Psychologiczne paradygmaty korzystania z mediów społecznościowych - ebook

ROZDZIAŁ 1
MEDIALNY KRAJOBRAZ XX I XXI WIEKU

1.1
Historia mediów – radio, telewizja, telefon

Historia mediów to podróż od prostych form komunikacji do złożonych, interaktywnych platform, które kształtują współczesne życie społeczne. Warto prześledzić ewolucję mediów, począwszy od radia, telewizji i telefonu, które stanowiły fundament komunikacji masowej, aż po współczesne technologie, które wpłynęły na rozwój wymiany informacji.

Przełomowym wynalazkiem w dziedzinie komunikacji był telefon, który pojawił się już w 1876 roku jak wynalazek Alexandra Grahama Bella. Początkowo służył wyłącznie do przesyłania ludzkiego głosu, a wygląd aparatów znacznie różnił się od współczesnych urządzeń. Pierwotnie słuchawka oraz mikrofon były od siebie oddzielone, a połączenia odbywały się przy pomocy osób do tego zatrudnionych, tzw. operatorów. Z biegiem lat telefon był udoskonalany. Zmieniło się jego zastosowanie, mobilność oraz łatwość użytkowania (Kozak, 2013).

Telefony komórkowe są stosunkowo nowymi urządzeniami umożliwiającymi komunikację. Zaczęły być popularne na początku lat 90. XX wieku. Prototyp telefonu komórkowego, wykonany przez szwedzką firmę Ericsson w 1956 roku, nie zwiastował tak dużego sukcesu. Wątpliwe w tamtych czasach wydawało się, że już niedługo każdy będzie miał przy sobie komórkę, ponieważ mobilność pierwszego prototypu była znacznie utrudniona z powodu wagi, która wynosiła 40 kilogramów. Po wielu zmianach i ulepszeniach już 17 lat później, w 1973 roku, telefon wyprodukowany przez firmę Motorola – DynaTAC – ważył „zaledwie” 0,8 kilograma. Nadal służył wyłącznie do dzwonienia. Pierwszy SMS został wysłany dopiero w 1992 roku (Kozak, 2013).

Obecnie najpopularniejsze smartfony, czyli telefony komórkowe, które łączą się z internetem, ważą około 200 gramów i poza dzwonieniem mają wiele innych funkcji, takich jak: komunikacja za pomocą operatorów sieci i internetu (rozmowy, wideorozmowy, wiadomości w formie tekstowej), budzik, notes, kalkulator, gry, odtwarzacz MP3, GPS, aparat fotograficzny, kamera oraz dostęp do sklepu z wszelkimi innymi dowolnymi, często darmowymi aplikacjami mobilnymi, w tym umożliwiającymi korzystanie z mediów społecznościowych.

Radio jest jednym z pierwszych mediów masowych, które zrewolucjonizowało sposób, w jaki ludzie otrzymywali informacje i rozrywkę. W końcu XIX wieku Guglielmo Marconi dokonał przełomu w komunikacji bezprzewodowej, co zaowocowało pierwszymi transmisjami radiowymi na początku XX wieku. Radio szybko stało się popularne, nadając audycje muzyczne, informacyjne i rozrywkowe. Pierwsze stacje radiowe, takie jak KDKA w Pittsburghu, rozpoczęły nadawanie w 1920 roku, przyciągając wielu słuchaczy. Radio odegrało główną rolę w informowaniu społeczeństwa o ważnych wydarzeniach, w tym w czasie II wojny światowej, kiedy to audycje radiowe były głównym źródłem informacji dla milionów ludzi (Sterling i Kittross, 2002).

Lata 40. i 50. XX wieku przyniosły rozwój telewizji, która rozpoczęła nową erę – erę komunikacji wizualnej. Pierwsze regularne transmisje telewizyjne rozpoczęły się w Stanach Zjednoczonych i Europie, a telewizja szybko zyskała popularność jako medium informacyjne i rozrywkowe. Wprowadzenie kolorowej telewizji w latach 60. dodatkowo zwiększyło jej atrakcyjność. Telewizja umożliwiła widzom nie tylko słuchanie, ale również oglądanie wydarzeń na żywo, co zmieniło sposób, w jaki ludzie konsumowali wiadomości i rozrywkę. Programy telewizyjne stały się integralną częścią kultury popularnej, a seriale, programy informacyjne i transmisje sportowe przyciągały miliony widzów na całym świecie.

Media pełnią nie tylko funkcję komunikacyjną, lecz stały się także narzędziem przekazywania informacji, kształtowania opinii publicznej oraz platformą rozrywki. Radio i telewizja jako główne masowe media XX wieku miały ogromny wpływ na życie społeczne i kulturalne. Radio umożliwiało szybkie przekazywanie wiadomości na duże odległości, co było szczególnie ważne w czasach wojen i kryzysów. Telewizja z kolei, dzięki swojej zdolności do przekazywania obrazów, stała się niezwykle skutecznym narzędziem przekazywania informacji oraz tworzenia wśród widzów wspólnego doświadczenia (McLuhan, 1964). Media te nie tylko informowały, ale również edukowały i zapewniały rozrywkę. Programy edukacyjne i dokumentalne dostarczały wiedzy na różne tematy – od nauki po historię i kulturę. Rozrywkowe programy telewizyjne, takie jak seriale i filmy, stały się częścią codziennego życia milionów ludzi, kształtując ich zainteresowania i preferencje (Spigel, 1992). Telewizja i radio odegrały również istotną rolę w kształtowaniu demokracji i społeczeństwa obywatelskiego. Dzięki transmisjom radiowym i telewizyjnym ludzie zyskali dostęp do debat politycznych, kampanii wyborczych i ważnych wydarzeń społecznych. Media te umożliwiały obywatelom świadome uczestnictwo w życiu publicznym, informując ich o bieżących wydarzeniach i kwestiach społecznych (Norris, 2000).

Kolejnym przełomowym momentem w historii mediów było pojawienie się internetu w latach 90. XX wieku. Wynalazek opracowano w amerykańskich instytucjach badawczych US Defense Department’s Advanced Research Projects Agency – ARPA (Paluchowski, 2009).

Internet zrewolucjonizował komunikację, umożliwiając szybki i łatwy dostęp do informacji na całym świecie. Rozwój technologii cyfrowych otworzył nowe możliwości dla mediów, wprowadzając interaktywność i globalny zasięg. Początkowo internet był wykorzystywany głównie do przesyłania tekstu i prostych grafik, ale wraz z postępem technologicznym pojawiły się bogatsze formy medialne, takie jak wideo, audio i interaktywne aplikacje (Castells, 2000).

Pierwotnie internet wykorzystywany był do rywalizacji między armiami sowiecką i amerykańską. Efektem tych działań było powstanie pierwszej sieci komputerowej, która nosiła nazwę ARPANET. Z założenia miała służyć do celów naukowych i obronnych, łącząc cztery amerykańskie uniwersytety. Naukowcy znaleźli także inne zastosowania sieci i zaczęli ją wykorzystywać do prywatnej komunikacji (Paluchowski, 2009).

W roku 1989 zakończono projekt ARPANET i udostępniono go uniwersytetom, jednostkom badawczym, osobom prywatnym i różnym instytucjom. Zaczęto coraz częściej dostrzegać korzyści, jakie niósł ze sobą rozwój technologiczny, a udostępnienie internetu na szeroką skalę spowodowało, że z czasem zaczął być on wykorzystywany między innymi w celach sprzedażowych bądź reklamowych (Paluchowski, 2009).

W roku 1991 powstała w Polsce spółka NASK (Naukowa i Akademicka Sieć Komputerowa), która starała się o przyłączenie Polski do internetu. Nastąpiło to 17 sierpnia 1991 roku, kiedy to nawiązano pierwsze połączenie z Polski. Dokonał tego fizyk Uniwersytetu Warszawskiego Rafał Pietrak, który połączył się z Uniwersytetem w Kopenhadze (Paluchowski, 2009).

Obecnie znaczna część osób korzysta z internetu w większym lub mniejszym stopniu. Biorąc pod uwagę postęp technologiczny, połączenie się z nim jest coraz łatwiejsze i bardziej dostępne.

Na podstawie raportów GUS z 2018 i 2019 roku można stwierdzić, że dwóch na trzech Polaków w grupie wiekowej 16–74 lata regularnie, przynajmniej raz w tygodniu, korzysta z internetu (Majchrzyk, 2019). Liczba polskich użytkowników sieci według statystyk – w porównaniu z rokiem 2008, kiedy to stanowiła około 15 mln – w 2018 roku wzrosła o kolejne 5 mln i nadal rośnie. W sierpniu 2020 roku było to już 28,2 mln użytkowników (Interaktywnie.com, 2020), a w 2021 roku – 31,97 mln (Interaktywnie.com, 2021a), czyli około 84,5% populacji.

Połączenie z siecią daje wiele udogodnień, takich jak: robienie zakupów, płacenie rachunków czy dokonywanie przelewów bankowych, a ponadto zrzesza ludzi poprzez fora i czaty tematyczne, pozwala dzięki portalom randkowym poznać interesujących ludzi, umożliwia dostęp do różnorodnych informacji, muzyki, filmów czy gier, w których jednocześnie spotykają się gracze z całego świata. Internet staje się odskocznią od świata rzeczywistego (tzw. realu). Coraz częściej stanowi integralną część naszego życia (Barłóg, 2015). Niewątpliwie internet – mimo że wiele osób korzysta z niego w inny sposób i co innego staje się ich priorytetem – służy zaspokajaniu potrzeb (Kozak, 2014).

Naukowcy dostrzegają wiele zalet, które niesie ze sobą technologia, natomiast wskazują również na wady, takie jak rozwijająca się w sieci przestępczość w obszarze pedofilii czy piractwa, które w znacznym stopniu narusza prawa autorskie twórców, prowadzi do kradzieży numerów kart kredytowych itp. (Kozak, 2014). Należy wspomnieć również o hakerach, którzy dzięki specjalnym programom i swoim umiejętnościom potrafią przejąć kontrolę nad komputerem innego użytkownika, monitorować jego pracę i pozyskać wszelkie dane, w tym hasła. Zwiększył się także dostęp do pornografii oraz zdecydowanie łatwiej nawiązać niezobowiązującą i przelotną relację seksualną. Dlatego tak ważne jest, aby zachować szczególną ostrożność podczas korzystania z internetu, w tym mediów społecznościowych, w których często publikujemy swoje zdjęcia oraz udostępniamy dane.

Jednym z najbardziej znaczących aspektów mediów masowych jest ich zdolność do kształtowania opinii publicznej. Przez dziesięciolecia radio i telewizja były głównymi źródłami informacji, które wpływały na poglądy i zachowania ludzi. Media te miały moc kształtowania narracji wokół ważnych wydarzeń i problemów, co widać było szczególnie w czasie kryzysów politycznych i społecznych (Lippmann, 1922). Warto zauważyć, że media społecznościowe są mediami masowymi i stały się połączeniem wszystkich tych narzędzi – radia, telewizji – a także umożliwiają wzajemne interakcje online między użytkownikami.

W miarę rozwoju technologii medialnych rośnie też znaczenie zrozumienia ich wpływu na społeczeństwo i znalezienia sposobów na maksymalizowanie korzyści, przy jednoczesnym minimalizowaniu negatywnych skutków.

1.2
Smartfon, czyli bycie online bez przerwy

Według danych statystycznych z końca 2018 roku liczba abonentów telefonii komórkowej w Polsce wynosiła 48,29 miliona, co znacząco przekracza liczbę ludności kraju, wynoszącą w tamtym czasie około 38 milionów (GUS, 2019).

Smartfony, czyli telefony z internetem, skutecznie wyparły zwykłe komórki i stały się symbolem obecnych czasów, pełniąc często funkcję przenośnego minikomputera. Opierając się na raportach GUS z 2018 i 2019 roku (Majchrzyk, 2019), osoby z grupy wiekowej 16–24 lata korzystając z internetu, w 90% przypadków wybierały smartfon, rzadziej były to laptopy lub notebooki – 30%. Wśród osób w wieku 16–74 lata również dominowały smartfony – ich udział to 50%.

Jak wynika również z badań LYFE Marketing, w 2021 roku aż 91% użytkowników mediów społecznościowych korzystało z nich za pomocą urządzeń mobilnych (Interaktywnie.com, 2021b).

Biorąc pod uwagę powyższe dane, można zauważyć, że w każdej z grup wiekowych urządzeniem służącym do obsługi i używania internetu i mediów społecznościowych okazał się przede wszystkim smartfon. Zapewnia on pełną mobilność, gdyż taki telefon zazwyczaj nosi się przy sobie z racji niewielkich rozmiarów, dzięki czemu korzystanie z internetu w dowolnym miejscu staje się jeszcze łatwiejsze.

W 2009 roku w Polsce sprzedano milionowy smartfon, a w 2011 roku smartfon był co trzecim sprzedawanym telefonem (Kozak, 2013). Obecnie, według danych opublikowanych przez IDC (International Data Corporation), w samym tylko 2020 roku sprzedano w Polsce 8,53 mln smartfonów (ps, 2021).

Nie dziwi już widok ludzi wpatrzonych w świecący ekran, którzy zamiast prowadzić rozmowy i wymieniać się uśmiechami lub spojrzeniami, zatapiają się w wirtualnej rzeczywistości. Smartfon umożliwia korzystanie z internetu w każdym miejscu na świecie, gdzie istnieje zasięg operatorów. Niewątpliwie taki stan rzeczy zdecydowanie ułatwia życie – dzięki smartfonom można być w stałym kontakcie ze znajomymi, bliskimi i rodziną poprzez media społecznościowe, prowadzić rozmowy wideo z każdego miejsca na Ziemi, mieć dostęp do nieograniczonej wiedzy i informacji, robić zakupy dzięki zapisanej w telefonie karcie bankowej, nie mając jej fizycznie przy sobie, czy kupić bilet bez posiadania gotówki, a także robić bardzo dużo innych rzeczy, które zapewnia wszechobecny handel elektroniczny, tzw. e-commerce (electronic commerce).

Pomimo korzyści wiążących się z noszeniem przy sobie zawsze i wszędzie jednego urządzenia, które spełnia tak wiele przydatnych funkcji, coraz częściej można zauważyć, że czas poświęcany na używanie telefonu się wydłuża, często kosztem bezpośrednich relacji międzyludzkich. W związku z powyższym wielu autorów wskazuje zarówno pozytywne, jak i negatywne – tzw. ciemne – strony korzystania z urządzeń elektronicznych (Augustynek, 2010).

Zjawisko nadmiernego korzystania z telefonu komórkowego nazywane jest fonoholizmem. Początkowo problem wydawał się marginalny, natomiast z biegiem lat przybrał na sile i stał się realnym zagrożeniem na całym świecie. Grupami szczególnie narażonymi są dzieci i młodzież, mężczyźni w wieku 40–45 lat prowadzący aktywne życie zawodowe oraz osoby, które czują się samotne lub nie mają czasu na kontakty społeczne. W uzależnieniu „czynność ta przestaje pełnić właściwą sobie funkcję (telefon dla człowieka) i staje się celem samym w sobie (człowiek dla telefonu)” (Kozak, 2013, s. 78).

Pierwszym krajem, w którym zdiagnozowano i zaczęto mówić o nowej formie uzależnienia, były Chiny. Określono je tam po raz pierwszy terminem mobile phone dependence syndrome (Kozak, 2013).

Według psychologów zajmujących się diagnozowaniem oraz leczeniem nałogu, jakim jest fonoholizm, osoba uzależniona przywiązuje dużą wagę do telefonu komórkowego i ma duże trudności, aby rozstać się z nim chociaż na chwilę. Telefon staje się nieodłącznym elementem życia i najważniejszym narzędziem w codziennych kontaktach z innymi. Brak możliwości korzystania ze smartfona objawia się złym nastrojem, niepokojem, a w niektórych przypadkach nawet atakami paniki (Kozak, 2013).

Uzależnienie od telefonu komórkowego można rozpatrywać w kilku aspektach, takich jak uzależnienie: od SMS-ów, od nowych modeli telefonów komórkowych (posiadanie lepszego modelu staje się źródłem rywalizacji, może świadczyć o statusie materialnym) czy od gier, a także występowanie SWT, czyli syndromu wyłączonego telefonu. Osoba cierpiąca na SWT obawia się wyłączyć swój telefon choćby na chwilę, ponieważ w sytuacji braku dostępu odczuwa stan podobny do odstawienia substancji psychoaktywnych (Kozak, 2013).

W przypadku uzależnienia od telefonów komórkowych można zauważyć mechanizm, w którym użytkownik wycofuje się ze świata realnego na korzyść wirtualnego. Coraz częściej unika bezpośrednich kontaktów międzyludzkich, co powoduje częstsze i intensywniejsze korzystanie z komórki bądź smartfona (wysyłanie SMS-ów, rozmowy za pomocą komunikatorów, granie w gry i inne aktywności), aby zniwelować poczucie osamotnienia. Stanowi to próbę ucieczki przed problemami w celu złagodzenia różnego rodzaju nieprzyjemnych odczuć i nastrojów, np. izolacji czy lęku (Leung, 2017, za: Sarzała, 2018). Osoba taka nie podejmuje prób nawiązywania realnych znajomości, gdyż użytkowanie telefonu i kontakt z innymi za jego pomocą dają poczucie posiadania rozległej sieci kontaktów. W ten sposób zachowanie to jest podtrzymywane i nie ulega zmianie, prowadząc do uzależnienia. Ponadto komunikacja telefoniczna uniemożliwia okazywanie ekspresji emocjonalnej i odczytywanie jej, ograniczając autentyczność i spontaniczność kontaktu z drugim człowiekiem (Kozak, 2013; Sarzała, 2018).

Następstwami uzależnienia mogą stać się: izolacja, osłabienie tradycyjnych więzi społecznych, niekiedy prowadzące do wyobcowania, trudności w nawiązywaniu relacji lub zaniedbywania obowiązków rodzinnych i zawodowych, co z kolei może prowadzić do depresji. Uzależnienie od telefonu może również przekładać się na zaburzenia funkcji biologicznych, takich jak sen czy odżywianie, a także zaburzenia języka komunikacji, na przykład w postaci zubożenia języka lub popełnianie licznych błędów językowych (Kozak, 2013). Zauważono ponadto związek między nadużywaniem telefonów komórkowych a zmęczeniem, bólem głowy czy obniżoną koncentracją (Bhutia i Tariang, 2016, za: Sarzała, 2018).

Grupą, która najintensywniej korzysta z technologii cyfrowej, a szczególnie z telefonów komórkowych, jest młodzież (Sarzała, 2018). Badania przeprowadzone w 2017 roku w 168 szkołach w Polsce z 10 województw wykazały, że blisko 100% uczniów szkół podstawowych i gimnazjów korzysta na co dzień z komputera, a 89% uczniów klas IV–VI szkół podstawowych oraz gimnazjalistów to użytkownicy telefonów komórkowych (Jędrzejko, Szwedzik i Sarzała, 2017, za: Sarzała, 2018). Jednocześnie grupa młodych użytkowników jest najbardziej podatna na rozwój potencjalnego uzależnienia, ponieważ dorastanie jest okresem silnego rozwoju poczucia własnej tożsamości oraz identyfikacji relacji interpersonalnych we własnym życiu społecznym (Bhutia i Tariang, 2016, za: Sarzała, 2018).

Używanie telefonu komórkowego w dzisiejszym świecie zdecydowanie ułatwia życie, dając nieograniczone możliwości. Nowoczesne technologie z jednej strony pomagają utrzymywać stały kontakt z osobami, które są daleko, ale mogą także oddalać od tych, którzy są blisko. Należy pamiętać, że to urządzenie jest dla człowieka, a nie człowiek dla niego. Właściwe jest zatem zwracanie szczególnej uwagi na czas spędzany przed ekranem, na wybierane funkcje i aplikacje oraz na pielęgnowanie realnych kontaktów międzyludzkich, które stanowią fundament zdrowia psychicznego.