"Musicie od siebie wymagać..." II pielgrzymka Jana Pawła II do Polski, czerwiec 1983 - ebook

WSTĘP

W czerwcu 1983 r. papież Jan Paweł II po raz drugi – po czterech latach przerwy – przybył do swojej Ojczyzny. Wizycie tej towarzyszyły diametralnie inne okoliczności niż pierwszemu przyjazdowi Ojca Świętego do Polski.

Druga pielgrzymka przypadła na czas stanu wojennego i bardzo głębokiego kryzysu gospodarczego i politycznego, jaki dotknął nasz kraj bezpośrednio po okresie społecznej euforii, towarzyszącej strajkom w lecie 1980 r., porozumieniom między władzą komunistyczną a społeczeństwem i powstaniu masowego związku zawodowego „Solidarność”, który obrósł wielkim ruchem społecznym, w znacznej mierze ujawniającym prawdziwe aspiracje i nadzieje narodu, tłumione przez dekady panowania ustroju komunistycznego.

Na czele państwa komunistycznego, które najpierw uzewnętrzniło swój głęboki kryzys, a następnie pokazało całą swą brutalność po wprowadzeniu stanu wojennego 13 grudnia 1981 r., stała już inna ekipa – na czele z generałem Wojciechem Jaruzelskim, głównym realizatorem stanu wojennego, który propagandowo przedstawiany był jako wielki patriota i mąż stanu, ratujący Ojczyznę z opresji. W niezależnej od władzy części opinii publicznej ukazywany był raczej jako brutalny lider wojskowej junty, która stłumiła wolnościowe aspiracje społeczeństwa.

Pielgrzymka przypadła na piąty rok pontyfikatu Jana Pawła II, mającego za sobą serię bardzo trudnych doświadczeń, by wspomnieć tylko o najbardziej oczywistym z nich – nieudanym zamachu na jego życie 13 maja 1981 r. Papież odwiedził już wówczas wszystkie kontynenty (poza Australią i Oceanią), miał za sobą kilka synodów powszechnych, wiele beatyfikacji i kanonizacji, wydanie kilku encyklik czy doprowadzenie do końca opracowania nowej wersji przepisów prawa kanonicznego.

Skomplikowana była także sytuacja międzynarodowa. Nowi przywódcy wielkich mocarstw – w USA konserwatywny przywódca Ronald Reagan, a w Związku Sowieckim były szef KGB Jurij Andropow, prowadzili politykę, która wydawała się nieuchronnie zmierzać do konfrontacji między dwoma blokami państw, co niosło ryzyko globalnego konfliktu na wielką skalę.

Atmosfera wokół pielgrzymki była więc odmienna – można powiedzieć, że o wiele bardziej dramatyczna – niż w 1979 r., a samo wydarzenie zostało zapamiętane inaczej niż pierwsza wizyta Ojca Świętego w naszym kraju. Jak widać z licznych zachowanych wspomnień uczestników i świadków¹, o ile wizyta papieska w czerwcu 1979 r. została zapamiętana jako wydarzenie bezprecedensowe i przełomowe, doskonale rozpoznawalne mimo upływu czasu, o tyle druga pielgrzymka zlewa się z kolejnymi wizytami papieża (szczególnie z trzecią pielgrzymką w 1987 r.). Składający relacje często mają trudności w odróżnieniu tych wydarzeń, mimo że były one późniejsze w stosunku do 1979 r.

Wizerunek drugiej pielgrzymki w historiografii²

Być może to z tego właśnie wynika znacznie mniejsze zainteresowanie badaczy podróżą Jana Pawła II do Polski w 1983 r. W przeciwieństwie bowiem do pierwszej pielgrzymki Ojca Świętego do Ojczyzny w 1979 r., która doczekała się osobnej monografii³ oraz kilku obszernych opisów i analiz (m.in. George’a Weigela i Jacka Moskwy)⁴, druga wizyta Jana Pawła II w Polsce w czerwcu 1983 r. nie doczekała się dotąd podobnej uwagi ze strony historyków, choć mamy kilka poważniejszych odniesień do jej przebiegu.

Amerykański papieski biograf George Weigel w swej głównej biografii polskiego papieża, _Świadku nadziei,_ poświęcił podróży do Polski w 1983 r. 7 stron⁵ (dla porównania, opis pierwszej pielgrzymki zajął mu niemal 30 stron).

Weigel skoncentrował się na kwestiach politycznych. Opowiadał o stanowisku gen. Wojciecha Jaruzelskiego i jego otoczenia politycznego przed pielgrzymką i o tym, że władze nie zgodziły się na przyjazd Ojca Świętego w 1982 r. Sporo uwagi amerykański autor poświęcił postawie prymasa Glempa oraz głębokiej frustracji społecznej Polaków w dobie stanu wojennego. Wskazywał też zwięźle na kontekst religijny, jaki stanowiło przypadające na rok poprzedni 600-lecie obecności obrazu jasnogórskiego w częstochowskim klasztorze paulinów.

W opisie samej wizyty papieskiej Weigel podkreślał unikalny dialog prowadzony przez papieża 18 czerwca w Częstochowie z tłumem młodych katolików. Wspomniał też o dwóch beatyfikowanych podczas pielgrzymki „symbolach wolności – buntownikach” – o. Rafale Kalinowskim i br. Albercie Chmielowskim. Amerykański badacz wspomniał także spotkania Ojca Świętego z gen. Jaruzelskim – w tym nieplanowaną rozmowę na Wawelu w Krakowie, a także „prywatne” spotkanie papieża z Lechem Wałęsą.

Weigel ukazuje drugą pielgrzymkę w kontekście nauczania papieskiego na temat prawdziwie chrześcijańskiego wyzwolenia człowieka, podkreślania godności osoby i narodu i odrzucenia komunistycznej kultury kłamstwa.

W późniejszej książce Weigela _Kres i początek_, __ gdzie _z_najdujemy równie obszerny fragment poświęcony drugiej pielgrzymce, pojawiają się jednak zupełnie nowe wątki⁶. Weigel opisuje bowiem m.in. zakończoną fiaskiem operację Służby Bezpieczeństwa pod kryptonimem „Triangolo”, opierając się na ustaleniach Marka Lasoty dotyczących prowokacji dokonanej przez przyszłego zabójcę ks. Popiełuszki – Grzegorza Piotrowskiego, który usiłował posłużyć się dla skompromitowania papieża spreparowanym przez SB pamiętnikiem maszynistki „Tygodnika Powszechnego” – Ireny Kinaszewskiej. Pamiętnik miał zawierać informacje na temat jej rzekomego romansu z ks. Karolem Wojtyłą⁷. Weigel przedstawia całą tę operację, przeprowadzoną w lutym 1983 r., jako mającą uniemożliwić drugą pielgrzymkę papieża do kraju.

Amerykański badacz pisze też o innych prowokacjach ze strony SB, zastosowanych przed papieską wizytą. Wspomina m.in. akcję wysyłania skierowanych do bpa Herberta Bednorza listów protestacyjnych przeciwko przyjazdowi papieża do Katowic, a także wyegzekwowany przez komunistów zakaz wjazdu papieża do Gdańska.

George Weigel zwrócił też uwagę na krytyczną wobec drugiej pielgrzymki papieża postawę kard. Agostino Casarolego, ówczesnego sekretarza stanu Stolicy Apostolskiej, a w przeszłości głównego architekta polityki kontaktów Watykanu z państwami komunistycznymi. Miał on oceniać tę papieską podróż jako ryzykowną z punktu widzenia stosunków państwo–Kościół w naszym kraju. Krytykował także antykomunistyczne zaangażowanie polityczne polskiego duchowieństwa. Choć przytaczaną przez Weigela treść wypowiedzi kard. Casarolego należy uznać za prawdopodobną, to trzeba podkreślić, że jednak głównym źródłem Weigela był oficer SB i zarazem członek zespołu ds. kontaktów roboczych między rządem PRL a Stolicą Apostolską – płk Edward Kotowski, oficjalnie II sekretarz ambasady w Rzymie, dlatego też należałoby wobec jego informacji zachować daleko posuniętą ostrożność.

W _Kresie i początku_ Weigel szczegółowo opisał też przedpielgrzymkową podróż przygotowawczą abpa Luigiego Poggiego do Warszawy i prowadzone przez niego wówczas rozmowy z władzami PRL, których tematem były zagadnienia z przestrzeni relacji państwo–Kościół: kwestie wznowienia dystrybucji polskiej edycji „L’Osservatore Romano”, zagadnienia budowy nowych kościołów w naszym kraju, a także sytuacja grekokatolików w Polsce.

George Weigel odnotowuje też zainteresowanie innych państw socjalistycznych perspektywą papieskiej wizyty w PRL. Wskazuje na szczególną niechęć Czechosłowacji i NRD – komunikowaną na najwyższym szczeblu przez szefów tamtejszych partii komunistycznych, Gustava Husáka i Ericha Honeckera. Opisuje także poświęcone pielgrzymce kontakty gen. Czesława Kiszczaka z przewodniczącym Komitetu Bezpieczeństwa Państwowego KGB – gen. Wiktorem Czebrikowem na temat koniecznego wsparcia materialnego i technicznego dla SB przed wizytą papieską. Weigel wspomina również mniej znany fakt, że także kierownictwo „Solidarności” obawiało się wizyty jako znaku ewentualnej normalizacji.

Także francuski dziennikarz Bernard Lecomte w pochodzącej z początku lat 90. XX w. pracy pt. _Prawda zawsze zwycięży. Jak papież pokonał komunizm_ podkreślał polityczny kontekst wydarzeń z czerwca 1983 r.⁸ Zwracał uwagę, że papież jechał do kraju, w którym ponad 650 działaczy solidarnościowej opozycji znajdowało się w więzieniach, a władza była moralnie zdelegitymizowana przez wprowadzenie stanu wojennego i towarzyszące mu represje. W opisie pielgrzymki Lecomte podkreślał demonstracyjną obecność solidarnościowych transparentów i milionowy udział wiernych w papieskich mszach. Wspominał także o historycznym kontekście wizyty, jakim była 300. rocznica zwycięstwa Jana III Sobieskiego nad Turkami pod Wiedniem, które ocaliło cywilizację europejską. Pisał także o tzw. prywatnym spotkaniu Ojca Świętego z Lechem Wałęsą, do którego doszło w Dolinie Chochołowskiej pod koniec papieskiej wizyty, wbrew pierwotnemu negatywnemu stanowisku władz komunistycznych.

Zwróciła uwagę Lecomte’a afera z artykułem na temat pielgrzymki, napisanym przez zastępcę redaktora naczelnego „L’Osservatore Romano” – ks. Virgila Leviego⁹, który interpretował wydarzenia w Polsce w zgodzie z tezami propagandy komunistycznych władz. Doprowadziło to do dymisji ks. Leviego.

Lecomte uważał, że druga pielgrzymka przyniosła jako przede wszystkim pocieszenie znękanego moralnie społeczeństwa.

Inni papiescy biografowie wykazali zaledwie marginalne zainteresowanie pielgrzymką papieską do Polski w 1983 r. Andrea Riccardi pisał o drugiej pielgrzymce jedynie jako o elemencie całego kompleksu trzech papieskich wizyt w Polsce w okresie komunistycznym, które miały być zdaniem autora „arcydziełami realizmu” ze strony papieża i „ryzykiem nadziei na poszerzenie i obronę przestrzeni wolności”¹⁰. Przyjazd do Polski latem 1983 r. miał być krokiem na drodze przekształceń ustrojowych „społeczeństw Wschodu”.

Riccardi przywołał absurdalny w treści cytat pochodzący z rozmowy amerykańskiego dziennikarza i biografa Jana Pawła II – Tada Szulca – z gen. Jaruzelskim z 1993 r. Zdaniem generała papież miał powiedzieć mu, że nie ma nic przeciwko socjalizmowi, ale chciałby, żeby socjalizm miał ludzką twarz. Wiarygodność cytatu jest wątpliwa, bowiem Jaruzelski pozostawił kilka niezależnych relacji na temat tej rozmowy, złożonych przy różnych okazjach, jednak w żadnej z nich nie wspomina już o tym zdaniu, wypowiedzianym jakoby przez papieża. Wartość tego podwójnie zapośredniczonego świadectwa jest więc dodatkowo osłabiona. Wzmianka o tym w papieskiej biografii więcej – moim zdaniem – mówi o mentalności Szulca i Riccardiego, niż rzetelnie opisuje stanowisko papieża wobec realnego socjalizmu w 1983 r.

Polski biograf papieża – Janusz Poniewierski¹¹ – wspomina natomiast cytat papieski z Niepokalanowa: „Nie daj się zwyciężyć złu, ale zło dobrem zwyciężaj”. Te słowa staną się hasłem ks. Jerzego Popiełuszki. Poniewierski podkreśla znaczenie modlitwy papieskiej 18 czerwca przy warszawskim pomniku Bohaterów Getta, a także złożenie przez Ojca Świętego jako wotum __ na Jasnej Górze zakrwawionego pasa z zamachu z maja 1981 r., dokonanego przez Alego Ağcę na pl. Św. Piotra. Poniewierski komentuje trzy beatyfikacje papieskie: obok Rafała Kalinowskiego i Alberta Chmielowskiego zwraca także uwagę na kanonizowaną m. Urszulę Ledóchowską. Widzi w tych wyniesionych na ołtarze – przeciwnie niż większość komentatorów drugiej pielgrzymki – nie symbol buntu i obrony wolności, lecz bohaterów „pracy u podstaw”. Poniewierski odnotowuje też spotkania Ojca Świętego z gen. Jaruzelskim i Lechem Wałęsą, a także fakt zniesienia stanu wojennego miesiąc po wyjeździe papieża. Wspomina również zwolnienie ks. Leviego na skutek innej niż papieska interpretacji spotkania Ojca Świętego z Wałęsą. Poniewierski uważa jednak, że Levi zaprezentował spojrzenie Zachodu, ulegającego propagandzie władz komunistycznych.

Najobszerniejszy opis drugiej pielgrzymki w papieskich biografiach znajdujemy w drugim z 4 tomów książki Jacka Moskwy¹². Moskwa poświęcił wydarzeniom z czerwca 1983 r. aż 30 stron. Niektóre kwestie, jak uznanie pielgrzymki za zastrzyk nadziei dla społeczeństwa załamanego po grudniu 1981 r., a także wątpliwości znacznej części opozycji solidarnościowej, czy pielgrzymka nie zostanie wykorzystana przez komunistów do uwiarygodnienia politycznego ładu zaprowadzonego przez Jaruzelskiego (w tym kontekście podkreślona została przez Moskwę rola paryskiej „Kultury”), Moskwa ujmuje w zasadzie podobnie jak inne opracowania.

On także znaczną część uwagi koncentruje na zagadnieniach politycznych towarzyszących papieskiej wizycie. Wiele miejsca poświęca kwestiom dokooptowania do składu Komisji Wspólnej Rządu PRL i Konferencji Episkopatu Polski gen. Mirosława Milewskiego, byłego ministra spraw wewnętrznych i członka Biura Politycznego KC PZPR, którego Jaruzelski pozbędzie się po zamordowaniu ks. Popiełuszki. Jacek Moskwa zwracał uwagę na informacje gen. Czesława Kiszczaka nt. rzekomego „zagrożenia terrorystycznego” ze strony zarówno obcych organizacji terrorystycznych, jak i ze strony tzw. solidarnościowej „ekstremy”.

Moskwa jako jedyny wspominał o podróży ks. Adama Bonieckiego, który wiosną 1983 r. w ramach przygotowań do pielgrzymki miał się spotkać z przedstawicielami środowisk opozycyjnych – ukrywającym się przewodniczącym Regionu Mazowsze podziemnej „Solidarności” Zbigniewem Bujakiem, jego ówczesnym zastępcą Wiktorem Kulerskim, prof. Klemensem Szaniawskim – działaczem podziemnego Społecznego Komitetu Nauki¹³. Moskwa opisuje też sprawę postawienia w negocjacjach przed papieską wizytą warunków: zarówno spotkania Ojca Świętego z Lechem Wałęsą, jak i uwolnienia przetrzymywanych przez reżim więźniów politycznych¹⁴. Ostatecznie mimo braku amnestii politycznej papież zdecydował się przyjechać.

Jacek Moskwa zwraca też uwagę na tragiczne wydarzenia poprzedzające drugą pielgrzymkę: majowy atak SB na siedzibę Prymasowskiego Komitetu Pomocy Osobom Pozbawionym Wolności i ich Rodzinom na ul. Piwnej w Warszawie 3 maja 1983 r. oraz dokonane przez Milicję Obywatelską zabójstwo maturzysty Grzegorza Przemyka, syna opozycyjnej poetki Barbary Sadowskiej 14 maja 1983 r. Z przedstawicielami Komitetu oraz z matką Grzegorza Przemyka Ojciec Święty spotkał się podczas swej wizyty w kościele kapucynów na ul. Miodowej w Warszawie.

Moskwa omówił przebieg spotkania Ojca Świętego z Wojciechem Jaruzelskim i władzami PRL w Belwederze 16 czerwca 1983 r., wspomniał o aresztowaniach działaczy opozycyjnych w przeddzień pielgrzymki, a także o starciach 17 czerwca między ZOMO a wiernymi wracającymi z odprawionej na Stadionie Dziesięciolecia papieskiej mszy. Podobne zamieszki odnotował we Wrocławiu.

Autor _Drogi Karola Wojtyły_ wspomniał kwestię protestu złożonego 19 czerwca na ręce kard. Macharskiego i abpa Bronisława Dąbrowskiego przez Adama Łopatkę, ministra-kierownika Urzędu ds. Wyznań, Jerzego Kuberskiego – kierownika zespołu ds. stałych kontaktów roboczych między rządem Polski a Stolicą Apostolską oraz wiceministra spraw wewnętrznych Konrada Straszewskiego w sprawie przemówienia Ojca Świętego podczas Apelu Jasnogórskiego dla młodzieży na Jasnej Górze wieczorem 18 czerwca. Zanalizował też okoliczności i przebieg drugiego spotkania gen. Jaruzelskiego z Janem Pawłem II na Wawelu 22 czerwca. Moskwa oparł się na relacji złożonej mu w 1998 r. przez Wojciecha Jaruzelskiego¹⁵.

Moskwa przywołuje też – tym razem na podstawie relacji abpa Tadeusza Gocłowskiego, ówczesnego ordynariusza gdańskiego – przebieg spotkania Ojca Świętego z Lechem Wałęsą i jego rodziną w Dolinie Chochołowskiej. Beatyfikację Rafała Kalinowskiego i Alberta Chmielowskiego interpretuje jako wyniesienie przykładów duchowego zwycięstwa mimo politycznej klęski, a jako zasadnicze znaczenie pielgrzymki wskazuje z jednej strony umocnienie tożsamości zbiorowej Polaków, z drugiej uspokojenie władz państwowych. Natomiast jako bezpośredni skutek pielgrzymki wymienia zniesienie 22 lipca 1983 r. stanu wojennego oraz towarzyszącą temu wydarzeniu amnestię dla 630 więźniów politycznych.

Osobne miejsce w literaturze przedmiotu zajmuje skromne objętościowo, jedyne zbiorowe opracowanie zagadnień związanych z drugą pielgrzymką papieską zatytułowane _Pielgrzymka nadziei_, __ wydane przez Instytut Pamięci Narodowej w 2014 r.¹⁶ Była to publikacja pokonferencyjna, która ukazała się po konferencji poświęconej wydarzeniom z czerwca 1983 r., zorganizowanej z inicjatywy Archidiecezji Warszawskiej.

Znajdujemy tam m.in. artykuł Andrzeja Grajewskiego¹⁷, zajmujący się perspektywą spojrzenia całego bloku wschodniego na drugą pielgrzymkę Ojca Świętego do naszego kraju, stanowiącego przecież integralną część ówczesnego bloku komunistycznego. Autor zwrócił uwagę, że Czechosłowacja i NRD zaprotestowały przeciwko wizycie papieża Polaka w Ojczyźnie, co było już sygnalizowane w literaturze przedmiotu, jednak omówił również reakcję Związku Sowieckiego, której inni badacze paradoksalnie poświęcali znacznie mniej uwagi. Grajewski wskazał, że Jurij Andropow, który zastąpił Leonida Breżniewa na stanowisku sekretarza generalnego KC Komunistycznej Partii Związku Sowieckiego, traktował wyzwanie religijne dla systemu sowieckiego niezwykle serio. Sowiecki przywódca uważał, że jest to równie poważne zagrożenie jak wojna atomowa z USA. To ostatnie zagrożenie uosabiał w optyce sowieckiej oczywiście amerykański prezydent Ronald Reagan, natomiast zagrożenie religijne dla ZSRS – właśnie udający się z czerwcową wizytą do Polski Jan Paweł II. W tej perspektywie Grajewski podkreślał mianowanie specjalizującego się w sprawach grekokatolików Witalija Fedorczuka, dotychczasowego szefa struktur KGB na Ukrainie, na szefa całości tej kluczowej dla państwa sowieckiego formacji.

Kolejnym oryginalnym tropem interpretacyjnym, który odnajdujemy na kartach _Pielgrzymki nadziei_, __ jest zagadnienie poruszone w tekście Andrzeja Nowaka¹⁸. Przeprowadził on głęboką analizę przesłania moralnego i patriotycznego związanego z beatyfikacjami br. Alberta Chmielowskiego i o. Rafała Kalinowskiego, których papież dokonał w trakcie pielgrzymki. Andrzej Nowak umieścił je w kontekście sporu o upamiętnienie i interpretację doświadczenia powstania styczniowego, w związku z przypadającą na rok 1983 120. rocznicą powstania. Ukazał je jako zagadnienie istotne zarówno w perspektywie dyskusji z czasów PRL (ze szczególnym uwzględnieniem dyskusji na temat dziedzictwa powstania styczniowego w 1963 r. z okazji 100-lecia powstania), jak i w perspektywie kolejnych sporów o interpretację historii w latach po 1989 r. Andrzej Nowak w tym kontekście szerzej omówił spór wokół przesłania czwartej pielgrzymki Ojca Świętego.

Zdaniem krakowskiego historyka przesłanie Ojca Świętego z czerwca 1983 r. rozwijało linię interpretacyjną polskiego doświadczenia historycznego zarysowaną przez kard. Stefana Wyszyńskiego, który w 1963 r. w dyskusji ze Stanisławem Stommą, ostro krytykującym tradycję powstańczą z pozycji pogodzenia się Polaków z brakiem podmiotowości narodowej, przypominał o moralnej odpowiedzialności każdego członka wspólnoty za jej wolność. W tym samym kierunku szła refleksja Ojca Świętego z czerwca 1983 r. Skupiała się ona na moralnym zwycięstwie, którego kryterium jest zachowanie wolności i podmiotowości zarówno przez człowieka, jak i przez wspólnotę. Przykładami takiej postawy byli właśnie br. Albert i o. Rafał.

Pogłębioną refleksję nad treścią teologiczną pielgrzymki przedstawił natomiast w swym artykule ks. Jan Sochoń¹⁹. Duchowny zwrócił uwagę na Jubileuszowy Rok Odkupienia przypadający na rok 1983. Było to nawiązanie do 1950 lat, które mijały wtedy od śmierci krzyżowej Chrystusa, oznaczającej dla chrześcijan odkupienie ludzkości. W tym kontekście pielgrzymka stanowiła dla papieża okazję do wyjątkowego wezwania do nawrócenia, pokuty i pojednania. Ksiądz Sochoń wskazywał, że cierpienie, jakiego doświadczała większość Polaków, było okazją do włączenia się w Chrystusowe Odkupienie, a więc miało – jego zdaniem – głęboki sens duchowy.

Adam Dziurok w swym tekście poświęconym stosunkowi Kościoła w Polsce do drugiej pielgrzymki²⁰ zwrócił uwagę na fakt przełożenia jej z 1982 r., a więc roku jubileuszu 600-lecia obrazu jasnogórskiego, na 1983, co było wynikiem antypapieskiej determinacji władz i okoliczności stanu wojennego.

Grzegorz Majchrzak skupił się natomiast na reakcji Solidarności na papieską wizytę²¹. Zwrócił uwagę, że Solidarność (m.in. Region Małopolska) z okazji pielgrzymki wstrzymała na kilka miesięcy akcje protestacyjne. Cytował też list otwarty Lecha Wałęsy do społeczeństwa²². Wspominano też o pozytywnych reakcjach na pielgrzymkę Kornela Morawieckiego i Solidarności Walczącej. Omawiając relacje z przebiegu papieskiej wizyty, Majchrzak podkreślił, że było to doświadczenie integracji narodu, porównywane z czerwcem 1979 r. i z sierpniem 1980 r.²³

Najnowszym ujęciem kwestii pielgrzymki jest artykuł Andrzeja Grajewskiego, opublikowany po włosku w 2020 r. w tomie redagowanym przez ks. Jana Mikruta i wydanym we Włoszech, poświęconym znaczeniu pontyfikatu Jana Pawła II dla Europy Środkowej i Wschodniej²⁴. Grajewski w umieszczonym tam swoim artykule poświęconym trzem pierwszym pielgrzymkom papieża do Polski sporo miejsca poświęcił drugiej pielgrzymce. W swym tekście nazwał on wizytę papieską z 1983 r. „pielgrzymką umocnienia”.

Zwrócił uwagę na wymianę listów między Janem Pawłem II a przewodniczącym Rady Państwa PRL Henrykiem Jabłońskim. Papież prosił w tej korespondencji o uwolnienie wszystkich uwięzionych na podstawie przepisów stanu wojennego. Autor podkreślił także fakt, że szefem komisji zajmującej się przygotowaniem pielgrzymki do Polski był gen. Mirosław Milewski, wrogi Kościołowi i lojalny wobec Moskwy. Jednocześnie podkreślał uspokajającą wobec władz PRL rolę kard. Casarolego i jego współpracowników z Sekretariatu Stanu Stolicy Apostolskiej.

Grajewski odnotował też mającą miejsce wiosną 1983 r. podróż do Polski ks. Adama Bonieckiego, redaktora naczelnego polskiej edycji „L’Osservatore Romano”, który spotkał się z dwoma przedstawicielami podziemnych struktur Solidarności – Zbigniewem Bujakiem i Wiktorem Kulerskim. Jednocześnie jednak zauważył, że kierowany przez kard. Casarolego Sekretariat Stanu Stolicy Apostolskiej zajmował w sprawie przesłania pielgrzymki pozycję odmienną od otoczenia papieża, postulując ograniczenie obecności „tematów polskich” podczas pielgrzymki.

Autor artykułu podkreślił też problem spotkania papieża z Lechem Wałęsą, na które nie chcieli się zgodzić przedstawiciele władz komunistycznych. Wspomniał o powtarzaniu się tego motywu na Komisji Wspólnej Rządu PRL i Episkopatu Polski, a także podczas wizyt w Warszawie przedstawicieli Watykanu – o. Roberto Tucciego SJ, odpowiedzialnego za bezpieczeństwo papieża, oraz abpa Achille Silvestriniego z Sekretariatu Stanu.

Andrzej Grajewski zauważył obecność symboliki „solidarnościowej” podczas masowych spotkań wiernych z papieżem, a także symboliczne znaczenie postaci wyniesionych na ołtarze podczas pielgrzymki błogosławionych – Alberta Chmielowskiego i Rafała Kalinowskiego, którzy byli weteranami polskiej walki o niepodległość. Opisał także incydent ze skierowaną do papieża 19 czerwca notą protestacyjną rządu przeciwko wydźwiękowi papieskiej homilii.

Wreszcie poświęcił uwagę sprawie tekstu wiceredaktora naczelnego „L’Osservatore Romano” ks. Virgila Leviego, który w swym artykule na zakończenie pielgrzymki Lecha Wałęsę i cały ruch Solidarności uznał za zjawiska już przebrzmiałe oraz przypisał podobną opinię papieżowi. W związku z tym artykułem musiał złożyć dymisję na ręce kard. Eduardo Martineza Somalo. Grajewski jako inspiratora tekstu ks. Leviego wskazał kard. Casarolego.

Na koniec tej części artykułu Grajewski wspomniał też o spotkaniach ministra spraw zagranicznych Związku Sowieckiego Andrieja Gromyki z gen. Wojciechem Jaruzelskim w Brześciu w kwietniu 1984 r. i krytyczne sowieckie opinie na temat zbyt liberalnej polityki ekipy Jaruzelskiego.

Wydawnictwa źródłowe poświęcone pielgrzymce 1983 r.

Dokonując tego zwięzłego przeglądu historiografii zajmującej się wizytą papieską w Polsce w czerwcu 1983 r., musimy __ wspomnieć o kilku wydawnictwach źródłowych związanych z drugą pielgrzymką Ojca Świętego do Ojczyzny.

Najobszerniejszym z nich jest _Operacja „Zorza”. Wizyta papieża Jana Pawła II w Katowicach w 1983 roku w dokumentach Służby Bezpieczeństwa_²⁵, __ opublikowana przez wydawnictwo Instytutu Pamięci Narodowej_._ To solidne opracowanie, przygotowane przez pracowników oddziału katowickiego IPN, zawiera 120 najważniejszych dokumentów związanych ze sprawą obiektową „Zorza”, obejmującą działania operacyjne Służby Bezpieczeństwa w związku z drugą pielgrzymką papieską. Wstęp do tej publikacji zwraca uwagę na specyfikę górnośląskiego kontekstu wizyty Jana Pawła II, jedynej wizyty Ojca Świętego w Katowicach.

Podobny charakter ma wydana 7 lat wcześniej publikacja opracowana przez Rafała Łatkę pt. _Pielgrzymki Jana Pawła II do Krakowa w oczach SB. Wybór dokumentów_²⁶. W przeciwieństwie do zbioru dotyczącego __ Katowic, wydawnictwo dotyczące Krakowa prezentuje dokumenty związane z pierwszymi trzema pielgrzymkami Jana Pawła II do Polski, choć przede wszystkim z interesującą nas tutaj drugą pielgrzymką, zaraz obok trzeciej z 1987 r. Ogółem na 93 dokumenty zawarte w publikacji 42 dotyczą sprawy obiektowej „Zorza”.

Zbiór dokumentów opracowany przez Petera Rainę _Wizyty apostolskie Jana Pawła II w Polsce_²⁷ dotyczy pierwszych czterech wizyt papieża w kraju w latach 1979–1991. Zawiera on między innymi ponad 10 dokumentów dotyczących okresu od maja do października 1982 r., a więc związanych z odmową wpuszczenia papieża do kraju przez władze komunistyczne w pierwszym roku stanu wojennego. Kolejna seria opublikowanych tu dokumentów obejmuje okres od lutego do czerwca 1983 r.

Wśród wydawnictw źródłowych wymienić należy także mało znane, a ciekawe wydawnictwo przygotowane przez reportera Marka Millera – zbiór _Papież i generał_²⁸. Miller postawił sobie za zadanie odtworzenie okoliczności i przebiegu drugiego spotkania Jana Pawła II z gen. Wojciechem Jaruzelskim na Wawelu 22 czerwca. Książka ta jest rodzajem bardzo specyficznego reportażu, ilustrowanego zdjęciami i grafikami, zbudowanego wokół wywiadu, jaki Miller przeprowadził z gen. Wojciechem Jaruzelskim w 2011 r.²⁹ Choć nie jest to klasyczne wydawnictwo źródłowe³⁰, nie można o nim nie wspomnieć, bowiem nie tylko zawiera najobszerniejszą wypowiedź Jaruzelskiego na temat czerwca 1983 r.³¹, lecz także zbiera wypowiedzi na temat ówczesnych wydarzeń wielu innych ich protagonistów, dzisiaj nieraz już nieżyjących.

Potrzeba monograficznego ujęcia

Z jednej strony można powiedzieć, że druga pielgrzymka jest uznawana przez przynajmniej część dotychczasowej historiografii za wydarzenie zauważalne na tle całości biografii papieża, choć z pewnością nie najistotniejsze. Wspomniane przeze mnie tutaj biografie papieskie i inne opracowania oraz kilka wydawnictw źródłowych stanowią poważny wkład w poznanie drugiej wizyty papieskiej w Polsce, ale wciąż można zauważyć wiele istotnych niedostatków i braków.

W napisanym wiele lat temu tekście opublikowanym w zacytowanej tu pracy zbiorowej pt. _Pielgrzymka nadziei…_ zawarłem postulat opracowania pogłębionej, monograficznej analizy tej papieskiej wizyty (podobnie jak wszystkich innych pielgrzymek papieskich do naszego kraju, z których każda była wydarzeniem szczególnym i istotnym z perspektywy nie tylko pontyfikatu św. Jana Pawła II, lecz także dziejów Kościoła katolickiego w naszym kraju i całej historii Polski)³². Przez ostatnie 10 lat historiografia nie podjęła się jednak tego zadania. Oddawana dziś do Państwa rąk książka ma wypełnić tę lukę.

Ma ona ambicję wyjścia poza nieco zbanalizowany obraz, wyłaniający się z określeń „pielgrzymka stanu wojennego” czy „pielgrzymka nadziei”, pojawiających się w tytułach wielu tekstów ówczesnej prasy, a także w tytule cytowanej przeze mnie pracy zbiorowej. W tej chwili wciąż bowiem dominuje interpretacja pielgrzymki papieskiej jako wydarzenia przede wszystkim politycznego, opisywanego ściśle w kontekście stanu wojennego oraz ówczesnych, skomplikowanych stosunków państwo–Kościół.

W mniejszym stopniu dostrzegane są konteksty religijne pielgrzymki, takie jak przede wszystkim 600-lecie obecności obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej na Jasnej Górze oraz trzy beatyfikacje dokonane przez Ojca Świętego (przy czym charakterystyczne jest to, że wielokrotnie więcej uwagi badacze poświęcali o. Rafałowi Kalinowskiemu i br. Albertowi Chmielewskiemu niż m. Urszuli Ledóchowskiej). Należy je dokładniej opisać i zinterpretować także w perspektywie dziejów religijności i pobożności katolickiej w naszym kraju, zwłaszcza że główny bohater opisywanych wydarzeń – papież Jan Paweł II – przykładał do nich wielką wagę, nieraz zapewne większą niż do lepiej nam znanych okoliczności politycznych.

Wiele innych aspektów papieskiej wizyty jednak wciąż nam umyka, by wymienić tylko znaczenie pielgrzymki dla historii regionalnej (np. Górnego Śląska) czy środowiskowej (np. dla dziejów ruchu harcerskiego w naszym kraju – ze względu na podjęcie przez środowiska harcerskie pierwszej harcerskiej Białej Służby w trakcie tej właśnie wizyty papieskiej).

To, że badacze częściej i chętniej opisują zagadnienia społeczno-polityczne, nie oznacza zresztą, że można powiedzieć, iż nawet w kontekście społeczno-politycznym zostały one przez nich w pełni zrozumiane i wiarygodnie zinterpretowane. Bardzo interesujące propozycje interpretacyjne podane przez Andrzeja Nowaka i Andrzeja Grajewskiego w cytowanej już _Pielgrzymce nadziei_ nie doczekały się przecież rozwinięcia i wciąż pozostają niezweryfikowane.

Wciąż brak pogłębionej analizy drugiej pielgrzymki papieskiej zarówno w kontekście ówczesnej polityki międzynarodowej, jak i w kontekście teologicznego przekazu papieża, a także społecznego znaczenia papieskiej wizyty, rozumianego szerzej niż kwestia „Solidarności”, a nawet w kontekście całości pontyfikatu papieża Polaka. Nie zestawiono też drugiej pielgrzymki w uporządkowany sposób z poprzednią – z czerwca 1979 r. – oraz z następną, z czerwca 1987 r.

Przynajmniej na niektóre z tych wyzwań postara się odpowiedzieć ta książka.