omówiono szeroko aspekty prawne w psychiatrii dzieci i młodzieży oraz psychiatrię sądową nieletnich.

Część Klinika rozpoczyna się już w tomie pierwszym i obejmuje zaburzenia: neurorozwojowe, należące do spektrum schizofrenii i innych zaburzeń psychotycznych, afektywne u dzieci i młodzieży, lękowe, obsesyjno-kompulsyjne i inne z nimi związane.

W części klinicznej tomu drugiego omówiono zaburzenia związane z traumą i stresem, zaburzenia stresowe pourazowe wraz z ostrymi zaburzeniami stresowymi i zaburzeniami adaptacyjnymi. Kolejno przedstawiono zaburzenia dysocjacyjne, zaburzenia z objawami somatycznymi i pokrewne, zaburzenia jedzenia i odżywia wraz z tymi niesklasyfikowanymi, zaburzenia wydalania, snu i czuwania, niszczycielskie i kontroli impulsów, zaburzenia związane z uzależnieniami, uzależnienia behawioralne, zaburzenia osobowości, problematykę FASD oraz dziecka jako ofiary przemocy w rodzinie, zaburzenia psychiczne w chorobach somatycznych i psychiatrię konsultacyjną.

W części Terapia omówiono planowanie terapii w psychiatrii dzieci i młodzieży, psychoedukację, terapię behawioralno-poznawczą, systemową i psychodynamiczną. Przedstawiono również zasady socjoterapii, arteterapii oraz społeczności terapeutycznej, a na zakończenie omówiono farmakoterapię w psychiatrii dzieci i młodzieży.

Dlaczego warto zagłębić się w lekturę przedstawianego podręcznika psychiatrii dzieci i młodzieży?

Dzięki wszystkim Autorom podręcznik został napisany w oparciu o najnowszą wiedzę, odwołuje się do nowoczesnych systemów klasyfikacyjnych (DSM-5, ICD-11), jak również obejmuje najbardziej aktualną farmakoterapię oraz oddziaływania pozafarmakologiczne. Przybliża on lekarzom specjalizującym się w dziedzinie psychiatrii dzieci i młodzieży, psychiatrii, psychologom, neurologom dziecięcym, pediatrom oraz psychoterapeutom zagadnienia i obszary związane z tą dziedziną.

Jest on godnym, nowoczesnym, napisanym przejrzyście, następcą wszystkich poprzednich podręczników psychiatrii dzieci i młodzieży, który według naszej oceny, dobrze się czyta.

Z życzeniami dobrej satysfakcjonującej lektury

redaktorzy naukowi – Małgorzata Janas-Kozik i Tomasz Wolańczyk1
Zarys historii psychiatrii dzieci i młodzieży w Polsce
Agnieszka Dąbkowska-Mika

Dziecko jest dla siebie kosmosem – A. Kępiński

„Wiek dziecka” – tak określiła nadchodzące XX stulecie Ellen Key (1849–1926), szwedzka pisarka i pedagog w swojej książce Barnets Århundrade wydanej w 1900 r. (polskie tłumaczenie Izabeli Moszczeńskiej pt. Stulecie dziecka ukazało się już w 1904 r.). Wcześniej dziecko było postrzegane jako mniejszy dorosły, a nie jako osoba, która doświadcza innych procesów, specyficznych dla danej fazy rozwojowej. Pierwszy na świecie szpital pediatryczny powstał przecież dopiero w 1802 r. w Paryżu.

Stopniowo rozpoznano potrzebę udzielania specjalistycznej pomocy nie tylko ciału dziecka, lecz także psyche. Początki europejskiej psychiatrii dzieci i młodzieży to wyodrębnienie się jej w świecie medycznym na przełomie wieków XIX i XX z psychiatrii i neurologii. Miało to wpływ na przekonania dotyczące powstania choroby psychicznej – przewidywano jej przyczynę organiczną, jakkolwiek istotny był również wpływ psychoanalitycznej teorii Sigmunda Freuda (1856–1939). Północnoamerykańska psychiatria dzieci i młodzieży powstała zaś wówczas, gdy uznano, że nieletni przestępca to dziecko nieszczęśliwe, a często chore. Dlatego początek psychiatrii dzieci i młodzieży w Stanach Zjednoczonych wyznacza rok utworzenia pierwszego sądu dla nieletnich (1899). Różnice te znalazły odzwierciedlenie w systemie opieki nad dziećmi i młodzieżą z zaburzeniami psychicznymi, który w Europie był obszarem zainteresowania głównie lekarza (korzystającego marginalnie z pomocy przedstawicieli innych profesji). W Stanach Zjednoczonych pomoc była udzielana najpierw od strony społecznej, przez pedagogów, psychologów, pracowników socjalnych, jedynie wyjątkowo wspieranych przez lekarzy. Obecnie w Europie też dostrzega się trend rozdziału zadań i zalety współpracy w zespołach interdyscyplinarnych. W latach 50. XX w. zaczęto uznawać psychiatrię dziecięcą za odrębną dyscyplinę medyczną, która wymaga osobnego kształcenia. Wciąż jednak w niektórych krajach nie istnieje formalnie specjalizacja z pedopsychiatrii, nie ma też ustalonych wymogów szkolenia. Nawet dziś przeddyplomowe nauczanie psychiatrii dzieci i młodzieży nie jest dostępne na każdym wydziale lekarskim w Polsce.

Zainteresowanie rozwojem dziecka, zależnością między dziecięcymi doświadczeniami a ich wpływem na życie dorosłe czy kształtowanie się psychiki przyczyniło się do rozwoju psychoanalizy. Austriacko-brytyjska psychoterapeutka Anna Freud (1895–1982), która nota bene przeszła psychoanalizę u własnego ojca, co stoi w sprzeczności ze współczesnymi standardami, poświęciła swoje prace psychoanalizie dzieci, także w kontekście zagadnień pedagogicznych. Wyszkoliła wielu psychoanalityków, prowadziła kursy psychoanalizy dziecka dla nauczycieli. Melanie Klein (1882–1960), również austriacko-brytyjska psychoterapeutka, wprowadziła pojęcia relacji z obiektem, koncepcje nieświadomych fantazji, pozycji paranoidalno-schizoidalnej i depresyjnej. W swojej pracy stosowała metody dostępne już dla bardzo małych dzieci (takie jak zabawa czy rysowanie), co przybliżyło zrozumienie początkowych faz życia dziecka, ale też (w konsekwencji) procesów zachodzących w psychice osoby dorosłej.

Mającymi kluczowe znaczenie dla psychopatologii człowieka – nie tylko w paradygmacie psychoanalitycznym – relacjami matki („obiektu”) z dzieckiem od jego urodzenia do 24. miesiąca życia zajmowała się też Margaret Mahler (1897–1985). Ta pochodząca z Węgier psychoanalityczka, od 1938 r. na emigracji w Stanach Zjednoczonych, była uczennicą m.in. Helene Deutsch (1884–1982), wybitnej psychoanalityczki pochodzącej z Przemyśla i zawsze mocno identyfikującej się z polskością. Deutsch, od 1935 r. również na emigracji w USA, wprowadziła seksualność kobiety w obszar zainteresowania psychoanalityków, stworzyła koncepcję osobowości as – if oraz podwaliny pod rozumienie osobowości schizoidalnej, interesowała się również okresem adolescencji. Nieznane wcześniej w historii masowe odwrócenie się młodzieży od wartości uznawanych przez rodzinę i poprzednie pokolenia, bunt w społecznym obszarze normatywnym i aksjologicznym, rewolucja obyczajowa lat 60. XX w., identyfikacja generacyjna poprzez wtopienie się w rzesze fanów kolejno pojawiających się nurtów muzycznych (od zespołu The Beatles począwszy) wyjaśniała zanikiem roli ojca, zdewaluowaniem tej figury psychoanalitycznej i poczuciem pustki, bez oparcia w kreatorze ego i superego.

Te antropologiczne i kulturowe odniesienia wydają się bliskie przemyśleniom Marii Orwid (1930–2009), również urodzonej w Przemyślu twórczyni Kliniki Psychiatrii Dzieci i Młodzieży Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Dla prof. Orwid, spiritus movens terapii rodzinnej w Polsce – od czasów studiów związanej z Kliniką Psychiatrii prof. Antoniego Kępińskiego – adolescencyjny okres dochodzenia do dojrzałości był obszarem szczególnego zainteresowania. Źródła poczucia samotności u młodzieży, ujawnianej kulturowo, jak opisywała to Deutsch, ale też psychopatologicznie w kategoriach lawinowo narastających u adolescentów w ostatnim półwieczu zaburzeń depresyjnych, lękowych, autodestrukcyjnych i funkcjonowania społecznego, upatrywała ona w transgeneracyjnie przeżywanej traumie Holokaustu i potwornościach zachowań ludzkich okresu wojny. Przez to kolejne pokolenia naznaczone są – jak wskazywała prof. Orwid – niepewnością (siebie, losów, przynależności) i pragnieniem wolności (od wartości, obligacji, zobowiązań i oczekiwań).

Uwarunkowania geopolityczne i historyczne Polski spowodowały, że rozwój psychiatrii, w tym psychiatrii dzieci i młodzieży, na ziemiach polskich zdominowany był wpływami psychiatrii niemieckojęzycznej. W odległej przeszłości opieka nad dziećmi z zaburzeniami psychicznymi ograniczała się jedynie do troski rodziny lub oddania dziecka do asylum. Wynikało to z ograniczonego stanu wiedzy, uprzedzeń i braku możliwości terapeutycznych. Jednakże już w 1534 r. w Krakowie powstał pierwszy w Polsce przytułek dla chorych psychicznie, również dzieci, o profilu leczniczym (aczkolwiek bardzo ograniczonym). Pierwsze wzmianki o programowym leczeniu (nie tylko zapewnieniu warunków bytowych) dzieci „chorych, otępiałych i wynędzniałych” dokumentowały istnienie w Gdańsku już w 1542 r. specjalnych pomieszczeń szpitala. Opieka była darmowa, obejmowała też nauczanie.

W czasach współczesnych za pierwszy na ziemiach polskich zakład dla dzieci z odchyleniami rozwoju umysłowego uważa się lecznicę w Krakowie, założoną w 1912 r. z inicjatywy prof. Jana Piltza przy ul. Kopernika 25 (dziś Instytut Pielęgniarstwa i Położnictwa Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego), prowadzoną przez dr. Cezarego Onufrowicza (1864–1929). Na obszarze zaborów austro-węgierskiego i pruskiego istniały stosunkowo liczne (w porównaniu z ubogim pod tym względem zaborem rosyjskim) szpitale i zakłady opiekuńcze dla chorych psychicznie, lecz nie miały one organizacyjnie wydzielonych struktur dla dzieci lub młodzieży. Cechą charakterystyczną tych szpitali – zgodnie z powszechną w owych czasach tendencją – było lokowanie ich w oddaleniu od dużych miast, a miarę rozwoju opieki nad chorymi psychicznie stanowiło zwiększanie liczby pacjentów. Zdarzały się szpitale obejmujące „opieką” ponad 2 tys. chorych. Dopiero w latach 80. XX w. rozpoczęto w Polsce proces (wciąż jeszcze in statu nascendi) zmniejszania liczebności chorych w szpitalach psychiatrycznych oraz przywracania psychiatrii medycynie (czemu służyło np. tworzenie oddziałów psychiatrycznych w lokalnych szpitalach wielospecjalistycznych), a samych pacjentów – ich rodzinom i najbliższemu środowisku (poprzez rozwój oddziałów dziennych i lecznictwa ambulatoryjnego, w tym leczenia środowiskowego). Znaczący rozwój opieki nad dziećmi i młodzieżą z zaburzeniami psychicznymi odnotowuje się od czasu odzyskania niepodległości przez Polskę. W przejętych po zaborcach szpitalach wydzielano oddziały dla dzieci (m.in. Tworki, Kulparkowo, Kobierzyn, Kościan, Warta, Owińska, Dziekanka, Świecie nad Wisłą, Lubliniec, Kocborowo, Obrzyce koło Międzyrzecza, Wejherowo, Bolesławiec, Toszek, Lubiąż, Choroszcz, Chełm Lubelski).

Druga wojna światowa przyniosła tragiczny los dzieciom chorym psychicznie. Niemieccy najeźdźcy w ramach akcji T4 (czyli planowej zagłady chorych psychicznie zgodnie z oficjalnym hasłem Ausmerzung lebensunwerten Lebens – „wyniszczenia istnień niewartych życia”) wymordowali wtedy w polskich szpitalach co najmniej 5 tys. chorych dzieci. Wstrząsające jest to, że zabójstwa dokonywał personel medyczny, tj. lekarze czy pielęgniarki podający dzieciom luminal. W Świeciu już we wrześniu 1939 r. zgładzono 120 chorych dzieci, pod pozorem wywiezienia ich na wycieczkę. Dyrektor dr Józef Bednarz podzielił ich los. Również w Kocborowie bezpośrednio po wkroczeniu na ziemie polskie Niemcy zgładzili kilkanaścioro dzieci niepełnosprawnych intelektualnie, a także 2,5 tys. dorosłych pacjentów, lekarza J. Kopicza i personel. W Chełmie Lubelskim bestialsko wymordowano pacjentów, wyrzucając dzieci przez okno czy urządzając pogoń za chorymi. Dyrektor szpitala dr Ignacy Fuhrman został zamordowany w 1939 r. W Lublińcu zamordowano 221 dzieci. W szpitalach psychiatrycznych na terenach Górnego Śląska dzieci i dorosłych pacjentów rozstrzeliwano w masowych egzekucjach. Wyniszczeni chorzy umierali z głodu albo byli uśmiercani w komorach gazowych zamontowanych na samochodach. W latach okupacji niemieckiej zginęło w ten sposób ponad 20 tys. osób psychicznie chorych. W czasie wojny polskie kompleksy szpitalne dla nich przeznaczone, m.in. w Międzyrzeczu–Obrzycach czy Kościanie, były wykorzystywane w ramach akcji T4 – przywożono tam z Rzeszy niemieckiej i z terenów okupowanych pacjentów psychiatrycznych celem ich eksterminacji. Niektórym wystawiano dla rodzin fałszywe akty zgonów z podaniem nieprawdziwej przyczyny śmierci.

W Zofiówce, Zakładzie dla Nerwowo i Psychicznie Chorych Żydów, też zgładzono wszystkich pacjentów, co skłoniło do samobójstwa kilkoro lekarzy. Jakże inaczej rozumieli oni odpowiedzialność lekarza za zdrowie i życie pacjenta niż lekarze psychiatrzy aktywnie uczestniczący w akcji T4. Jednym z nich był Polak, Wiktor Ratka, dyrektor szpitala w Dziekance. W trakcie wojny opowiedział się po stronie niemieckiej, był konsultantem medycznym akcji T4, wyznaczał pacjentów do zagłady. Po wojnie zamieszkał w Niemczech i nigdy nie poniósł odpowiedzialności za swoje zbrodnie. Nieliczni psychiatrzy sądzeni po wojnie za uczestnictwo w ludobójstwie powoływali się nie tylko na dyrektywy nazistowskiego Naczelnego Lekarza III Rzeszy Leonarda Conti, lecz także na zasady eugeniczne, zgodnie z którymi dążono do wyselekcjonowania ludzi „czystych rasowo”, ostatecznie zdyskredytowane przez doświadczenia związane z II wojną światową. Na początku XX w. nie brakowało związków niemieckojęzycznej psychiatrii z eugeniką. Nawet w klinikach prowadzonych przez A. Forela, E. Bleurela czy E. Rudina sterylizowano pacjentów psychiatrycznych. Tak burzliwe czasy piszą nieraz dramatyczne biografie... jak te Leo Kannnera i Hansa Aspergera – dwóch pedopsychiatrów, urodzonych na terenie Austro-Węgier, którzy pierwsi opisali pacjentów ze spektrum autyzmu. Kanner (1894–1981) zdążył wyemigrować do Stanów Zjednoczonych przed Zagładą. Asperger (1906–1980) osobiście selekcjonował dzieci do Spiegelgrundu, podwiedeńskiej placówki, w której (jak wiedział) były mordowane.

Druga wojna światowa przerwała rozwój nowatorskiego nurtu w polskiej psychiatrii dzieci i młodzieży wykreowany przez ruch higieny psychicznej na polu społeczno-instytucjonalnym i kliniczno-teoretycznym. W latach 30. XX w. powstał Tymczasowy Komitet Higieny Psychicznej (potem Liga Higieny Psychicznej), utworzono państwowe agendy Higieny Psychicznej, a w 1932 r. zorganizowano Szpitalny Oddział Neuropsychiatrii Dziecięcej i Pedagogiki Leczniczej z poradnią w Warszawie, przy ul. Złotej. Twórcą i niestrudzonym propagatorem burzliwego rozwoju społeczno-wychowawczej psychiatrii dziecięcej był prof. Kazimierz Dąbrowski (1902–1980) – psychiatra, psycholog, pedagog i filozof. Stworzył on koncepcję dezintegracji pozytywnej, rozumiejąc pod tym pojęciem niektóre aspekty zaburzeń psychicznych w kontekście rozwoju, definiowanego jako przejaw zdrowia psychicznego. Podczas licznych staży zagranicznych spotkał się z założeniami higieny psychicznej, na podstawie których stworzył oryginalną, autorską teorią egzystencjalnej koncepcji osobowości, kreatywności i zdrowia psychicznego. W ten sposób dołączył (jako jedyny Polak i psychiatra dziecięcy) do panteonu najbardziej znaczących uczonych, wytyczających nowy kierunek w psychiatrii. Założył on Instytut Higieny Psychicznej (1935), najpierw w Warszawie, potem z filiami w innych miastach: Łodzi, Gdyni, Lublinie, Stanisławowie, a w okresie tużpowojennym – w Krakowie, Gdańsku, Toruniu, Katowicach, Kielcach, Olsztynie, Poznaniu i Szczecinie. Powstały też wówczas nieco skromniejsze poradnie w kolejnych miastach: Bydgoszczy, Bytomiu, Częstochowie, Dąbrowie Górniczej, Rabce, Sosnowcu, Zakopanem. Działalność Instytutu obejmowała poradnictwo dla wszystkich grup wiekowych (m.in. dwa oddziały z poradniami dla dorosłych – obserwacyjny i psychonerwicowy w Warszawie), ale zwłaszcza dla dzieci i adolescentów: poradnie psychologiczno-psychopatologiczne i zakłady leczniczo-wychowawcze dla dzieci niepełnosprawnych intelektualnie, oddziały psychiatryczne w okolicy Zagórza (Józefów, Miedzeszyn, Radość) i w Warszawie. Oprócz tej działalności usługowej Instytut Higieny Psychicznej prowadził aktywność szkoleniową (Państwowa Wyższa Szkoła Higieny Psychicznej), naukowo-badawczą i wydawniczą (ukazywał się kwartalnik „Zdrowie Psychiczne”). W czasie wojny przeniesiono materialny i naukowy dorobek Instytutu wraz z zakonspirowaną Wyższą Szkołą Higieny Psychicznej do Zagórza; prof. Dąbrowski był tam dyrektorem założonego przez siebie sanatorium dla dzieci z nerwicami. Ukrywano w nim żołnierzy z Armii Krajowej i dzieci z warszawskiego getta. Był to też czas próby dla profesora – aresztowany w 1942 r. przez gestapo, więziony był przez wiele miesięcy w Krakowie i Warszawie.

Pierwsze lata po wojnie, dzięki niestrudzonym wysiłkom znacznie uszczuplonej przez straty wojenne kadry psychiatrów i psychologów wychowawczych wraz z prof. Dąbrowskim, ruch higieny psychicznej, działalność organizacyjna, naukowa i szkoleniowa Państwowego Instytutu Higieny Psychicznej dynamicznie się rozwijały. Odtworzono filie i poradnie w 15 miastach, uruchomiono zakłady i oddziały dla dzieci neuropatycznych i „trudnych” w Józefowie, Rybienku, Zagórzu i Spławie. Państwowa Wyższa Szkoła Higieny Psychicznej wykształciła setki psychologów i lekarzy.

Zmiany polityczne i ustrojowe w Polsce po 1945 r. i stopniowe zaostrzanie się walki ideologicznej z podporządkowaniem nauki i służb społecznych wzorcom stalinowskim spowodowały wielomiesięczne uwięzienie prof. Dąbrowskiego, zamknięcie Państwowego Instytutu Higieny Psychicznej i filii, z przekształceniem ich w poradnie zdrowia psychicznego. Stały się one zaczątkiem (do dziś realizowanego) systemu ambulatoryjnego lecznictwa psychiatrycznego. Niestety (też z powodów politycznych) zlikwidowano niektóre pracownie naukowe oraz poradnie szkolnej opieki psychohigienicznej. W wyniku dalszej ich reorganizacji zwiększała się rola psychiatrii bardziej niż psychologii, a psychiatria dzieci i młodzieży praktycznie została inkorporowana do neuropsychiatrii.

W Szpitalu im. dr. Józefa Babińskiego w Krakowie w 1951 r. otworzono Oddział Neuropsychiatrii Dziecięcej, dla dzieci od 3. do 10. roku życia, a pierwszym ordynatorem został prof. K. Dąbrowski. W ciągu następnych kilku lat znacznie rozbudowano oddział, organizując też szkołę i przedszkole. Stosowano nie tylko farmakoterapię, lecz także terapię behawioralną, socjoterapię, kinezyterapię oraz terapię zajęciową. W 1978 r. oddział dziecięcy szpitala w Kobierzynie wszedł w skład Kliniki Psychiatrii Dzieci i Młodzieży przy Katedrze Psychiatrii Akademii Medycznej w Krakowie. Katedra Psychiatrii Uniwersytetu Jagiellońskiego kierowana po II wojnie światowej przez prof. Eugeniusza Brzezickiego (1890–1974), a później przez prof. Antoniego Kępińskiego (1918–1972) była właściwym milieu dla nieprzerwanie głęboko humanistycznego, środowiskowego i systemowego modelu rozumienia zaburzeń psychicznych dzieci i młodzieży realizowanego przez prof. Marię Orwid (1930–2009). Dzieliła ona swoje zainteresowania całego życia (nie tylko naukowego) między pomoc młodym ludziom wchodzącym w dojrzałość a zrozumienie ogromu następstw przeżycia Holokaustu. Dorobek znamienitych poprzedników twórczo kontynuował jej następca, prof. Jacek Bomba. Obecnie Kliniką kieruje doc. Maciej Pilecki, Oddziałem Stacjonarnym – dr Kinga Widelska, Oddziałem Dziennym – doc. Renata Modrzejewska, Pracownią Psychologii i Psychoterapii Systemowej oraz Ambulatorium Terapii Rodzin Zespołu Leczenia Środowiskowego – prof. Barbara Józefik.

Podwaliny pod specjalistyczną opiekę nad dziećmi niepełnosprawnymi intelektualnie położyła prof. Maria Grzegorzewska (1887–1967) – psycholog, pedagog, twórczyni pedagogiki specjalnej w Polsce. W 1922 r. założyła w Warszawie Państwowy Instytut Pedagogiki Specjalnej, pierwszą uczelnię pedagogiczną. Hasło Instytutu brzmiało: „Nie ma kaleki, jest człowiek”. Podczas okupacji nadal prowadziła wykłady, pracowała naukowo, ukrywała Żydów. Po wojnie Instytut wznowił działalność, szkolenie obejmowało również obowiązkowy staż obserwacyjny na oddziale psychiatrycznym. Profesor Grzegorzewska otworzyła też Państwowy Instytut Nauczycielski, gdzie współpracowała m.in. z Januszem Korczakiem.

Jednym z najwybitniejszych psychiatrów polskich był prof. Jan Mazurkiewicz (1871–1947), który założył szpitale w Kochanówce (Łodzi) i Kobierzynie, zostając ich pierwszym dyrektorem. Stworzył nowatorską teorię psychofizjologiczną, wychodzącą poza narzuconą politycznie teorię behawioralną. Zajmował się m.in. rozwojem kolejnych funkcji psychicznych w trakcie wzrastania dziecka. Kierował Kliniką Psychiatrii w Warszawie. W czasie okupacji wykładał na tajnych kursach dla lekarzy. Przez prawie ćwierćwiecze był prezesem Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego. Wiele lat przed Timothym Crowem i Nancy Andreasen dokonał podziału objawów schizofrenii na pozytywne i negatywne.

W 1951 r. powstał Instytut Psychiatrii i Neurologii, jako centrum polskich badań naukowych w tych dziedzinach, z siedzibą najpierw w Pruszkowie, potem w Warszawie. W jego składzie znajduje się Klinika Psychiatrii Dzieci i Młodzieży kierowana początkowo (od 1975 r.) przez prof. Marka Masiaka, a od 1989 r. przez prof. Irenę Namysłowską, psychiatrę, psychoterapeutkę rodzinną, przez lata Konsultanta Krajowego w dziedzinie psychiatrii dzieci i młodzieży, autorkę podręcznika Psychiatria dzieci i młodzieży (2004). W pracy klinicznej wspomagana była przez dr Lidię Popek, aktualną Konsultantkę Województwa Mazowieckiego. Później kierownikiem Kliniki został prof. Filip Rybakowski, a obecnie jest nim prof. Barbara Remberk (aktualny Konsultant Krajowy).

W celu ujednolicenia i nadzorowania kształcenia lekarzy powołano w 1957 r. Studium Doskonalenia Lekarzy. Instytucja ta wprowadziła też stypendia w klinikach, aby zwiększyć liczbę psychiatrów dzieci i młodzieży (nota bene, określoną już 60 lat temu przez Tadeusza Bilikiewicza jako „zaniedbaną przez rządzących specjalizację”). Powstała specjalizacja II stopnia z pedopsychiatrii (po pediatrii lub psychiatrii), z programem ustalanym przez Komisję Neurologii i Psychiatrii Dziecięcej (1958). Dotkliwie odczuwano w tej dziedzinie brak podręczników polskich – studenci uczyli się z książek obcojęzycznych, dopiero w 1957 r. ukazała się Psychiatria kliniczna T. Bilikiewicza, a w 1958 r. tłumaczenie z języka rosyjskiego G.E. Sucharowej Psychiatria wieku dziecięcego, wykłady kliniczne, natomiast w 1959 r. światło dzienne ujrzała Społeczno-wychowawcza psychiatria dziecięca K. Dąbrowskiego.

W 1972 r. Ministerstwo Zdrowia i Opieki Społecznej włączyło psychiatrię dziecięcą do medycyny wieku rozwojowego. Pierwsza w Polsce Klinika Psychiatrii Wieku Rozwojowego – pod kierownictwem prof. Anieli Popielarskiej (1918–2009), protagonistki włączenia w dziedzinę pediatrii wszystkich obszarów życia i funkcjonowania dziecka – powstała jeszcze w Klinice II Pediatrii Akademii Medycznej w Warszawie. Wieloletnim kierownikiem Kliniki była potem prof. Jadwiga Komender, staraniem której uwzględniono psychiatrię dzieci i młodzieży w nauczaniu przeddyplomowym studentów medycyny w Warszawie. Obecnie kierownikiem Kliniki Psychiatrii Wieku Rozwojowego Uniwersytetu Medycznego w Warszawie jest prof. Tomasz Wolańczyk.

Od 1981 r., dzięki swoim staraniom, Sekcja Naukowa Psychiatrii Dzieci i Młodzieży PTP, z powrotem podlega pod psychiatrię. W 1988 r. Polska została członkiem IACAPAP (International Association for Child and Adolescent Psychiatry and Allied Professions) – organizacji założonej w 1937 r., a w 1991 r. Sekcja Psychiatrii Dzieci i Młodzieży PTP przystąpiła do ESCAP (European Society for Child and Adolescent Psychiatry), organizacji narodowych towarzystw psychiatrii dzieci i młodzieży powstałej w 1954 r. (jako Union of European Paedopsychiatrists). Od 1991 r. Polska jest też stałym członkiem UEMS-CAPS (Union of European Medical Specialists in Europe – Child and Adolescent Psychiatry Section), organizacji powstałej w 1958 roku.

W najnowszych dziejach psychiatrii dzieci i młodzieży o miano pierwszego oddziału odtworzonego po zawierusze wojennej ubiega się Oddział Psychiatrii Młodzieży w Lublińcu, kierowany od założenia w 1951 r. przez doc. Janinę Marię Krasowską (1907–1993), przybyłą na Śląsk z Kresów. Szpital ten był od 1952 r. siedzibą Kliniki Psychiatrii katowickiego Wydziału Lekarskiego Śląskiej Akademii Medycznej. W późniejszych latach staraniem prof. Ireny Krupki-Matuszczyk psychiatria dzieci i młodzieży została włączona w struktury Katedry Psychiatrii jako Kliniczny Oddział Psychiatrii i Psychoterapii Wieku Rozwojowego z siedzibą w Centrum Pediatrii w Sosnowcu, kierowany przez prof. Małgorzatę Janas-Kozik.

Niestrudzonym orędownikiem rozwoju psychiatrii dzieci i młodzieży był prof. Tadeusz Bilikiewicz (1901–1980), który podkreślał, że „każdy człowiek dorosły był bowiem kiedyś dzieckiem, a każde dziecko stanie się osobą dorosłą”. Już w 1948 r. w swojej Klinice w Gdańsku wydzielił dwie sale na potrzeby psychiatrii dziecięcej. Walnie przyczynił się także do powstania odrębnej specjalizacji w tej dziedzinie. Spośród pięciu pierwszych nowo wypromowanych specjalistów prof. Halina Sulestrowska (1928–2007) kierowała Oddziałem od 1955 r. w strukturze Kliniki Chorób Psychicznych Akademii Medycznej w Gdańsku do roku 1996. W 1975 r. wyłączono Oddział ze społeczności akademickiej i taki stan rzeczy trwał aż do 1984 r., gdy prof. Adam Bilikiewicz (1933–2007) utworzył II Klinikę Chorób Psychicznych z przejęciem Oddziału Dzieci i Młodzieży. W latach 1996–2002 Oddziałem kierowała prof. Jadwiga Gromska (1935–2013), a klinika prof. Adama Bilikiewicza w 2006 r. przyjęła nazwę Kliniki Psychiatrii Rozwojowej, Zaburzeń Psychotycznych i Wieku Podeszłego. Od 2002 r. Oddziałem kieruje dr Izabela Łucka, natomiast kierownikiem Kliniki jest prof. Leszek Bidzan. Klinika gdańska, a także szczecińska, jako że kierował nią uczeń prof. T. Bilikiewicza prof. Leonard Wdowiak (1920–1976), żartobliwie zwana była pod koniec XX w. „psychiatrią bałtycką”. Określenie to, wykreowane z racji wyraźnie biologicznego rozumienia źródeł zaburzeń psychicznych i metod ich leczenia (teoria etioepigenezy, czyli hierarchicznej epigenezy nawarstwień etiologicznych, pionierskie wprowadzanie śpiączek atropinowych i insulinowych oraz chloropromazyny), wydawało się już wówczas nietrafione, ponieważ prof. Bilikiewicz, nie tylko psychiatra, lecz także historyk i filozof, żywo zajmował się również psychoanalizą i psychoterapią. Wydał m.in. wielokrotnie wznawiane książki poświęcone psychoanalizie marzeń sennych, życiu płciowemu kobiety, nerwicy, wykorzystaniu psychoanalizy w praktyce lekarskiej, a nawet podręcznik psychoterapii. Z tego środowiska wywodziła się również prof. Hanna Jaklewicz (1933–2016). Psychiatra dziecięca i młodzieżowa, propagatorka psychoterapii i terapii rodzin, szczególnie zainteresowana zaburzeniami rozwoju, swoje naukowe i dydaktyczne pasje realizowała w Zakładzie Psychopatologii Wydziału Nauk Społecznych Uniwersytetu Gdańskiego i w Poradni Nerwic dla Dzieci w Gdańsku.

W Łodzi psychiatria dzieci i młodzieży wiele zawdzięcza prof. Jolancie Rabe-Jabłońskiej (1950–2014). Od 1984 r. w II Klinice Psychiatrycznej Akademii Medycznej w Łodzi (obecnie Uniwersytet Medyczny) kierowała ona oddziałem młodzieżowym, który sama utworzyła. Założyła i prowadziła jako redaktor naczelny kwartalnik „Psychiatria i Psychologia Kliniczna”, czasopismo rekomendowane przez Sekcję Psychiatrii Dzieci i Młodzieży PTP. Zorganizowała na terenie Łodzi opiekę psychiatryczną dla młodzieży, w tym oddział stacjonarny, dzienny i hostel. Wszechstronna i nieprzeciętnie pracowita (opublikowała ponad 300 prac w recenzowanych czasopismach), w ostatnim okresie przed przedwczesnym odejściem Profesor stała na czele Katedry Psychiatrii. Obecnie Kliniką Psychiatrii Młodzieżowej kieruje prof. Agnieszka Gmitrowicz, wybitna suicydiolog, która z pasją naukowca i zaangażowaniem społecznika podejmuje wyzwanie ograniczenia wielkości tej drugiej (po wypadkach komunikacyjnych) przyczyny śmierci w populacji rozwojowej w Polsce. Zakładem Psychiatrii Biologicznej i Neuropsychologii kieruje prof. Anna Dietrich-Muszalska, zaangażowana także w przeciwdziałanie uzależnieniom wśród młodzieży (m.in. w Towarzystwie Zapobiegania Narkomanii).

W Poznaniu twórcą i kierownikiem Kliniki Psychiatrii Dzieci i Młodzieży był prof. Andrzej Rajewski, który zgromadził zespół lekarzy i psychologów oraz w zrównoważony sposób wykorzystywał skuteczność terapii biologicznych i oddziaływań psychoterapeutycznych (zwłaszcza nurtu systemowego) w leczeniu. Obecnie na czele Kliniki stoi prof. Agnieszka Słopień, Konsultantka Krajowa w nowej dziedzinie psychoterapii dzieci i młodzieży.

W województwie kujawsko-pomorskim tradycje psychiatrii dzieci i młodzieży zapoczątkowała przybyła do Torunia z Kresów prof. Janina Hurynowicz, która kierowała od 1945 r. Filią Instytutu Higieny Psychicznej (a później Wojewódzką Przychodnią Zdrowia Psychicznego). Obecnie Odziałem Klinicznym Psychiatrii Dzieci i Młodzieży przy I Klinice Psychiatrii Collegium Medicum Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Bydgoszczy kieruje dr Małgorzata Dąbkowska (Konsultantka Wojewódzka), a Oddziałem Klinicznym Psychiatrii Dzieci i Młodzieży przy II Klinice Psychiatrii CM UMK w Toruniu (stworzonym przez dr L. Popek) – dr Mirosław Dąbkowski (akredytowany w UEMS-CAP przez Naczelną Radę Lekarską).

W Lublinie w I Klinice Psychiatrii, Psychoterapii i Wczesnej Interwencji działa Oddział Psychiatrii Dzieci i Młodzieży.

We Wrocławiu funkcjonuje oddział psychiatrii dzieci i młodzieży (w Wojewódzkim Szpitalu Specjalistycznym im. J. Gromkowskiego), nie jest on jednak włączony w struktury akademickie.

Podobnie niekorzystna panuje obecnie w Białymstoku, gdzie niedawno zamknięto Oddział Psychiatrii Dzieci i Młodzieży w Choroszczy, założony w 1959 r. przez dr. Mieczysława Domysławskiego. Również Oddział Psychiatrii Dzieci i Młodzieży w Szczecinie-Zdroju pozostaje poza strukturami uczelnianymi.

Analogicznie jest na wydziałach lekarskich w Olsztynie, a także w Radomiu, Opolu, Kielcach, Rzeszowie, Zielonej Górze, na Uczelni Łazarskiego w Warszawie, w Collegium Medicum Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Wyższej Szkole Technicznej w Katowicach oraz Krakowskiej Akademii im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego.

Podane wyżej niedostatki tłumaczą pośrednio dramatyczny stan psychiatrii wieku rozwojowego w Polsce. Niedobór lekarzy tej specjalności wynika po części z braku szkolenia przeddyplomowego studentów w specjalności „psychiatria dzieci i młodzieży”. Sami psychiatrzy nie dokonają zmian w tym zakresie. Potrzebne są działania systemowe na szczeblu władz ustawodawczych i realizacji rządowych.

Konwencja o prawach dziecka, przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych w 1989 r., a obowiązująca w Polsce od 1991 r., nakłada szereg obowiązków na państwo polskie. Jej art. 25 zobowiązuje państwo do stosowania właściwego dla wieku leczenia, w tym dotyczącego zdrowia psychicznego dzieci. Z kolei art. 39 nakłada na państwo obowiązek dbania o właściwą rehabilitację psychiczną dzieci.

W polskim ustawodawstwie kwestie zdrowia psychicznego dzieci reguluje Ustawa z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego. Jej art. 4 określa zarówno ogólny zakres działania, jak i adresatów, uwzględniając dzieci jako szczególnie ważne podmioty.

Odpowiedzią na trudną sytuację psychiatrii dzieci i młodzieży jest opracowywana i wdrażana obecnie reforma. Ze względu na kryzys w polskiej psychiatrii dzieci i młodzieży, w lutym 2018 r. Minister Zdrowia powołał Zespół Ekspertów, który opracował założenia systemowe reformy w psychiatrii dzieci i młodzieży. W skład Zespołu weszli specjaliści z zakresu psychiatrii dzieci i młodzieży, psychologii, psychoterapii oraz inni, w tym pracownicy Ministerstwa Zdrowia. W październiku 2019 r. został też powołany pełnomocnik Ministra Zdrowia ds. reformy psychiatrii dzieci i młodzieży – prof. Małgorzata Janas-Kozik. Ponieważ kluczowa dla efektywności oddziaływań jest dostępność specjalistycznej pomocy (a więc krótki czas oczekiwania na przyjęcie przez lekarza i rozbudowana sieć ośrodków blisko miejsca zamieszkania niepełnoletnich, by nie odrywać ich od środowiska rodzinnego), zdecydowano o wprowadzeniu trzech stopni referencyjności ośrodków, przenosząc część obowiązków z lekarzy na psychologów, psychoterapeutów czy terapeutów środowiskowych dzieci i młodzieży. Aby zapewnić odpowiednią liczbę profesjonalistów, uznano specjalizację z psychiatrii dzieci i młodzieży za priorytetową, a także stworzono nową specjalizację z psychoterapii dzieci i młodzieży i subspecjalizację z psychologii klinicznej dzieci i młodzieży oraz wprowadzono nowy zawód medyczny – terapeuta środowiskowy dzieci i młodzieży.

Piśmiennictwo

1. Bilikiewicz T., Gallus J.: Psychiatria polska na tle dziejowym. Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa 1962.

2. Czech H.: Hans Asperger, national socialism, and „race hygiene” in Nazi-era Vienna. Molecular Autism 2018, 9: 29.

3. Grzywa A.: Jak powstało napiętnowanie i błędne rozumienie chorób psychicznych. Psychiatria, 15(4): 211–219.

4. Łucka I., Cebella A, Flisikowska M. i wsp.: Multidyscyplinarny system leczenia stacjonarnego dzieci i młodzieży. Psychiatria 2008, 5(3): 105–110.

5. Ministerstwo Zdrowia: Komunikat dotyczący ochrony zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży, https://www.gov.pl/web/zdrowie/informacja-o-aktualnym-stanie-prac-nad-reforma-w-systemie-ochrony-zdrowia-psychicznego-dzieci-i-mlodziezy (dostęp: 15.01.2021).

6. Namysłowska I.: Zdrowie psychiczne dzieci i młodzieży w Polsce – stan rozwoju opieki psychiatrycznej i zadania na przyszłość. Postępy Nauk Med. 2013, 26(1): 4−9.

7. Namysłowska I. (red.): Psychiatria dzieci i młodzieży. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2004.

8. Nasierowski T.: Czy żyjemy w świecie historycznej próżni? Psychiatria. Pismo dla Praktyków 2016, 2(13): 24−28.

9. Perzyńska-Starkiewicz A.: In memory of Professor Jan Mazurkiewicz in the 70th anniversary of his death. Curr. Probl. Psychiatry 2017, 8(4): 259−263.

10. Piha J.: The status of child and adolescent psychiatry in EU-and EFTA-countries. Eur. Child Adolesc. Psychiatry 1997, 6(2): 116−118.

11. Popielarska A., Popielarska M. (red.): Psychiatria wieku rozwojowego. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2000.

12. Rey J.M., Assumpção Jr F.B., Bernad C.A. i wsp.: History of child psychiatry. W: J.M. Rey (red.), IACAPAP Textbook of Child and Adolescent Mental Health, 2018.

13. Schowalter J.: A history of child and adolescent psychiatry in the United States. Psychiatric Times 2003, 20(9).