Psychologia społeczna - ebook

WSTĘP DO WYDANIA POLSKIEGO

Gdy dowiedzieliśmy się, że Psychologia społeczna zostanie przetłumaczona na język polski, byliśmy (przez chwilę) zaskoczeni, a zaraz potem (już dłużej) zachwyceni. Zdziwiliśmy się, że książka tak szybko zyskała popularność. Tłumaczenie już w rok po publikacji to prawdziwy sukces! Ogromnie cieszy nas, że możemy uczestniczyć we wprowadzaniu młodych ludzi w świat psychologii społecznej i że studenci oraz wykładowcy przejawiają wobec tej książki taki entuzjazm. Jesteśmy więc bardzo wdzięczni wszystkim tym, którzy przygotowywali polskie wydanie. W szczególności dziękujemy Redaktorowi Naukowemu polskiego wydania – Małgorzacie Kossowskiej, Recenzentowi – Mirosławowi Kofcie, Tłumaczom – Małgorzacie Gocłowskiej, Aleksandrze Gruszce, Joannie Kowalczewskiej, Justynie Olszewskiej i Maciejowi Sekerdejowi, a także Wydawnictwu Naukowemu PWN za podjęcie tej inicjatywy.

Kilka słów na temat samej Psychologii społecznej. Tworząc tę książkę, chcieliśmy zaoferować studentom psychologii społecznej kompendium, jakiego jeszcze nie było. Dążyliśmy do tego, aby nasz podręcznik był jasny i przystępny, a jednocześnie pełen życia; aby stanowił świadectwo istnienia podstawowych cząsteczek psychologii społecznej. W naszych zamierzeniach tekst ten miał stać się rodzajem przewodnika, pomagającego stawiać pierwsze kroki w tej dziedzinie, bez wikłania się w subtelności i detale (na które znajdzie się jeszcze czas podczas dalszych studiów). Książka zawiera krótkie rozdziały, z których każdy można przeczytać w godzinę. Omówiono w nich zarówno klasyczne badania, jak i najnowsze osiągnięcia psychologii społecznej. Zawarto tu również przydatne dane, wykresy i ilustracje, a wśród nich mapki pamięciowe naszego autorstwa, które pomogą usystematyzować zdobytą wiedzę.

Pisanie książki sprawiło nam dużo radości i mamy nadzieję, że jest to zauważalne. Chcielibyśmy, aby książka ta inspirowała i podsycała fascynację psychologią społeczną, ale przede wszystkim, aby zgłębianie wiedzy w tej dziedzinie sprawiło Czytelnikowi przyjemność.

Rich i Rhiannon

Grudzień 2008 r.PRZEDMOWA

Dlaczego napisaliśmy tę książkę, dlaczego powinieneś ją przeczytać i inne potrzebne Ci informacje...

Dlaczego napisaliśmy tę książkę

Pięć lat temu w Birmingham jedno z nas wpadło na pomysł napisania tej książki. Po wielu korektach i przeróbkach, dyskusjach i naradach (nie wspominając o szczęśliwym przeniesieniu się współautorki do Birmingham)… oto ona. Ale istnieje przecież wiele innych podręczników psychologii społecznej. Dlaczego właśnie ten miałby być wyjątkowy? Dlaczego napisaliśmy tę książkę, a co ważniejsze, dlaczego w ogóle powinieneś ją przeczytać?

Cóż, rzecz w tym, że większość podręczników to gigantyczne księgi. Gdy byliśmy studentami, sami przekopywaliśmy się przez te wielkie tomiska. Zadaliśmy więc sobie pytanie: czy osobom odbywającym pierwszy w życiu kurs psychologii społecznej naprawdę potrzebna jest cała ta masa informacji? Nie zrozum nas źle, jest wiele świetnych podręczników do psychologii społecznej i z pewnością przejrzysz je dokładnie, jeśli zdecydujesz się zgłębiać psychologię społeczną w trakcie dalszych studiów. Ale czy już teraz musisz poznawać te wszystkie zawiłości i skomplikowane tematy? Naszym zdaniem – nie. W tej chwili naprawdę jest Ci potrzebny prosty, przystępny i przyjemny wstęp do cudownego świata psychologii społecznej. Coś, co będzie interesującą i przyjemną lekturą, a jednocześnie przygotuje Cię do egzaminów. Rozebraliśmy więc psychologię społeczną na części, przyjrzeliśmy się każdemu elementowi tego mechanizmu, a teraz pokazujemy go Tobie. Moglibyśmy nazwać ten podręcznik Nagą psychologią społeczną, ale brzmiałoby to trochę niestosownie, dajemy zatem tytuł: Psychologia społeczna.

Książka, którą masz teraz przed sobą, zawiera krótkie rozdziały, które da się przeczytać w kilka godzin. Każdy rozdział daje Ci naprawdę potrzebne podstawy, pozwalające zdać pierwszy egzamin z psychologii społecznej. Książka zawiera też mnóstwo wykresów i ilustracji, pomocnych w trakcie czytania. Postaramy się również pokazać Ci znaczenie psychologii społecznej w życiu codziennym. Jesteśmy szczególnie dumni z map pamięciowych. Jedno z nas w akcie szaleństwa, podczas egzaminów końcowych na III roku studiów, umieściło wszystkie powtórkowe notatki na wielkiej mapie pamięciowej, rozwieszonej na ścianie pokoju akademika. No dobrze, było to trochę żałosne (i nie będziemy tu wspominać o anegdocie związanej z „maską wiedzy”). Chodzi nam jednak o to, że mapy pamięciowe naprawdę pomagają zapamiętać porozrzucane kawałki wiedzy, związane z danym tematem. Mamy nadzieję, że Ty też uznasz je za przydatne.

Dlaczego uważamy, że powinieneś przeczytać tę książkę

Ten podręcznik ma na celu zapoznać Cię z najważniejszymi pojęciami, podejściami i wynikami badań, niezbędnymi dla zrozumienia psychologii społecznej. Jest adresowany do tych z Was, którzy uczą się psychologii społecznej po raz pierwszy. Niezależnie od tego, czy psychologia społeczna to Twój główny obszar zainteresowań, czy jedynie kurs fakultatywny, podręcznik ten, w sposób łatwy do zrozumienia i zapamiętania, ujmuje podstawowe zagadnienia tej dziedziny (pojęcie Ja i tożsamości społecznej, poznanie społeczne, postawy, procesy grupowe, wpływ społeczny, uprzedzenia, agresję, zachowania prospołeczne, bliskie związki i atrakcyjność, przyjaźń i miłość). Tekst koncentruje się głównie na teorii i demonstracji empirycznej kluczowych zjawisk na podstawowym poziomie. Książka zawiera również omówienie najnowszych badań i zastosowań psychologii do zdarzeń życia codziennego. Wszystko to sprawia, że podawane treści są przystępne, kształcące i aktualne. Próbowaliśmy pisać pouczająco, ale bez zasypywania Cię zbędnymi informacjami. Aby osiągnąć ten cel, każdy rozdział wyposażyliśmy w następujące elementy:

- Przegląd i streszczenia podrozdziałów, rozbijające tekst na mniejsze części, które pomagają utrwalać wiedzę w trakcie czytania.

- Wiele tabel, wykresów i ilustracji, które prezentują najważniejsze wyniki oraz idee.

- Ramki zawierające informacje na temat klasycznych oraz współczesnych badań, w połączeniu z interesującymi zastosowaniami teorii i badań do życia codziennego.

- Niezbędne kluczowe terminy i definicje, które powinieneś znać, zostały wyróżnione i wyjaśnione. W tekście wytłuszczono istotne terminy, a ich opisy lub definicje znalazły się w Wykazie najważniejszych pojęć na końcu książki.

- Aby utrwalić Twoją wiedzę, na końcu rozdziału umieściliśmy również literaturę uzupełniającą oraz mapy pamięciowe, które pomogą zorganizować wiedzę w taki sposób, aby ułatwić Ci odpowiadanie na pytania podczas egzaminu.

Coś, co powinieneś wiedzieć…

Wpływowy psycholog społeczny, Gordon W. Allport zdefiniował psychologię jako „próbę zrozumienia i wyjaśnienia, w jaki sposób rzeczywista, wyobrażona czy też założona obecność innych osób wpływa na myśli, uczucia i zachowania pojedynczych osób” (1985, s. 3). Innymi słowy, psychologia społeczna próbuje zrozumieć zachowanie społeczne jednostek, w kategoriach zarówno wewnętrznych cech osoby (np. osobowości, procesów umysłowych), jak i wpływów zewnętrznych (efektów środowiska zewnętrznego).

Historia rozwoju badań

Pomysł studiowania procesów społecznych w naukowy sposób pojawił się w połowie XIX w. Francuski myśliciel August Comte (1938) położył kamień węgielny psychologii społecznej, argumentując, że nauki o społeczeństwie powinno się studiować w ten sam sposób, co nauki przyrodnicze. Choć trudno dokładnie wskazać początek badań psychologii społecznej, nabrały one żwawszego tempa na przełomie XIX i XX w. W 1895 r. francuski pisarz Gustav LeBon sformułował teorię zachowania tłumu, twierdząc, że ludzie źle zachowują się, będąc w grupach, ponieważ są kontrolowani przez zbiorowy umysł. Teoria ta była prekursorska względem wielu kolejnych prac o wpływie społecznym i agresji, omawianych szczegółowo w naszej książce. Była też jedną z pierwszych prac analizujących sposób, w jaki kontekst społeczny wpływa na zachowanie jednostek. W 1987 r. Norman Triplett przeprowadził prawdopodobnie pierwszy w psychologii społecznej eksperyment, w którym systematycznie porównywał wyniki dzieci, wykonujących zadanie samotnie lub w obecności innych dzieci. Badacz odkrył, że dzieci rozwiązywały zadanie dużo szybciej w obecności innych, ponieważ wzbudzało to u nich instynkt współzawodnictwa.

W 1908 r. opublikowano dwa pierwsze podręczniki psychologii społecznej. Angielski psycholog William McDougall napisał An Introduction to Social Psychology – pracę przedstawiającą zachowanie społeczne jako mające źródło w biologii. Autor pisał w niej o instynktach, które zdefiniował jako dziedziczne lub wewnętrznie uwarunkowane dyspozycje, przyczyniające się, w reakcji na bodźce ze świata zewnętrznego, do powstawania podstawowych emocji (takich jak: strach, złość, ciekawość i czułość). Amerykański socjolog Edward Ross, autor Social Psychology, przedstawił te zagadnienia z nieco innej perspektywy, skupiając się na bardziej złożonych zjawiskach społecznych, takich jak: zachowanie tłumu, kultura, konformizm oraz konflikt.

W pierwszej połowie XX w. nastąpiła swoista eksplozja badań psychologii społecznej. Wiele klasycznych badań przeprowadzonych w tym okresie zostało omówionych w naszej książce. W 1934 r. przeprowadzono badanie zachowań i postaw właścicieli amerykańskiego hotelu w stosunku do chińskich par (postawy i zachowania, zob. rozdz. 3). La Pierre wykazał w tym badaniu, że postawy i zachowania ludzi są często rozbieżne. W 1935 r. Sherif zademonstrował w swoim eksperymencie rolę norm społecznych w wywieraniu wpływu na zachowanie ludzi, gdy znajdują się w obecności innych osób (wpływ społeczny, zob. rozdz. 5). W 1940 r. Hovland i Sears zaproponowali i przetestowali teorię wyjaśniającą przyczyny ludzkiej agresji. Autorzy uznali, że ma ona swoje źródło we frustracji życiowej – aby ją rozładować, agresorzy poszukują potencjalnej ofiary (temat agresji, zob. rozdz. 7).

Druga wojna światowa miała doniosły wpływ na kierunek, jaki obrały teoria i badania psychologii społecznej. Mniej więcej w tym samym czasie społeczeństwa zaczęły zdawać sobie sprawę z tego, że uprzedzenia wobec mniejszości etnicznych (zob. rozdz. 6) są nieracjonalne i niemoralne (Harding, Kutner, Proshansky, Chein, 1954). Psychologowie postawili pytanie, czy zbliżenie do siebie członków różnych grup społecznych będzie prowadzić do wzrostu wzajemnego poważania i szacunku. Wydarzenia II wojny światowej stały się również dobrą okazją do rozważań nad efektami kontaktu. Mimo oficjalnej polityki segregacji między czarnoskórymi a białymi żołnierzami, warunki walki uniemożliwiły dotrzymanie tego rodzaju przepisów – w trakcie potyczek wojennych żołnierze musieli wzajemnie liczyć na siebie. Badanie wykazało, że żołnierze, którzy doświadczyli wspólnej walki, przejawiali pozytywniejsze postawy rasowe niż ci, którzy nie mieli takiego doświadczenia (Singer, 1948; Stouffer i in., 1949). Z tego rodzaju badań wyłoniło się w 1954 r. klasyczne dzieło Gordona Allporta The Nature of Prejudice, w którym autor zaproponował hipotezę kontaktu, zakładającą, że zbliżanie do siebie różnych grup ludzi, pod pewnymi warunkami, zredukuje poziom uprzedzeń (Allport, 1954). Mniej więcej w tym samym czasie Sherif i współpracownicy przeprowadzili serię klasycznych badań, w których obserwowali dynamikę zmian zachowań grupy chłopców na obozie wakacyjnym (Sherif, Sherif, 1953; Sherif, White, Harvey, 1955). Badania te dowiodły, że kluczowymi warunkami redukcji uprzedzeń przez kontakt międzygrupowy są kooperacja i wspólny cel. Badania te wyznaczyły również fundamenty klasycznej teorii konfliktu międzygrupowego – teorię rzeczywistego konfliktu grupowego (uprzedzenia, zob. rozdz. 6).

Wydarzenia II wojny światowej dały również początek badaniom nad konformizmem, które były próbą zrozumienia zdarzeń, do jakich doszło w nazistowskich Niemczech. Solomon Asch (1956) zbadał eksperymentalnie wpływ członków grupy na jednostkę, a w najsławniejszym eksperymencie psychologii społecznej Stanley Milgram (1963) zastanawiał się nad tym, dlaczego ludzie spełniają rozkazy, nawet te związane z wyrządzaniem krzywdy innym ludziom (wpływ społeczny, zob. rozdz. 5). Mniej więcej w tym samym czasie Adorno i współpracownicy (1950), prowadząc badania nad osobowością autorytarną, obserwowali, czy ludzie o pewnych cechach osobowości częściej przejawiają uprzedzenia w stosunku do innych.

Od drugiej połowy XX w., aż do dnia dzisiejszego, badania psychologii społecznej systematycznie rozwijały się i różnicowały. W latach 60. prowadzono już badania nad wieloma problemami badawczymi, w tym nad agresją (rozdz. 7), zachowaniem prospołecznym (rozdz. 8) i relacjami międzyludzkimi (rozdz. 9 i 10). W latach 70. szczególną uwagę poświęcono poznaniu w psychologii społecznej (zob. rozdz. 2). W naszej książce będziemy omawiać zarówno klasyczne teorie i badania z pierwszej połowy XX w., jak i najnowsze, świeżo opublikowane badania.

Metody badawcze

Psychologia społeczna to naukowe badanie zachowania społecznego. Znaczy to, że większość badań opiera się na systematycznym testowaniu hipotez, wynikających z zebranych wcześniej obserwacji, badań i teorii. Jak przekonasz się podczas dalszej lektury, badacze mają do dyspozycji zróżnicowany zestaw metod do testowania hipotez. Przedstawiamy pokrótce niektóre z tych metod, podkreślając ich wady i zalety.

Metody eksperymentalne

Eksperyment polega na manipulowaniu zmienną, którą nazywamy zmienną niezależną, i sprawdzaniu, czy ma to jakiś wpływ na drugą zmienną, nazywaną zmienną zależną. W naszej książce opisujemy wiele eksperymentów. Przykładowo, w rozdziale 1 omawiamy eksperyment przeprowadzony przez Scheiera i Carvera (1977), w którym manipulowano zmienną niezależną – samoświadomością – przez inscenizowanie eksperymentu tak, aby osoby badane przyglądały się podczas badania swojemu odbiciu w lustrze. Badacze przewidzieli, że osoby w warunkach wysokiej samoświadomości będą reagować większą intensywnością emocji, w porównaniu z badanymi w warunkach niskiej samoświadomości; świadczy to o tym, że samoświadomość wywołuje bardziej ekstremalne reakcje emocjonalne. Aby potwierdzić tę tezę, zmierzono poziom emocji badanych za pomocą samoopisu. Poziom tych emocji był zmienną zależną eksperymentu.

Eksperymenty laboratoryjne

Większość eksperymentów przeprowadza się w laboratorium, w specjalnie wyznaczonym pokoju do testowania i obserwacji badanych. W niektórych badaniach laboratorium jest wyposażone w telewizory, kamery wideo, monitory komputerowe, mikrofony czy inny sprzęt eksperymentalny (np. badanie Berkowitza i LePage z 1967 r. nad efektem broni, zob. rozdz. 7). W innych wypadkach, laboratorium to zwyczajny pokój, a w nim stół i krzesło, gdzie uczestnik badania wypełnia kwestionariusz. Zaletą przeprowadzania badania w laboratorium jest możliwość ścisłego kontrolowania warunków. Innymi słowy, wszystko w laboratorium (np. środowisko, temperatura, instrukcje podane przez badacza), poza zmienną niezależną, utrzymywane jest na tym samym poziomie. Dzięki temu, jeśli zmianom zmiennej niezależnej towarzyszą zmiany zmiennej zależnej, to z dużą pewnością możemy stwierdzić, że to właśnie zmienna niezależna spowodowała zmiany w zmiennej zależnej, i nie ma to związku z żadną zmienną zakłócającą. Eksperymenty charakteryzują się wysoką trafnością wewnętrzną. Inną zaletą eksperymentów jest to, że skoro przeprowadzono je w tak ściśle kontrolowanym środowisku, są łatwo replikowalne. Jeśli badacz, stosując dokładnie taką samą metodę, otrzymuje dokładnie te same rezultaty, to możemy być pewni, że efekt odzwierciedla prawdziwe zjawisko społeczne, a nie jednorazowy, przypadkowy wynik. Stworzenie dokładnie takich samych warunków dla replikacji eksperymentu poza laboratorium jest jednak dużo trudniejsze.

Jak przekonacie się podczas lektury tej książki, eksperymenty laboratoryjne, używane do studiowania szerokiego spektrum zjawisk społecznych, stworzyły podstawy wielu bardzo wpływowych teorii. Metoda ta ma jednak pewne braki. Po pierwsze, choć wysoki poziom kontroli nad warunkami pozwala z uzyskanych wyników wnioskować o przyczynowości, sprawia to jednocześnie, że eksperyment staje się „sztuczny”. Innymi słowy, brakuje mu trafności zewnętrznej. Ostatecznie przecież psychologowie społeczni są zainteresowani rodzajem związku, jaki zachodzi między zachowaniem człowieka a jego otoczeniem społecznym; w badaniach laboratoryjnych brak jednak takiego kontekstu społecznego. W efekcie, coś, do czego dochodzi w ściśle kontrolowanych warunkach laboratoryjnych, może nie być tak łatwe do osiągnięcia w „prawdziwym świecie”. Mając tę świadomość, można więc stwierdzić, że eksperymenty są najlepszym sposobem na odrzucanie teorii o zachowaniu społecznym. Jeśli już dowiedziono danego efektu w warunkach laboratoryjnych, to badacze mogą przystąpić do badania w bardziej stosownym otoczeniu.

Wyniki eksperymentów są też podatne na domniemane wymagania sytuacji badawczych (Orne, 1962), czyli przypuszczenia badanych na temat tego, jakiego układu wyników oczekuje badacz. Badani wnioskują o tych oczekiwaniach z kontekstu eksperymentu. Gdy wyciągają tego typu wnioski, mogą oni świadomie modyfikować swoje zachowanie, aby dostosować się do (domniemanych) oczekiwań badacza. W takiej sytuacji hipotezy badanego mogą mimowolnie uzyskać poparcie w wynikach, nawet jeśli hipotezy te nie są w rzeczywistości prawdziwe. Eksperymenty w psychologii społecznej są podatne na tego typu zjawiska z powodu swojej unikatowości: w przeciwieństwie do nauk przyrodniczych, w eksperymentach psychologicznych biorą udział ludzie. Choć badacz ma możliwość kontrolowania prawie każdego aspektu środowiska, w którym znajduje się badany, nie może jednak mieć wpływu na wewnętrzne procesy psychiczne zachodzące w jego umyśle. Sami eksperymentatorzy również stanowią zagrożenie dla wyników eksperymentu. Efekt eksperymentatora to drobne wskazówki czy sygnały, dawane badanym przez eksperymentatora, będącego świadomym hipotez badania. Choć eksperymentator raczej nie jest tego świadomy, język ciała (np. gestykulacja, ruchy oczu) i wskaźniki wokalne mogą mieć mimowolny wpływ na wykonanie zadań czy odpowiedzi uczestników badania. Najlepszym rozwiązaniem tego problemu jest użycie procedury podwójnie ślepej próby, gdy osoba przeprowadzająca eksperyment nie zna hipotez badania lub nie wie, w jakim warunku eksperymentalnym znajduje się dany badany (czyli który poziom zmiennej niezależnej został mu przypisany).

Eksperymenty naturalne

Eksperymenty nie muszą być zawsze ograniczone do kontekstu laboratorium, można przeprowadzać je również w warunkach naturalnych. W naszej książce opisujemy wiele eksperymentów naturalnych. Przykładowo, w rozdziale 8 przywołujemy badanie przeprowadzone przez Bryana i Test (1967), w którym badacze zastanawiali się, czy nasze zachowanie jest modelowane na zachowaniu innych. Dokładnie rzecz ujmując, eksperymentatorzy odkryli, że badani częściej zjeżdżali na pobocze drogi, aby pomóc zagubionemu kierowcy, jeśli nieco wcześniej widzieli kierowcę pomagającego zagubionej osobie na poboczu drogi, w odróżnieniu od kierowców, którzy nie byli świadkami takiej sytuacji. Eksperymenty naturalne mają większą trafność zewnętrzną w porównaniu do eksperymentów laboratoryjnych. Rzadziej też ulegają zjawisku domniemania wymagań sytuacji badawczych, ponieważ uczestnicy zazwyczaj nie mają pojęcia o tym, że biorą udział w badaniu.

Wada tego rodzaju badań polega na tym, że sytuacja nie jest tak dobrze kontrolowana, jak w eksperymencie laboratoryjnym; trudno bowiem wyeliminować wpływ czynników zewnętrznych. W przypadku badania Bryana i Test (1967) wpływ mogły wywierać takie czynniki, jak lepsza pogoda czy mniejszy ruch, gdy badanych poddawano „warunkom modelowania”. Jeśli czynniki te faktycznie miały wpływ, to można by sądzić, że ludzie zatrzymywali się, aby pomóc zagubionemu kierowcy, ponieważ byli w lepszym nastroju lub mniej zestresowani w danym momencie.

Inny problem, z jakim borykają się inicjatorzy eksperymentów naturalnych, stanowi to, że nie zawsze można w nich losowo przypisać badanych do warunków badania; w niektórych badaniach to właśnie badani mogli zdecydować, w którym warunku eksperymentalnym będą brali udział. W rozdziale 10 przedyskutujemy eksperyment naturalny Duttona i Arona (1974), w którym eksperymentatorka zatrzymywała badanych przechodzących przez most linowy zwisający wysoko nad kanionem lub niski most przebiegający nad strumieniem. Badacze odkryli, że mężczyźni przechodzący przez wysoki most częściej uznawali eksperymentatorkę za atrakcyjną, w porównaniu z badanymi przechodzącymi przez most nisko położony nad strumieniem. Wynik badania wyjaśniono błędnym przypisaniem źródła pobudzenia fizjologicznego przez badanych. W badaniu tym uczestnicy sami przypisali się do warunków badania, ponieważ sami wybrali, czy przechodzą po nisko czy też wysoko położonym moście. W efekcie, każdy wpływ zmiennej niezależnej na zmienną zależną może być wyjaśniony różnicami uczestników obu warunków eksperymentu. Innymi słowy, można powiedzieć, że mężczyźni, którzy zdecydowali się przejść niskim mostem, byli mniej żądni przygód, a co za tym idzie, mniej żądni przygód seksualnych, niż mężczyźni, którzy wybrali przejście wysokim mostem.

Metody nieeksperymentalne

Choć eksperymenty są najlepszym sposobem decydowania o przyczynie i skutkach, w wielu sytuacjach są one niemożliwe do przeprowadzenia. Często nie da się manipulować zmienną niezależną. Jeśli interesuje nas np. to, jak płeć, pochodzenie etniczne czy wiek badanych wpływają na zachowanie, to nie jesteśmy w stanie losowo przypisać badanych do warunków eksperymentu. Ponadto eksperymenty nie są szczególnie użyteczne dla psychologów społecznych, których interesują zjawiska psychologiczne na poziomie społeczeństwa (jak np. badania Pettigrew z 1997 r. nad uprzedzeniami etnicznymi w Europie, przedyskutowane w rozdz. 6). Psychologowie społeczni mogą korzystać również z wielu metod nieeksperymentalnych.

Badanie ankietowe to metoda badawcza, w której badanych prosi się o udzielenie odpowiedzi na serię pytań, wykorzystując do tego celu wywiad (gdy badacz zadaje pytania twarzą w twarz lub przez telefon, a następnie zapisuje odpowiedzi) lub kwestionariusz (w których badani udzielają pisemnej odpowiedzi na serię pytań). Pettigrew (1997) badał za pomocą kwestionariuszy związek między przyjaźnią międzygrupową a poziomem uprzedzeń w wielu krajach europejskich. Badanie to wskazuje na wyraźną zaletę badań ankietowych: mogą one być przeprowadzane na dużej próbie badanych, we względnie prosty i niezbyt kosztowny sposób. Można przeprowadzać je na dużą skalę, badacze mają zatem większą pewność, że wyniki nadają się do generalizowania ich na większą populację i nie są wynikiem specyficznym wyłącznie dla jednej grupy badanych. Wadą kwestionariuszy jest to, że jeśli nie zostały one odpowiednio zaprojektowane, to badani mogą źle zinterpretować pytania pod nieobecność eksperymentatora, który skorygowałby błędy tego rodzaju. W badaniach kwestionariuszowych pojawia się też wiele zniekształceń odpowiedzi badanych; mają oni tendencję do bezrefleksyjnego zgadzania się z pozytywnie sformułowanymi zdaniami i często nie wykorzystują pełnej gamy możliwych odpowiedzi (np. trzymając się kurczowo odpowiedzi na środku skali, takich jak: „nie wiem” czy „czasami”, lub przeciwnie – zawsze używając ekstremalnych odpowiedzi na skali, takich jak: „zgadzam się całkowicie” lub „zupełnie się nie zgadzam”).

Psychologowie społeczni mogą przyglądać się zjawiskom bez przeprowadzania eksperymentu, ponownie analizując istniejące już dane, często takie, które zebrano dla innych celów. Jest to szczególnie przydatne, gdy badaczy interesuje wpływ zjawisk społecznych na zachowanie, zwłaszcza gdy mają już one charakter historyczny. W rozdziale 7 opiszemy badania archiwalne przeprowadzone przez Hovlanda i Searsa (1940). Badacze przeanalizowali dane, aby sprawdzić, czy liczba linczów dokonanych na czarnej ludności południa USA zwiększyła się w czasie kryzysu gospodarczego. Główny problem w analizie tego typu statystyk polega na tym, że nie zostały one zebrane z myślą o badaniach psychologicznych i nie zawierają wielu potencjalnie użytecznych informacji. Istnieją też inne sposoby studiowania zachowań społecznych, choć nie będą one szeroko zaprezentowane w naszej książce. Inne, nieeksperymentalne metody badawcze to badania terenowe, w których badacze obserwują zachowanie, do jakiego dochodzi w naturalnych warunkach, oraz studia przypadku, które zawierają szczegółowe, często opisowe badania konkretnej osoby lub małej grupy uczestników.

Podsumowując, choć naturalne otoczenie jest pożyteczne w poznawaniu szerszych zagadnień społecznych, główną wadą nieeksperymentalnych metod pozostaje to, że zmienna niezależna jest w tego typu badaniach mierzona, a nie manipulowana, w związku z czym nie ma możliwości określenia tego, który czynnik prowadzi do zmiany w drugim czynniku. Pettigrew (1997) wywnioskował ze swoich badań, że ludzie mający wśród przyjaciół osoby należące do innych grup etnicznych niż oni sami, są mniej uprzedzeni wobec grup mniejszościowych. Wynik ten jest jedynie zależnością korelacyjną. Choć istnieje związek między uprzedzeniami a liczbą przyjaźni z przedstawicielami odmiennych grup etnicznych, może on działać w obie strony; czyli możliwe jest, że ludzie o niskim poziomie uprzedzeń szukają przyjaciół poza własną grupą etniczną.

Etyka badań psychologicznych

Z uwagi na to, że wszystkie badania psychologiczne są związane z ludźmi, psychologowie społeczni, niezależnie od stosowanych metod, muszą być świadomi wielu zagadnień etycznych. Aby mieć pewność, że badania nie krzywdzą uczestników fizycznie ani psychicznie, Amerykańskie Towarzystwo Psychologiczne ustanowiło w 1972 r. kodeks zasad etycznego postępowania, którym powinni kierować się psychologowie podczas projektowani swoich badań.

Dobro uczestników: Istotne jest, aby chronić fizyczne i psychologiczne dobro uczestników badania. Nietrudno rozpoznać, czy badanie wyrządza uczestnikom krzywdę fizyczną, trudniej jest zidentyfikować krzywdę psychologiczną. Przykładowo w badaniu Milgrama (1963) nad posłuszeństwem (opisanym w rozdz. 5), badanym nie wyrządzono krzywdy fizycznej, ale odkryli oni nieprzyjemną prawdę na własny temat (przekonali się, że są w stanie wyrządzić krzywdę innym osobom, jeśli otrzymają taką instrukcję), co mogło mieć negatywne skutki psychologiczne. Nawet w mniej kontrowersyjnych badaniach trzeba czasem użyć procedur, które w pewnym stopniu mogą skutkować krzywdą psychologiczną. Krytykowanie wyników uzyskanych przez uczestnika w trakcie badania w celu wzbudzenia w nim złości, może np. doprowadzić do chwilowego obniżenia jego samooceny (np. Carver, Glass, 1978, rozdz. 7). Gdy dochodzi do takiej sytuacji, należy dołożyć wszelkich starań, aby negatywne efekty psychologiczne badania nie miały poważnych skutków i były krótkotrwałe.

Wprowadzanie badanych w błąd: Aby uniknąć problemów związanych z ukrytymi wymogami badania, bardzo ważne jest, aby osoby badane były nieświadome celu badania. Z tego właśnie powodu w przypadku wielu badań konieczne jest „zmylenie” badanych co do prawdziwego celu danego badania. Przykładowo, Milgram (1963) wprowadzał swoich badanych w błąd, przekonując ich, że będą oni w rzeczywistości aplikować badanym szoki elektryczne. Było to konieczne dla sprawdzenia, czy badani naprawdę skrzywdzą innych w akcie posłuszeństwa wobec eksperymentatora. W wielu badaniach obecni są też pomocnicy eksperymentatora – osoby, które pozornie biorą udział w badaniu, ale tak naprawdę są tylko „aktorami” zachowującymi się według z góry ustalonego scenariusza, mającego pomóc w testowaniu hipotezy badania. Ponieważ wiele eksperymentów wiąże się z, mówiąc wprost, okłamywaniem uczestników, tego rodzaju wprowadzanie w błąd często pozostaje kontrowersyjnym aspektem badań psychologicznych. W większości wypadków utajnianie celu badania ma trywialny charakter – uczestnikom badania podaje się wszystkie szczegóły eksperymentu dopiero po jego zakończeniu; nie ma dowodów na to, aby tego typu działanie wywierało negatywne długoterminowe skutki na badanych.

Poufność: Uczestnicy badań psychologii społecznej często są proszeni o ujawnienie osobistych lub intymnych informacji. Aby dać badanym pewność, że informacja ta nie zostanie w żaden sposób wykorzystana przeciwko nim, psychologowie społeczni muszą informować uczestników badania, że ich udział będzie zupełnie poufny. Innymi słowy, badacz nie może dzielić uzyskanych informacji z nikim innym. Anonimowość badanych jest często zapewniana przez identyfikowanie ich za pomocą numeru, a nie imienia.

Odkłamywanie, zgoda badanego i potwierdzenie, że został poinformowany o możliwości rezygnacji z badania: Przyjęło się, że przed przystąpieniem do badania, badani proszeni są o zgodę na branie w nim udziału. Oznacza to, że badani pisemnie wyrażają pełną i dobrowolną zgodę na uczestnictwo w badaniu. Są również informowani o możliwości wycofania się z eksperymentu w każdej chwili. Po eksperymencie badani muszą być dokładnie odkłamani. Wiąże się to z wyjaśnieniem im prawdziwego celu badania, co jest szczególnie ważne, gdy zastosowano uprzednio instrukcję maskującą. Pozwala to również na uświadomienie znaczenia badań, a osobom badanym – na zdobycie pewnej wiedzy psychologicznej.

Ostatnie słowo przed rozpoczęciem lektury…

Przedstawiliśmy krótki zarys sposobów przeprowadzania badań w psychologii społecznej. Psychologowie społeczni najczęściej analizują myśli i zachowania, wykorzystując badania empiryczne, będziemy więc często się do tych badań odwoływać, aby ilustrować poruszane tematy. Ty zaś, odnajdując w kolejnych rozdziałach wzmianki o eksperymentach, zmiennych zależnych, współpracownikach eksperymentatora i korelacjach, będziesz czuł się pewnie na tym gruncie. Ostatnia rzecz, zanim wyruszysz w tę podróż: psychologia społeczna to nie tylko bardzo potrzebne narzędzie do zrozumienia świata, w którym żyjemy; jest to też świetna zabawa. Mamy nadzieję, że podobnie jak my, Ty również uznasz, że tematy poruszane w tej książce są fascynujące. Pamiętaj, że chociaż opisano już cały genom człowieka i wiadomo już prawie wszystko na temat świata fizycznego, dochodzenie przyczyn ludzkich zachowań jest może ostatnim wyzwaniem rzuconym naukowcom. Zgromadziliśmy już ogrom wiedzy na temat myśli i zachowań społecznych, ale jest jeszcze wiele różnych zjawisk, o których nie mamy zielonego pojęcia. Kto wie, może to właśnie Twoje pomysły przyczynią się do rozwiązania wielkich zagadek psychologii społecznej...

Rich i Rhiannon

Birmingham, maj 2006 r.