Psychologia zdrowia - ebook

Skrócony spis treści

Wstęp

Rozdział 1. Narodziny i rozwój psychologii zdrowia

Rozdział 2. Psychologia zdrowia jako dziedzina stosowana

Rozdział 3. Koncepcje i pojęcie zdrowia w psychologii i naukach o człowieku

Rozdział 4. Modele i podejścia stosowane w psychologii zdrowia

Rozdział 5. Podejście salutogenetyczne i jego znaczenie dla psychologii

Rozdział 6. Behawioralne uwarunkowania zdrowia i choroby

Rozdział 7. Poznawcze uwarunkowania zdrowia i choroby

Rozdział 8. Modele społecznej psychologii poznawczej wyjaśniające zachowania zdrowotne i zmianę zachowań

Rozdział 9. Zdrowie i choroba w paradygmacie stresu psychologicznego

Rozdział 10. Psychologiczno-społeczny kontekst zdrowia i choroby – zasoby i czynniki ryzyka w modelu salutogenetycznym i patogenetycznym

Rozdział 11. Psychologiczne mechanizmy chorób i dysfunkcji somatycznych

Rozdział 12. Psychologiczne następstwa choroby

Rozdział 13. Zachowanie wobec własnej choroby i jego organizacja

Rozdział 14. Psychologiczne aspekty opieki zdrowotnej

Rozdział 15. Psychologiczna problematyka kontaktu lekarz–pacjent

Rozdział 16. Psychologiczna diagnoza zdrowia i choroby oraz kontekstu zdrowia

Rozdział 17. Interwencje psychologiczne i rodzaje pomocy w psychologii zdrowia

Rozdział 18. Psychologia zdrowia w wybranych dziedzinach medycyny

Rozdział 19. Kontekst metodologiczny psychologii zdrowia

Zakończenie

Bibliografia

Aneks. Wybrane narzędzia pomiaru zmiennych psychologicznych stosowanych w psychologii zdrowia

PrzypisyWstęp

Przedstawiamy czytelnikom drugie, poszerzone i unowocześnione wydanie polskiego podręcznika akademickiego Psychologia zdrowia. Od ukazania się pierwszego wydania minęło już 13 lat. Psychologia zdrowia, która wyodrębniła się pod koniec lat 70. XX wieku, w ostatnich latach rozwija się niezwykle intensywnie jako dziedzina badań i praktyki. Współcześnie następuje integracja tradycyjnych podejść do badań i praktyki rozwiązywania problemów zdrowotnych z aktualnymi oraz przyszłościowymi wymaganiami promocji i ochrony zdrowia w skali nie tylko poszczególnych krajów czy regionów, lecz także globalnej. Obszar badań nad psychologicznymi aspektami zdrowia i choroby był przedmiotem wielu ważnych prac polskich psychologów. Posiadamy w tym zakresie znaczący i oryginalny dorobek, który stale się rozwija. Podręcznik nasz osadzony jest w polskich realiach i obok najważniejszych ujęć teoretycznych i wyników badań autorów zagranicznych prezentuje polskie tradycje i polski dorobek w zakresie psychologii zdrowia.

Cele podręcznika w zasadzie się nie zmieniły. Kierowano się i w tym wydaniu następującymi założeniami:

1. Celem podręcznika jest przedstawienie teoretycznych i metodologicznych podstaw psychologii zdrowia w nawiązaniu do psychologii ogólnej i w miarę potrzeb do innych dyscyplin oraz prezentacja głównych kierunków badań i zastosowań praktycznych. Podręcznik uwzględnia aktualne potrzeby praktyki diagnostycznej i różnych form działania na rzecz promocji zdrowia, jego ochrony i pomocy w sytuacjach choroby. Odwołuje się do doświadczenia psychologów praktyków działających w różnych dziedzinach medycyny.
2. Chociaż domeną psychologii zdrowia są psychologiczne aspekty zarówno zdrowia, jak i choroby, to w odróżnieniu od dziedzin pokrewnych, takich jak medycyna behawioralna czy psychologia medyczna, akcent położony jest na zdrowiu. Niektórzy autorzy posługują się tu metaforą figury i tła, przy czym figurą jest problematyka zdrowia, a tłem – problematyka choroby. W strukturze podręcznika problematyka zdrowia znajduje się zatem na pierwszym planie.
3. Podejście dychotomiczne, traktujące odrębnie zdrowie i chorobę, zastępowane jest współcześnie przez podejście łączące te pojęcia na jednym wymiarze jako jego przeciwne bieguny. Mimo to zastosowanie psychologii do obszaru zdrowia cechuje się pewną specyfiką w porównaniu z zastosowaniem jej do problematyki choroby. W podręczniku w miarę możności poszukujemy ujęć syntetycznych, przedstawiając te same zagadnienia z perspektywy zarówno zdrowia, jak i choroby. Jednak wiele ugruntowanych zagadnień psychologii zdrowia trudno byłoby tak potraktować, ponieważ w sposób naturalny przynależą bądź to do obszaru zdrowia, bądź obszaru choroby. Niektóre rozdziały koncentrują się zatem na problematyce zdrowia, inne – na problematyce choroby. Wiedzę akcentującą zagadnienia zdrowia odnosimy do jego promocji i ochrony, natomiast psychiczne uwarunkowania i konsekwencje różnych chorób określamy jako „kliniczna psychologia zdrowia”.
4. Psychologia zdrowia zaadaptowała pochodzącą z medycyny psychosomatycznej tezę o jedności psychosomatycznej człowieka i wywodzący się z niej postulat całościowego podejścia do pacjenta. Jednakże medycyna jako teren praktycznych działań pozostała dualistyczna, z wyraźnym podziałem na psychiatrię oraz pozostałe gałęzie, zajmujące się chorobami i dysfunkcjami somatycznymi. Zastosowanie psychologii do terenu psychiatrii ma stosunkowo długie tradycje, a zagadnienia z tym związane są opracowane w licznych publikacjach pod nazwą „psychologia kliniczna”. W podręczniku koncentrujemy się na zastosowaniu psychologii w innych niż psychiatria dziedzinach medycyny. Są jednak w obrębie psychologii zdrowia takie sytuacje i procesy zaburzeń, które wymagają podejścia klinicznego, czego prostym przykładem jest choroba somatyczna u osoby z zaburzeniami psychicznymi i takie okoliczności też zostały uwzględnione.
5. W nowym wydaniu podręcznika przedstawiamy współczesne wyzwania naukowe, edukacyjne i praktyczne. Tematyka współczesnych badań w ramach psychologii zdrowia coraz częściej wskazuje na to, że istotną rolę odgrywa kontekst społeczny i tzw. zmienne publiczne. W nurcie „nowego zdrowia publicznego” powstało wiele założeń i twierdzeń zbliżających tę dziedzinę do psychologii zdrowia. Świadomość poważnych obciążeń w wysoko rozwiniętych społeczeństwach i wydłużony czas życia wymagają podjęcia nowych problemów związanych z zagadnieniem zdrowia okresu senioralnego, a więc także uwzględniania nowej wiedzy z zakresu psychologii rozwoju. Do największych wyzwań dla badań i praktyki prozdrowotnej należą także technologiczne innowacje. Uwzględniono ponadto nowe sposoby programowania badań informujących o zmianach w praktyce prozdrowotnej pod postacią badań implementacyjnych.

Psychologia zdrowia traktowana jest jako dziedzina psychologii stosowanej, zajmująca się wykorzystaniem wiedzy psychologicznej do obszaru zdrowia i choroby. Ma więc odrębny, własny obszar praktycznych zastosowań, a także własną problematykę badawczą i specjalistyczną wiedzę. Jest również odrębną dziedziną zdobywania specjalizacji w zakresie psychologii. Nie oznacza to, że rozwija się niezależnie od ogólnej teorii psychologicznej i wcześniejszych prób zastosowania psychologii w tym obszarze.

W pierwszych dwóch rozdziałach przedstawiamy genezę psychologii zdrowia, historyczne i interdyscyplinarne uwarunkowania jej rozwoju i nowych nurtów badań oraz praktyki, jej główne zadania i status. W rozdziale pierwszym piszemy między innymi o zmieniającym się obliczu medycyny w następstwie opanowania chorób zakaźnych, które w krajach rozwiniętych nie stanowią już poważnego zagrożenia. Tekst ten powstawał ponad rok temu i w chwili obecnej ydaje się tracić aktualność. Epidemia COVD-19 jest lekcją pokory wyznaczającą nowe granice współczesnej medycyny. Gdy w ostatnią niedzielę marca 2020 roku piszemy te słowa, południowy komunikat podaje liczbę ponad 1700 wykrytych zachorowań i 19 zgonów w naszym kraju. Nie są to wartości, które zmieniałyby znacząco dane cytowane w rozdziale pierwszym, ale należy wziąć pod uwagę ich coraz szybszy wzrost w kolejnych dniach, a także sytuację we Włoszech i Hiszpanii, gdzie wcześniej rozpoczęła się epidemia, a obecnie liczba zgonów zbliża się do 1000 w ciągu doby. Wszyscy zadajemy sobie pytanie, jak współczesna medycyna poradzi sobie z wirusem wobec braku zabezpieczenia przed zachorowaniem i specyficznych metod leczenia osób, u których rozwinął się COVID-19. Pewien optymizm budzi aktywność lekarzy pracujących nad szczepionką i podejmujących próby niespecyficznego leczenia, a także wprowadzenie administracyjnych przepisów ograniczających przekazywanie wirusa. Opracowano również matematyczne modele rozprzestrzeniania się chorób zakaźnych, jednak dostępne statystyki przebiegu epidemii w krajach wcześniej nią dotkniętych nie pasują do jednego modelu. Nie ma zatem podstaw do przewidywania, czy w naszym kraju przebieg będzie przypominał ten z krajów, które według aktualnych ocen poradziły sobie z epidemią, jak Chiny i Korea Południowa, czy będzie on podobny do tych krajów, w których epidemia wciąż się rozwija (Włochy i Hiszpania). Za to wydaje się pewne, że po minięciu epidemii świat nie będzie już taki sam, choć nasuwa się wiele pytań o zmiany, które wtedy nastąpią. Czy ograniczą się one do służby zdrowia, czy też będzie to kompletna przebudowa gospodarki światowej? Jak zmienią się ludzie i więzy między nimi?

Trzeba jednak podkreślić, że w społeczeństwie powstało wiele działań o cechach pomocy i wsparcia społecznego. W następnych rozdziałach koncentrujemy się na problematyce zdrowia.

Kluczową rolę w psychologii zdrowia odgrywa samo pojęcie zdrowia. Jednak odpowiedź na pytanie, co to jest zdrowie, nie wydaje się ani prosta, ani jednoznaczna. Różne sposoby jego definiowania i współczesne tendencje omówione są w rozdziale trzecim, a w kolejnym – ogólne modele zdrowia i jego rozwój w cyklu życiowym człowieka.

Przełomowe znaczenie w badaniach nad zdrowiem i chorobą odegrał paradygmat salutogenetyczny. Jego istota polega na poszukiwaniu czynników sprzyjających rozwojowi zdrowia i chroniących je w szkodliwych okolicznościach. Stanowi on niezbędne uzupełnienie klasycznego paradygmatu patogenetycznego, ukierunkowanego na poszukiwanie przyczyn chorób. Model salutogenentyczny przedstawiony jest w rozdziale piątym, a w następnych dwóch zaprezentowano uwarunkowania zdrowia i choroby związane z zachowaniem (rozdz. 6) oraz uwarunkowania poznawcze (rozdz. 7).

Jednym z podstawowych zadań psychologii zdrowia jest dostarczenie podstaw teoretycznych dla oddziaływań mających na celu zachęcanie ludzi do zachowań sprzyjających zdrowiu i zmiany tych, które są dla niego szkodliwe. Obie wspomniane grupy czynników ważnych dla zdrowia, czyli jego uwarunkowania poznawcze i behawioralne, a także czynniki społeczne i sytuacyjne ujmowane są w postaci złożonych modeli, opracowanych w celu wyjaśniania zachowań zdrowotnych oraz ich zmiany. Najbardziej znane przykłady takich modeli zostały przedstawione w rozdziale ósmym. Uwzględniono zyskującą w ostatnich latach na znaczeniu teorię autodeterminacji, pominiętą w pierwszym wydaniu.

Dwa następne rozdziały prezentują ogólne konteksty i koncepcje teoretyczne opracowane przez psychologów i znajdujące zastosowanie w odniesieniu do obszaru zdrowia i choroby. Przykładem jest paradygmat stresu i radzenia sobie. Związki pomiędzy chorobą a stresem są dwustronne. Wydarzenia stresowe mogą przyczyniać się do powstawania choroby i wpływać na jej przebieg; z drugiej strony choroba stanowi źródło stresu i uruchamia proces radzenia sobie ukierunkowany na jego opanowanie. W rozdziale dziewiątym przedstawione zostały ogólne zagadnienia stresu psychologicznego i radzenia sobie, z nawiązaniem do problemów zdrowotnych. Włączono nowe formy radzenia sobie i w większym niż poprzednio stopniu uwzględniono korzystne dla człowieka aspekty stresu.

Rozdział dziesiąty, przedstawiający psychologiczno-społeczny kontekst zdrowia i choroby, jest przykładem konsekwentnego traktowania tych kluczowych dla psychologii zdrowia pojęć jako biegunów tego samego wymiaru. Ujmując sprawę szerzej, można powiedzieć, że jest to próba syntezy paradygmatu salutogenetycznego i patogenentycznego. Po stronie salutogenezy mamy tu sprzyjające zdrowiu zasoby, natomiast po stronie patogenezy – deficyty i czynniki ryzyka. W obu wypadkach są to jednak te same kategorie czynników, tyle że o biegunowych właściwościach ze względu na skutki zdrowotne. Przykładem mogą być właściwości temperamentu sprzyjające zdrowiu, jak np. niska reaktywność, a na drugim biegunie – wysoka reaktywność, stanowiąca ryzyko dla zdrowia. W rozdziale tym przedstawiamy najnowszą wiedzę o zasobach typu resiliency oraz problemach związanych z wieloznacznością i różnorodnością badań w tym zakresie.

W dalszych rozdziałach koncentrujemy się na problematyce choroby. W rozdziale jedenastym przedstawiamy najważniejsze koncepcje psychologiczne wyjaśniające choroby i dysfunkcje somatyczne. Uwzględniono w nim podejście psychoanalityczne, behawioralno-poznawcze, systemowe, badania w ramach psychologii stresu i radzenia sobie oraz wielodyscyplinarne badania z zakresu psychoneuroimmunologii. Próbą integracji różnych ujęć jest kończący rozdział polietiologiczny model choroby. Kiedy już do niej dojdzie, stanowi ona problem nie tylko medyczny, ale i psychospołeczny. Psychologiczne następstwa choroby traktowanej jako źródło stresu przedstawione zostały w rozdziale dwunastym. W sytuacji stresowej człowiek podejmuje aktywność określaną jako radzenie sobie, ukierunkowaną na samokontrolę emocji oraz opanowanie źródła stresu. W rozdziale trzynastym przedstawiono zachowanie wobec własnej choroby w kategoriach radzenia sobie ze stresem. Nowym wprowadzonym wątkiem jest rozwój osobisty jako możliwy rezultat doświadczania choroby przewlekłej.

W naszym kręgu cywilizacyjnym wyodrębnił się i działa wyspecjalizowany system społeczny, którego zadaniem jest leczenie chorób i ochrona zdrowia. Od człowieka chorego, a w pewnych sytuacjach także od zdrowego, oczekuje się, że podda się oddziaływaniom tego systemu, który ulega różnym przemianom. Kontekst psychologiczny opieki zdrowotnej został przestawiony w rozdziale czternastym, a specyficzna problematyka kontaktu pacjenta z lekarzem – w rozdziale piętnastym. Wprowadzono tu zagadnienie trudności seniorów w kontakcie ze służbą zdrowia i przedstawiono nowe wyniki badań nad zaufaniem pacjenta do lekarza.

W kolejnych częściach książki opisano zadania zawodowe psychologów zdrowia. Rozdział szesnasty przedstawia zagadnienia diagnozy zdrowia i choroby oraz kontekstu zdrowia. Zaprezentowano w nim zasady diagnozowania w klinicznej psychologii zdrowia i psychologii człowieka zdrowego. Te działy mają swoje znaczenie w tworzeniu metodologicznych podstaw procesów diagnozowania.

Zagadnienia pomocy psychologicznej i zróżnicowanej interwencji psychologów omówiono w rozdziale siedemnastym. Obszerny rozdział osiemnasty przedstawia problematykę psychologiczną i zadania psychologów w dziedzinach medycyny wybranych ze względu na określone kryteria. W wyborze kierowano się: częstością chorób (zachorowalnością), zagrożeniem dla życia (śmiertelnością), uciążliwością leczenia i wpływem na całokształt życia człowieka. Dziedziny te to kardiologia, onkologia, diabetologia, ginekologia i położnictwo oraz geriatria. Ze względu na wymienione właściwości rozwiązywanych problemów medycznych charakteryzują się one dużym zapotrzebowaniem na pomoc psychologiczną dla pacjentów, w związku z czym wytworzyły się w ich ramach pewne tradycje i modele pracy psychologów. W rozdziale wykorzystano także informacje o badaniach i praktyce w tych obszarach, uzyskane od doświadczonych praktyków

Oprócz działalności praktycznej psychologowie zdrowia prowadzą badania o celach poznawczych. W zamykającym podręcznik rozdziale dziewiętnastym przedstawiono wybrane problemy metodologiczne, specyficzne dla psychologii zdrowia, i sposoby ich rozwiązywania. W nowym wydaniu uwzględniono zyskujące na popularności podejście skoncentrowane na osobie w analizie statystycznej i badania jakościowe w psychologii zdrowia.

Niniejszy podręcznik dostosowano do aktualnych programów szkół wyższych. Przeznaczony jest w pierwszym rzędzie dla rosnącej liczby studentów psychologii wybierających psychologię zdrowia jako przedmiot swojej specjalizacji zawodowej. Fakultatywne zajęcia z tej dziedziny dostępne są we wszystkich uczelniach prowadzących studia psychologiczne, a stopniowo wprowadza się również obligatoryjne kursy z tego zakresu. Podręcznik został też pomyślany w taki sposób, aby mogli z niego korzystać również studenci innych kierunków, w których programie znajdują się zagadnienia psychologii zdrowia: medycyny, pielęgniarstwa, pedagogiki, socjologii i zdrowia publicznego, a zwłaszcza studiujący zagadnienia nowoczesnego rozwiązywania problemów zdrowotnych osób, grup i instytucji.

Publikacja ta może okazać się przydatna także dla absolwentów psychologii pracujących w sektorze zdrowia, którzy pragną rozwinąć i usystematyzować wiedzę, oraz z powodzeniem być wykorzystana w różnych formach kształcenia podyplomowego. Przekształcenia opieki zdrowotnej i społecznej wymagają nowych form współpracy psychologów z innymi specjalistami – socjologami, asystentami społecznymi, pedagogami, nauczycielami, lekarzami i pielęgniarkami, także specjalistami w zakresie rehabilitacji i kultury fizycznej oraz kształtowania środowiska: architektami i ekologami. Jest to kolejny krąg osób, z myślą o których został ten podręcznik przygotowany.

Inicjatorką drugiego, poszerzonego i zaktualizowanego wydania Psychologii zdrowia jest redaktor Aleksandra Małek. Dziękujemy za tę inicjatywę i stałą pomoc oraz zachętę do pracy. Dzięki temu można przedstawić Czytelnikom nową i aktualną wersję tej dziedziny badań i praktyki psychologicznej. Dziękujemy także prof. dr hab. Ninie Ogińskiej-Bulik za niezwykle staranne przygotowanie recenzji wydawniczej, bardzo dokładną, a przy tym życzliwą ocenę i cenne uwagi. Wykorzystałyśmy je do poprawy naszej pracy, mamy nadzieję, że w dobrym kierunku.

Pragniemy także podziękować psychologom pracującym w zespołach reprezentujących różne dziedziny medycyny. Dzięki ich doświadczeniu i pomocy możemy czytelnikom przybliżyć aktualny stan merytoryczny i organizacyjny ich zawodowej działalności. Pomocne w przygotowaniu tej wersji podręcznika były również dyskusje i propozycje naszych współpracowników specjalizujących się zarówno w dziedzinie psychologii klinicznej, jak i psychologii zdrowia: prof. Lidii Cierpiałkowskiej, dra hab. Michała Ziarko, dr hab. Ewy Gruszczyńskiej, dr hab. Aleksandry Kroemeke, dr Zuzanny Kwissy-Gajewskiej i dr Jolanty Życińskiej.

Nasza praca nad nowym, wzbogaconym i poprawionym wydaniem trwała ponad rok i w tym czasie inne ważne życiowe sprawy zostały odsunięte na dalszy plan. Towarzyszyli nam nasi Najbliżsi, okazując wyrozumiałość, gotowość pomocy i stałe wsparcie, podporządkowując własne potrzeby naszemu przedsięwzięciu. Kierujemy za to do nich najserdeczniejsze podziękowania.

Dziękujemy też sobie nawzajem za przyjazne i konstruktywne współdziałanie na różnych etapach pisania podręcznika.

Wyrażamy nadzieję, że podręcznik ten przyczyni się do rozwoju psychologii zdrowia w Polsce, pobudzi zainteresowanie tą dziedziną i ułatwi ścieżki kształcenia w tym zakresie.

Warszawa – Poznań

2018–2020

Irena Heszen-Celińska i Helena Sęk