Psychologia edukacyjna - ebook

WPROWADZENIE

Psychologia edukacyjna jest jedną z głównych specjalności psychologii stosowanej. To dziedzina ceniona w Europie i na świecie, co wiąże się z systemem kształcenia, tytułami zawodowymi i intratnymi zarobkami. W Polsce sytuacja psychologii edukacyjnej jest nieco odmienna. Psychologowie od dziesięcioleci działali w edukacji, jednak zatrudniani w systemie oświaty publicznej na etacie „nauczyciela–specjalisty”. Rozwijali się zawodowo, ale jedyne kształcenie obowiązkowe (poza ogólnopsychologicznym), tzw. „przygotowanie pedagogiczne”, nie dotyczyło specyfiki pracy psychologa edukacyjnego, a było skoncentrowane na zawodzie nauczyciela. Dlatego psychologowie w szkołach i poradniach psychologiczno-pedagogicznych uczyli się fachu, rozszerzając umiejętności i kompetencje poprzez indywidualnie dobierane kursy i szkolenia, głównie w ramach kształcenia ustawicznego dorosłych. W Polsce jest obecnie ponad 15 tysięcy psychologów zatrudnionych w szkołach, przedszkolach i poradniach psychologiczno-pedagogicznych. Jest to środowisko barwne, dobrze zorganizowane, odważnie podejmujące nowe zadania stawiane przez zmieniający się system organizacji oświaty i nowe wyzwania cywilizacyjne. Jednak edukacja staje się coraz ważniejszą częścią polityki państwa i należy zadbać o nieco bardziej usystematyzowane kształcenie psychologów w tym obszarze. Naprzeciw temu zapotrzebowaniu wychodzi niniejsza publikacja.

Wyzwania stojące przed psychologami w edukacji poznawałam dzięki pracy zarówno w publicznych, jak i prywatnych poradniach, szkołach i przedszkolach. Zetknęłam się tam przede wszystkim z inspirującymi osobowościami, zazwyczaj psycholożkami, które do swojej roli zawodowej podchodziły autorsko, nieustannie się szkoliły, stawiały czoła lawinie różnorodnych profesjonalnych wyzwań. Ponieważ na co dzień zajmuję się też kształceniem psychologów, zapragnęłam zachęcić studentów do większego zainteresowania perspektywami działań psychologicznych w edukacji.

W pracy nad założeniami tej publikacji przyświecało mi kilka idei. Pierwsza taka, że psychologia edukacyjna jest specjalnością praktyczną. Dlatego rozważania teoretyczne są ograniczone do minimum, a autorzy każdego z rozdziałów starali się wskazać zastosowania praktyczne zarówno teorii, jak i odkryć empirycznych. Drugim założeniem książki było przeświadczenie, że psycholog zajmuje się psychologią edukacji, a nie edukacją. W związku z tym wraz z innymi autorami staraliśmy się kłaść nacisk na potrzeby roli zawodowej psychologa i nie mylić jej z rolą nauczyciela, edukatora czy trenera. Psycholog edukacyjny nie jest bowiem lepszym nauczycielem, lepszym edukatorem czy skuteczniejszym trenerem. Jest psychologiem na różne sposoby wspierającym: ucznia (w tym, gdy trzeba, jego rodzinę), nauczyciela, społeczność szkoły, proces kształcenia. Nie wychowuje i nie naucza. Jego rola jest znacznie bardziej zniuansowana.

Mimo że dzięki entuzjazmowi współautorów książka okazała się całkiem obszerna, to oczywiście rozczaruje wielu czytelników. W jednym tomie bowiem nie sposób odpowiedzieć na wszystkie wyzwania stojące przed psychologiem edukacyjnym. Patrząc na zebrane rozdziały, widzę wyraźnie, że udało nam się pokazać znaczenie praktyki opartej na dowodach. Jednym z głównych wątków jest kwestia specjalnych potrzeb edukacyjnych ujęta z perspektywy najnowszych danych empirycznych, standardów diagnostycznych i etycznych. Chociaż oprócz specjalnych potrzeb edukacyjnych poruszamy kwestie dobrostanu i zdrowia psychicznego ucznia, to niestety nie omawiamy wyzwań z punktu widzenia procesu grupowego. W oczywisty sposób pomijamy wszystkie kwestie związane bardziej z psychologią dziecka czy kliniczną niż edukacyjną. Nasza publikacja koncentruje się na rozumieniu i wspieraniu indywidualnego rozwoju ucznia jako osoby uczącej się i rozwijającej swój potencjał twórczy, a mniej na tym, co klasycznie określane jest wychowaniem. Także rozdziały podejmujące zagadnienia wsparcia dla nauczyciela dotyczą głównie procesu kształcenia zróżnicowanej populacji uczniów. Mam jednak poczucie, że oferowana tematyka jest spójna i wypełnia pewną niszę, podczas gdy pominięte zagadnienia są lepiej reprezentowane w innych dostępnych na polskim rynku publikacjach.

Do powstania tej książki przyczyniło się ponad dwudziestu autorów. Każdy z nas ma swoje osobiste doświadczenia z psychologią edukacyjną i własne motywy. Korzystając z roli redaktora naukowego, chciałabym tu wspomnieć o dwóch wybitnych psychologach i badaczach, którzy mieli kluczowy wpływ na kształtowanie się psychologii edukacyjnej w Polsce, a zatem i na kształt tej publikacji. Jak wyjaśniam w jednym ze wstępnych rozdziałów, badania empiryczne i publikacje przeglądowe czy teoretyczne nie mają bezpośredniego przełożenia na praktykę psychologiczną. Psychologowie praktycy potrzebują aktywnych, twórczych, oddanych pośredników między akademią a zastosowaniem. W moim osobistym doświadczeniu spotkałam dwóch wybitnych profesorów, których aktywność akademicką i zaangażowanie praktyczne mogłam obserwować na przestrzeni wielu lat: Panią Profesor Martę Bogdanowicz z Uniwersytetu Gdańskiego oraz Pana Profesora Tadeusza Gałkowskiego z Uniwersytetu Warszawskiego. Tytuły profesorskie jasno świadczą o ich dorobku naukowym i akademickim. Jednak te tytuły nigdy ich nie ograniczały. Pani profesor Marta Bogdanowicz jest osobą, dzięki której zaangażowaniu na przestrzeni wielu dziesięcioleci setki tysięcy dzieci z dysleksją miały szansę na rozpoznanie ich potrzeb w polskim systemie edukacji. Poza aktywnością naukową pani profesor zawsze miała czas na wywieranie presji na politykę edukacyjną, na odpowiadanie na listy zrozpaczonych rodziców i zagubionych nauczycieli. Bez jej pełnego poświęcenia zaangażowania polska psychologia edukacyjna byłaby daleko w tyle. Jedno z moich pierwszych osobistych wspomnień dotyczących pani profesor to szkolenie w Gdańsku na temat dysleksji. Cały dzień niezwykle intensywnych zajęć warsztatowych, przerwa. Jedni biegną do toalety, inni napić się lub coś zjeść. Jednak nie prowadząca. Profesor Bogdanowicz jest bowiem otoczona wianuszkiem słuchaczek, które pragną mieć zdjęcie z największym autorytetem w dziedzinie dysleksji w kraju. Pomimo zmęczenia Pani Profesor uśmiecha się, pozuje do zdjęcia, wspiera, dodaje skrzydeł. W mojej opinii, nie ma w Polsce psychologa zajmującego się dysleksją, który nie byłby wychowankiem (bezpośrednim lub pośrednim) Profesor Bogdanowicz.

Pan Profesor Tadeusz Gałkowski zajmował się przede wszystkim psychologią i edukacją osób głuchych oraz osób z autyzmem. Podobnie jak Profesor Bogdanowicz również i on nigdy się nie zamykał w murach akademii. Przeciwnie, aktywnie działał, wspierając wszelkie inicjatywy, małe i duże, na rzecz osób z niepełnosprawnościami. Dzieliłam kiedyś z Panem Profesorem pokój na Uniwersytecie SWPS. Cechą szczególną tego pokoju był pewien nieład, a konkretnie nagromadzenie dużej liczby pozbieranych z korytarzy krzeseł. Dość regularnie krzesła te były zajęte przez przybywających z różnych zakątków Polski psychologów praktyków, pedagogów, aktywistów. Pan Profesor miał dla nich zawsze bezpieczną przestrzeń, drożdżówki i pełne mądrości słowa otuchy. Również i ta publikacja nie powstałaby, gdyby profesor Gałkowski nie powiedział mi pewnego dnia: „Pani Doroto, to świetny pomysł”.

Jako główny redaktor naukowy tej publikacji odczuwam przepełniającą serce wdzięczność dla Pani Profesor Marty Bodganowicz i Pana Profesora Tadeusza Gałkowskiego za inspirujący przykład, jak łączyć pracę akademicką z żywym kontaktem z autentycznymi celami psychologii i jak może wyglądać pełna szacunku współpraca z praktykami. Mam nadzieję, że Pani Profesor zechce zapoznać się z naszą pracą i doceni jej efekty. Pan Profesor odszedł od nas, a wdzięczni współpracownicy i uczniowie wydali w 2022 roku księgę pamiątkową poświęconą Jego pamięci.

Dziękuję również drugiej redaktorce naukowej tej publikacji, dziekan Wydziału Psychologii USWPS za wsparcie merytoryczne i organizacyjne tej publikacji. Współautorom wyrażam wdzięczność za opartą na wzajemnym szacunku współpracę, zaufanie i świetne teksty wpisujące się idealnie w założenia publikacji. Szczególnie wiele zawdzięczam autorce trzech rozdziałów, Magdalenie Kochańskiej, gdyż jak nikt inny wspierała mnie swoim doświadczeniem wydawniczym i psychologicznym, a także autentyczną troską o ostateczny kształt tej wspólnej publikacyjnej przygody. Moje wcześniejsze i obecne doświadczenia z Wydawnictwem Naukowym PWN każą mi sądzić, że redaktor wydania, pani Aleksandra Małek, jest dobrym duchem publikacji akademickich z obszaru psychologii. Wcześniej jako autor, obecnie jako autor i redaktor naukowy doświadczam dającego poczucie bezpieczeństwa, serdecznego i profesjonalnego wsparcia na każdym kroku procesu twórczego i wydawniczego. Dziękuję.

*

Publikacja została podzielona na trzy części. Każda z nich dotyczy względnie niezależnego zakresu zagadnień, jednak uzupełniają się one, tworząc spójną całość.

Cel części pierwszej to nakreślenie terytorium psychologii edukacyjnej na mapie polskich rozważań psychologicznych w obszarze edukacji, kształcenia i wychowania. Rozdział pierwszy w dużej części poświęcony jest kontrowersjom terminologicznym i przedstawia argumentację uzasadniającą przyjęte rozwiązania. Rozdział drugi porzuca rozważania akademickie i koncentruje się na osobie psychologa edukacyjnego. Kim on (zazwyczaj ona) jest, jak definiuje swoją rolę zawodową? Czy istnieje w Polsce tożsamość zawodowa psychologów pracujących w obszarze edukacji? Jakim presjom tożsamość ta podlega? Również rozdział trzeci realizuje cele związane z praktykowaniem psychologii, bowiem przedstawia ramy organizacyjno-prawne przewidujące konkretne zadania dla psychologów w strukturze systemu oświaty. Rozdział czwarty ma nieco bardziej akademicki charakter, gdyż prezentuje przegląd wypracowanych wspólnie przez praktyków i akademików ram praktycznych świadczenia usług psychologicznych w obszarze edukacji. To poniekąd odpowiedź na wątpliwości i niepokoje zarysowane w rozdziale drugim. Zadaniem rozdziału piątego jest ugruntowanie w świadomości psychologów edukacyjnych znaczenia i roli praktyki opartej na dowodach i dostarczenie narzędzi oceny pod tym względem dostępnych metod oraz technik diagnozy i interwencji. Wszystkie następne rozdziały respektują tę perspektywę. Kolejny rozdział bezpośrednio dotyka codzienności usług psychologicznych w edukacji, gdyż porusza skomplikowane zagadnienia etycznego i zgodnego z prawem ich świadczenia. To kolejny przykład na to, że praktyka psychologiczna nie wypływa wprost z teorii psychologicznych poznawanych na studiach. Znacznie bardziej istotne są standardy profesjonalne wypracowane przez grupę zawodową i ważne jest, aby środowisko profesjonalne miało świadomość wprowadzania mechanizmów kontrolnych takich jak: naukowa weryfikacja skuteczności metod, wspólnie wypracowywane i weryfikowane ramy praktyczne oraz standardy etyczne zawodu – niezależne od bezpośrednich presji. Dwa kolejne rozdziały mają nieco inny charakter. Odnoszą się bowiem do pewnych podstawowych konceptów teoretycznych. W rozdziale siódmym osią rozważań są pojęcia zdrowia psychicznego i dobrostanu oraz ich praktyczne zastosowania w pracy psychologa szkolnego. Rozdział ósmy natomiast definiuje i uzasadnia kluczowe dla edukacji pojęcie specjalnych potrzeb edukacyjnych oraz idee uniwersalnego projektowania i racjonalnych dostosowań. Dalsze rozdziały nawiązują bezpośrednio do tych koncepcji. Na zakończenie tej wprowadzającej części rozdział dziewiąty prezentuje przegląd modeli diagnostycznych wypracowanych dla celów diagnozy psychologicznej ogólnie, ze szczególnym zastosowaniem do diagnozy specjalnych potrzeb edukacyjnych i osób z takimi potrzebami.

Część druga książki podejmuje temat praktycznych zadań psychologa w kontekście diagnozy i interwencji związanych ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Rozdział dziesiąty przedstawia model i konkretne narzędzia diagnozy inteligencji u uczniów zarówno z populacji ogólnej, jak i z grup specjalnych. Kontynuacja przeglądu narzędzi znajduje się w rozdziale jedenastym, który zawiera prezentację najnowszych narzędzi dostępnych w obszarze psychologii edukacyjnej. Następne rozdziały prezentują wyczerpujący przegląd zagadnień związanych z rozumieniem, diagnozą i interwencją w obszarze neuroatypowego rozwoju: w zaburzeniach rozwoju językowego, dysleksji, dyskalkulii i autyzmie. Te dobrze znane czytelnikowi zagadnienia zostały ujęte w perspektywie nieco odmiennej, uzupełniającej w stosunku do wielu dostępnych na rynku publikacji, bowiem z punktu widzenia SPE i konsekwencji atypowego rozwoju dla procesu edukacji z naciskiem na wprowadzanie dostosowań w procesie kształcenia.

Część trzecia ma odmienny charakter niż dwie poprzednie. Zawiera szereg rozdziałów wzbogacających wiedzę i warsztat psychologa, którego zadaniem jest nie tylko troska o ucznia, lecz także współpraca z nauczycielami i dbanie o klimat placówki edukacyjnej. Cel tej części to pokazanie szerokiego zakresu psychologii edukacyjnej, wykraczającego poza zagadnienia tradycyjnie kojarzone z psychologią wychowawczą. Tematyka wielu rozdziałów ujmuje rolę psychologa jako eksperta dzielącego się z edukatorem wiedzą i kompetencjami w procesie konsultacji lub warsztatów. Poruszają one takie kwestie jak: rola bezradności intelektualnej i pamięci roboczej w procesie uczenia, spersonalizowane formy edukacyjne i sztuka przekazywania informacji zwrotnej o wynikach uczenia się, możliwości zastosowania design thinking w edukacji, edukacja seksualna i kompetencje międzykulturowe nauczycieli. Te pod wieloma względami wyjątkowe, autorskie propozycje to przykłady zastosowań psychologii edukacyjnej do wsparcia nauczyciela i kształtowania polityki edukacyjnej. Ostatnie rozdziały skupiają się na zastosowaniu wypracowanych na gruncie psychologii praktycznych metod treningów poznawczych i treningów twórczości u uczniów. Publikację zamyka omówienie weryfikacji naukowej efektywności tradycyjnych metod pracy takich jak terapia zabawą, wykorzystanie gier i biblioterapia. Poza walorem praktycznym celem tego rozdziału jest przypomnienie czytelnikowi, że błędem byłoby utożsamienie praktyki opartej na dowodach wyłącznie z najnowszymi trendami w praktyce. Psychologia edukacyjna jako odrębna dyscyplina praktyczna, podobnie jak zrobiła to już psychologia kliniczna, musi wypracować własne standardy weryfikacji celów i skutecznego ich realizowania.

Jeszcze raz dziękując wszystkim współautorom i współpracownikom za włożoną pracę i serce, chciałabym wyrazić nadzieję, że ta publikacja stanie się skutecznym wsparciem dla psychologów edukacyjnych na ważnym odcinku ich codziennych zmagań o lepsze doświadczenia edukacyjne dla polskich uczniów i większą satysfakcję z pracy dla nauczycieli.

Dorota Bednarek

Bath, 8 marca 2023PRZYPISY

Stan w Systemie Informacji Oświatowej, marzec 2023.

Division of Educational and Child Psychology. Por.: https://www.bps.org.uk/member-microsites/division-educational-child-psychology

Educational psychologists look at how children and young people experience life within the context of their school and home environment and how different factors in these environments interact with each other. Much of an educational psychologist’s work is focused on supporting children and young people in educational settings however educational psychologists can also offer support to parents to help meet their children’s needs at home and to schools and local authorities to help them develop and improve their systems.

Educational psychology is one of the cruellest frontline in contemporary psychology.

Educational psychology is focused largely on the application of psychological principles to the study of human learning and development in educational settings.

The field of educational psychology – possibly more than any other – has been shaped by many multidisciplinary factors.

A theory is a set of interrelated constructs (concepts), definitions, and propositions that present a systematic view of phenomena by specifying relations among variables, with the purpose of explaining and predicting the phenomena (Kivunja, 2018, s. 45).

A theory usually emerges from a long process of research that uses empirical data to make assertions based on deductive and inductive analysis of the data (Kivunja, 2018, s. 45).

the theoretical framework is a structure that summarizes concepts and theories, which you develop from previously tested and published knowledge which you synthesize to help you have a theoretical background, or basis for your data analysis and interpretation of the meaning contained in your research data.

the conceptual framework comprises your thoughts on identification of the research topic, the problem to be investigated, the questions to be asked, the literature to be reviewed, the theories to be applied, the methodology you will use, the methods, procedures and instruments, the data analysis and interpretation of findings, recommendations and conclusions you will make.

provide a scaffolding to accommodate EPs’ individual areas of psychological expertise (Woolfson, 2008, s. 131)

series of steps, stages or actions that support the application of a theoretical model or models. In educational psychology the practice framework bridges the gap between theoretical models and the effective application of these in the applied context.

Poza wielokrotnie cytowanymi w tej publikacji pracami Katry i Sokołowskiej.

To justify professional decisions it is not sufficient to fall back on rules, standards and policies. Instead, students need to learn to articulate the reasons behind their actions.

the split allegiance between the local education authority and parents and children.

being part of a profession offers collective support from colleagues belonging to the same organization maintenance of professional autonomy is facilitated through belonging to a professional group.

Pensum to liczba zajęć godzin dydaktycznych, do których zobowiązany jest nauczyciel. W placówkach publicznych pensum wynosi około 20 godzin tygodniowo, co oznacza, że drugie tyle nauczyciel pracuje poza rozliczonymi godzinami „lekcyjnymi” np. w formie przygotowania zajęć realizowanych w ramach pensum.