Radiofonia w Polsce. Zarys dziejów - ebook

WSTĘP

Publikacja, którą, droga czytelniczko, drogi czytelniku, trzymasz w ręku, to opowieść o polskiej radiofonii: ludziach, wydarzeniach, stacjach radiowych i audycjach. Książka jest próbą opowiedzenia całości historii polskiej radiofonii od jej początków w latach dwudziestych XX wieku do dziś. Do tej pory na polskim rynku wydawniczym nie było publikacji, która w syntetyczny sposób opowiada historię radia w Polsce. Wśród książek na temat radia mamy bowiem do czynienia z pozycjami dotyczącymi tylko jednej stacji radiowej, jednego zagadnienia związanego z radiofonią, omówieniem pewnego okresu rozwoju radiofonii w konkretnym regionie lub mieście czy historii jednego typu nadawców. Publikacja ta chce z jednej strony wypełnić lukę na polskim runku wydawniczym, z drugiej strony opowiedzieć o pasji tworzenia radia.

Monografia składa się z trzech zasadniczych części i kilkunastu rozdziałów. Podział został dokonany w oparciu o dotychczas opublikowane prace dotyczące radiofonii w Polsce. W literaturze przedmiotu panuje duża zgodność co do periodyzacji historii polskiej radiofonii, zwłaszcza jeżeli chodzi o okres od momentu jej powstania do roku 1989. Ten okres zostanie opisany zgodnie z periodyzacją zaproponowaną przez Macieja Józefa Kwiatkowskiego1 i Danutę Grzelewską2. Podział ten przyjmują za obowiązujący także inni autorzy3. Zaznaczmy, że polska radiofonia i rozgłośnie nadające w języku polskim będą podstawowym obszarem zainteresowania w niniejszej publikacji, jedynie pierwszy rozdział pokaże początki radiofonii na świecie.

Pierwsza część książki koncentruje się na początkach radiofonii na ziemiach polskich, które datuje się na okres dwudziestolecia międzywojennego, po odzyskaniu przez Polskę niepodległości po 123 latach zaborów. W tej części pracy najważniejsza jest opowieść o budowaniu podwalin pod nowe medium, a także jego rozwój. W zasadzie pojawia się tu tylko jeden opisywany podmiot — Polskie Radio. Wprawdzie próbną emisję programu radiowego w 1925 roku podjęło Polskie Towarzystwo Radiotechniczne, ale o regularnym nadawaniu programu radiowego w języku polskim możemy mówić dopiero w przypadku Polskiego Radia, które rozpoczęło taką emisję 18 kwietnia 1926 roku. W okresie dwudziestolecia międzywojennego przywołani autorzy prac na temat historii radiofonii w Polsce wyróżniają cztery okresy. Pierwszy z nich nazwany jest przez Kwiatkowskiego i Grzelewską okresem preradiofonicznym i obejmuje czas od momentu odzyskania przez Polskę niepodległości do uruchomienia próbnej stacji Polskiego Towarzystwa Radiotechnicznego (PTR) 1 lutego 1925 roku. Grzelewska jednak zakłada, że okres preradiofoniczny trwał do kwietnia 1926 roku, kiedy to rozpoczęło się nadawanie regularnego programu Polskiego Radia4. Drugi okres rozwoju polskiej radiofonii jest definiowany przez każde z autorów nieco inaczej. Kwiatkowski określa go jako okres budowy podstaw. Jego zdaniem, okres ten trwa od lutego 1921 do połowy roku 19295. Obejmuje działalność stacji PTR, utworzenie spółki Polskie Radio i uzyskanie przez nią koncesji na wyłączne eksploatowanie stacji radiofonicznych w Polsce. Na ten okres przypada też uruchomienie radiostacji w Warszawie, Krakowie, Poznaniu, Katowicach i Wilnie. Grzelewska określa drugi okres bardzo podobnie do Kwiatkowskiego — jako budowę podstaw polskiej radiofonii, ale jego ramy czasowe wyznaczają według Grzelewskiej rozpoczęcie regularnej emisji programu radiowego z jednej strony, przyznanie zaś przez ministra poczty i telegrafów nowej koncesji na nadawanie programu Spółce Akcyjnej Polskie Radio w listopadzie 1929 roku6 z drugiej. Trzeci okres w dziejach polskiej radiofonii w zgodniej opinii obydwojga autorów trwał od roku 1929 do 1935. Kwiatkowski nazywa go okresem rozpowszechniania, Grzelewska natomiast okresem upowszechniania radia. Okres ten rozpoczyna się od wspomnianego powyżej momentu przyznania spółce Polskie Radio nowej koncesji na nadawanie, a kończy w 1935 roku, kiedy to rząd polski przejmuje 96 procent akcji spółki Polskie Radio7. Czwarty okres według obojga autorów trwa od roku 1935 do wybuchu II wojny światowej 1 września 1939 roku. Autorzy zgodnie określają go jako okres etatyzacji radiofonii polskiej.

Druga część niniejszej publikacji obejmuje przedział czasowy pomiędzy rokiem 1939 a 1989. Co zrozumiałe, na początku tego rozdziału ukazana jest rola stacji radiowych podczas II wojny światowej. Oprócz Polskiego Radia pojawiają się tu rozgłośnie powstańcze, a także te, które nadawały spoza terytorium Polski. Lata PRL-u to czas obowiązywania leninowskiej doktryny medialnej, co oznaczało, że środki masowego przekazu, w tym radio, znajdowały się pod kontrolą aparatu władzy. W książce ukazane są odbudowa i rozwój Polskiego Radia, ale pojawiają się też informacje o rozgłośniach nadających swój program z zagranicy (Radio Wolna Europa, Głos Ameryki), nie zabrakło również miejsca dla rozgłośni studenckich i harcerskich, a także dla działającego w latach osiemdziesiątych w różnych częściach kraju nielegalnego Radia Solidarność.

Wedle przywołanego powyżej podziału od wybuchu II wojny światowej do zmiany ustrojowej w 1989 roku mamy do czynienia z sześcioma okresami. Pierwszy z nich to czas wojenny, trwający do września 1944 roku. Ten czas rozpoczyna się we wrześniu 1939, a kończy się z jednej strony uruchomieniem radiostacji Pszczółka w Lublinie, z drugiej działalnością Radia Błyskawica podczas powstania warszawskiego. Drugi, nazywany przez Kwiatkowskiego okresem odbudowy8, przez Grzelewską zaś powojennej odbudowy9, trwał według autorów od momentu uruchomienia radiostacji Pszczółka do końca 1949 roku. Na okres ten przypada uruchomienie stacji regionalnych Polskiego Radia; zamyka go zaś uroczyste otwarcie nowej rozgłośni Polskiego Radia przy ulicy Myśliwieckiej w Warszawie w lipcu 1949 roku10. Okres trzeci według obojga autorów trwał od 1949 do 1956 roku. Inaczej jednak, zapewne z powodu daty powstania przywoływanych prac, okres ten jest nazywany. Kwiatkowski określa go jako okres rozbudowy11, natomiast Grzelewska jako „czas socrealizmu i odwilży”12, bądź pisze po prostu „Polskie Radio w latach 1949-1956”13. Szczegółowe analizy tego okresu znajdują się w dalszej części pracy, warto jednak już teraz wspomnieć, że według Kwiatkowskiego pokrywał się on w zasadzie z planem sześcioletnim, natomiast Grzelewska podkreśla powolne odchodzenie od początkowo obowiązujących wzorców stworzonych przez socrealizm i wiąże te zmiany zarówno ze śmiercią Józefa Stalina w 1953 roku, jak i wydarzeniami roku 1956 w Polsce i Europie. Okres czwarty, określany przez Kwiatkowskiego jako „powstanie telewizji”14, trwał od roku 1956 do 1960. Grzelewska podaje podobne ramy czasowe i mówi o „Polskim Radiu w latach 1956-1960”. Wydaje się, że wydarzeniem, które zamyka ten okres, a otwiera następny, jest przekształcenie Komitetu do spraw Radiofonii „Polskie Radio” w Komitet do spraw Radia i Telewizji „Polskie Radio i Telewizja” na mocy ustawy z 2 grudnia 1960 roku15. Szukając odpowiedniej nazwy dla tego okresu, trzeba zwrócić uwagę na fakt, że nie mniej istotnym procesem, który zachodził po październiku 1956 roku, było odejście od formuły radia będącego tylko i wyłącznie tubą propagandową na rzecz większego urozmaicenia programu. Pojawiły się zarówno audycje o lżejszym charakterze, jak i znakomite pod względem artystycznym. Program stał się zróżnicowany. Najwłaściwszym określeniem dla tego czasu w historii polskiej radiofonii będzie więc: okres poszerzania oferty programowej. Przedział piąty, rozpoczynający się w grudniu 1960 roku, Kwiatkowski nazywa „współistnienie z telewizją”. Ma to związek ze wspomnianymi powyżej zmianami w strukturze zarządzania radiem i telewizją w Polsce. Okres ten kończy się według Kwiatkowskiego w połowie lat siedemdziesiątych XX wieku, kiedy to „nastąpiło zrównanie liczby radio- i teleabonentów”16. Grzelewska z kolei przyjmuje, że okres rozpoczynający się w roku 1960 kończy się w 1970, a kolejny odpowiada następnemu dziesięcioleciu (1970-1980)17. W innej publikacji18 Grzelewska podaje, że lata 1956-1989 można uznać za w miarę jednolity etap w rozwoju Polskiego Radia. Dla potrzeb niniejszej pracy przyjmuję, że okres piąty kończy się wraz z rokiem 1980. Kolejny, szósty, rozpoczyna się w roku 1980, a kończy w 1989. To czas pomiędzy podpisaniem porozumień sierpniowych a okrągłym stołem i początkiem transformacji ustrojowej, w tym medialnej.

Trzecia część książki jest poświęcona polskiej radiofonii po 1989 roku. To zupełnie inna radiofonia od tych, z którymi polscy słuchacze mieli do czynienia przed wojną i po wojnie. W eterze pojawiły się stacje prywatne, a także lokalne. Jest to zmiana jakościowa, ilościowa i, można to powiedzieć bez przesady, rewolucyjna. Opowiadając historię najnowszą polskiej radiofonii, ze względu na mniejszy dystans czasowy, autor starał się uchwycić najważniejsze wydarzenia i trendy, jakie charakteryzują polską radiofonię na przełomie wieków. Z kolei dalsza próba periodyzacji dziejów polskiej radiofonii zostanie oparta na propozycji Bogusławy Dobek-Ostrowskiej19, a także Wiesławy Kubaczewskiej i Marcina Hermanowskiego20. Mamy tu do czynienia z czterema okresami. Dobek-Ostrowska proponuje następującą periodyzację historii polskiej radiofonii po roku 1989. Okres (pierwszy) od przełomu politycznego w 1989 roku do przyjęcia ustawy o radiofonii i telewizji21. Czas ten to przede wszystkim pojawienie się w eterze pierwszych niepaństwowych rozgłośni radiowych od II wojny światowej, a także tworzenie nowych regulacji prawnych porządkujących rynek radiowy. Okres (drugi) od początku roku 1993 do końca 199422. W styczniu 1993 roku weszła w życie ustawa o radiofonii i telewizji, której celem było uporządkowanie polskiego eteru, zarówno radiowego, jak i telewizyjnego. Ustawa zakładała powołanie do życia Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji, która miała przyznawać koncesje na nadawanie programu stacjom niepublicznym. Ustawa zmieniała też status Polskiego Radia i Telewizji Polskiej. Odtąd mamy do czynienia z radiofonią i telewizją publiczną (nie zaś państwową). Okres ten kończy się przyznaniem w 1994 roku koncesji na nadawanie programów niepublicznym rozgłośniom ogólnopolskim, ponadregionalnym i lokalnym. Ostatni (trzeci) zaproponowany przez Dobek-Ostrowską okres rozpoczyna się w 1995 roku i, jak pisze autorka, jest to „przedział czasowy, który można umownie nazwać fazą względnej stabilizacji rynku mediów elektronicznych i ukształtowania się »nowego ładu w eterze.« Pole walki o koncesje zajęła walka o przetrwanie”23. W publikacji przygotowanej wraz z Kubaczewską proponuję dwa inne terminy dotyczące rozpoczęcia ostatniego z okresów rozwoju polskiej radiofonii. Pierwszy dotyczy periodyzacji historii rozgłośni publicznych. Ich struktura i charakter zmieniły się wraz z uchwaleniem ustawy o radiofonii i telewizji 29 grudnia 1992 roku. Tę datę uznajemy za rozpoczęcie kolejnego etapu historii Polskiego Radia24. Drugi zaś dotyczy rozgłośni niepublicznych, czyli koncesjonowanych. Naszym zdaniem, ten okres zaczyna się nie w roku 1995, jak proponuje Dobek-Ostrowska, ale rok później. W 1996 roku zakończył się bowiem drugi „duży” proces koncesyjny. I dopiero wtedy rozpoczął się proces „dostosowywania oferty programowej do potrzeb słuchaczy”25. Wydaje się zasadne, by ostatni, trwający do dziś okres nazwać czasem stabilizacji, koncentracji, komercjalizacji i cyfryzacji. Rozgłośnie prywatne w większości należą do sieci radiowych; jeśli chodzi o rozgłośnie publiczne — ich oferta programowa w znacznym stopniu jest dostosowana do programów pozostałych rozgłośni, trwa proces cyfryzacji radia (zwłaszcza publicznego).

Po przeanalizowaniu źródeł przyjąłem następującą periodyzację dziejów polskiej radiofonii, która będzie obowiązywała w niniejszej publikacji:

a. okres preradiofoniczny — od listopada 1918 do kwietnia 1926 roku,

b. okres budowy podstaw polskiej radiofonii — od kwietnia 1926 do listopada 1929 roku,

c. okres rozpowszechniania — od lipca 1929 do lipca 1935 roku,

d. okres etatyzacji radiofonii polskiej — od lipca 1935 do sierpnia 1939 roku,

e. okres wojenny — od września 1939 do sierpnia 1944 roku,

f. okres odbudowy — od sierpnia 1944 do lipca 1949 roku,

g. okres rozbudowy — od lipca 1949 do października 1956 roku,

h. okres poszerzenia oferty programowej — od października 1956 do grudnia 1960 roku,

i. okres współistnienia z telewizją — od grudnia 1960 do sierpnia 1980 roku,

j. okres stabilizacji i pierwszych prób przełamania monopolu państwa w eterze — od sierpnia 1980 roku do czerwca 1989,

k. okres przekształcania się rynku radiowego — od czerwca 1989 do grudnia 1992 roku,

l. okres porządkowania radiofonii — od stycznia 1993 do października 1996 roku,

ł. okres stabilizacji, koncentracji, komercjalizacji i cyfryzacji — od listopada 1996.

Wydaje się uzasadnione, by periodyzację dziejów polskiej radiofonii zakończyć rozdziałem dotyczącym jej przyszłości. Przemawia za tym fakt, że w ostatnich latach daje się zaobserwować kilka procesów, które mogą zmienić sposób funkcjonowania radia jako medium. Mam tu na myśli przede wszystkim cyfryzację, podcasting i obecność stacji radiowych w Internecie. Dlatego periodyzacja dziejów polskiej radiofonii zakończona zostanie krótkim rozdziałem na temat przyszłości radia, jego cyfryzacji i nadawania w Internecie.

Mam nadzieję, że książka okaże się interesująca dla studentów kierunków humanistycznych i historycznych, w szczególności antropologii kulturowej, dziennikarstwa, historii, komunikacji społecznej, kulturoznawstwa, medioznawstwa, politologii i socjologii, a także dla wszystkich osób zainteresowanych radiem, w tym samych radiowców.

*

Chcę podziękować panu redaktorowi Dariuszowi Jaworskiemu i wydawnictwu Zysk i S-ka za życzliwe zainteresowanie tematem publikacji, pani redaktor Annie Tomczyk za zaangażowanie w pracę nad książką, panu profesorowi Waldemarowi Kuligowskiemu z Instytutu Etnologii i Antropologii Kulturowej UAM — promotorowi mojej pracy doktorskiej na temat miejsca radia w życiu codziennym — za wsparcie merytoryczne, moim Mocarnym Koleżankom i Kolegom ze Studium Psychoterapii przy Laboratorium Psychoedukacji za energię i emocje, siostrze Kasi — za kibicowanie mi w pracy nad książką, Anieli Hermanowskiej i — rodzicom, za zaszczepienie chęci poznawania świata i... pierwszy radioodbiornik, a także żonie Hani za to, że jest i mnie wspiera.

Poznań, luty 2016 — styczeń 2017

Marcin Hermanowski

Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki

------------------------------------------------------------------------

1 M.J. Kwiatkowski, Narodziny Polskiego Radia. Radiofonia w Polsce w latach 1918-1929, Warszawa 1972.

2 D. Grzelewska, Polska radiofonia w latach 1918-1989, R. Gluza (red.), Media w Polsce w XX wieku, Poznań 1999; D. Grzelewska, Historia polskiej radiofonii w latach 1926-1989, D. Grzelewska, R. Habielski, A. Kozieł, J. Osica, L. Piwońska-Pykało, Prasa radio i telewizja w Polsce. Zarys dziejów, Warszawa 2001.

3 Zob. m.in.: M. Steciąg, Informacja, wywiad, felieton. Sposób istnienia tradycyjnych gatunków w radiu komercyjnym, Zielona Góra 2006; S. Jędrzejewski, Radio w komunikacji społecznej. Rola i tendencje rozwojowe, Warszawa 2003.

4 D. Grzelewska, Polska radiofonia..., s. 115.

5 M.J. Kwiatkowski, Narodziny Polskiego Radia..., s. 12.

6 D. Grzelewska, Historia polskiej radiofonii..., s. 224.

7 D. Grzelewska, Polska radiofonia..., s. 120.

8 M.J .Kwiatkowski, Narodziny Polskiego Radia..., s. 15.

9 D. Grzelewska, Polska radiofonia..., s. 121.

10 Ibidem, s. 124.

11 M.J. Kwiatkowski, Narodziny Polskiego Radia..., s. 15.

12 D. Grzelewska, Polska radiofonia..., s. 124.

13 D. Grzelewska, Historia polskiej radiofonii..., s. 246.

14 M.J. Kwiatkowski, Narodziny Polskiego Radia..., s. 15.

15 Z. Chomicz, 75 lat Polskiego Radia. Kalendarium 1925-2000, Warszawa 2000, s. 71.

16 M.J. Kwiatkowski, Narodziny Polskiego Radia..., s. 16.

17 D. Grzelewska, Historia polskiej radiofonii..., s. 258-259.

18 D. Grzelewska, Polska radiofonia..., s. 129-131.

19 B. Dobek-Ostrowska, Przemiany systemu medialnego w Polsce po 1989 roku, B. Dobek-Ostrowska (red.), Współczesne systemy komunikowania, Wrocław 1998.

20 W. Kubaczewska, M. Hermanowski, Radio — historia i współczesność, Poznań 2008.

21 B. Dobek-Ostrowska, Przemiany systemu medialnego w Polsce..., s. 84.

22 Ibidem, s. 85.

23 Ibidem, s. 88.

24 W. Kubaczewska, M. Hermanowski, Radio — historia i współczesność, s. 48.

25 Ibidem, s. 72.I. POCZĄTKI RADIA

Wynalazcy radia. Radio jako wynalazek techniczny pojawiło się u progu XX wieku. Z dwóch uważanych za autorów tego wynalazku fizyków: Rosjanina Aleksandra S. Popowa i Włocha Guglielma Marconiego, opatentować swój wynalazek udało się temu drugiemu w 1896 roku w Anglii1.

Laboratorium Marconiego, fot. David Sparvell, G4FTC

Włoch użył fal elektromagnetycznych do przeniesienia dźwięku. W 1895 roku zdołał przekazać sygnały ze swej pracowni w rodzinnej Villi Grifone aż do uziemionej anteny odbiorczej znajdującej się w odległości dwóch kilometrów od „nadajnika”2.

Guglielmo Marconi, obraz Kazimiery Dąbrowskiej, 1937, ze zbiorów Narodowego Archiwum Cyfrowego

Wynalazek włoskiego fizyka nie byłby jednak możliwy, gdyby nie prace teoretyczne i doświadczenia kilku innych osób. „W 1873 roku amerykański matematyk i fizyk James Clerk Maxwell w swym klasycznym dziele »Elektryczność i magnetyzm« wykazał, że energia rozchodzi się w formie fal z szybkością światła, a ponadto dowiódł, że obok świetlnych istnieją też niewidzialne, podobnej elektromagnetycznej natury. Są one bowiem niewidzialnymi drganiami połączonych pól elektrycznego i magnetycznego”3. Co ważne, Maxwell określił, że fale mogą przenikać przez ciała stałe, a więc na przykład ściany budynków. Teoretyczne podstawy opracowane przez Maxwella w życie wcielił młody fizyk niemiecki, Heinrich Hertz w 1887 roku. „Skonstruował urządzenie składające się z dwóch cewek, z których jedna była generatorem drgań elektrycznych, a druga ich odbiornikiem”4. Była to pierwsza demonstracja zjawiska łączności bezprzewodowej. Heinrich Hertz nie wierzył jednak w to, że „uruchomione” przez niego fale znajdą kiedykolwiek zastosowanie praktyczne5.

W tym miejscu wróćmy do dwóch fizyków: Aleksandra S. Popowa i Guglielma Marconiego. Popowowi, podobnie jak Marconiemu, udało się przesłać falę elektromagnetyczną na odległość 80 metrów, ale jak wcześniej wspomniano, Marconi wykorzystał owe fale do przeniesienia dźwięku. W rodzimych stronach Marconi nie znalazł zbytniego zainteresowania dla swojego wynalazku. Na przykład poczta włoska, która miała bardzo dobrze rozwiniętą sieć telegraficzną, nie zamierzała inwestować w zbędny — jej zdaniem — wynalazek6. Pomoc znalazł Marconi w Wielkiej Brytanii7. Tam zdołał zainteresować swoim wynalazkiem przedstawicieli marynarki i armii8. W 1897 roku udało się Marconiemu wysłać sygnał radiowy ze statku na brzeg, a dwa lata później sygnał radiowy przekroczył kanał La Manche9. Wynalazek Włocha szeroko komentowała brytyjska prasa. Gazety pisały o niewidzialnych, ale realnych falach radiowych. Wielu uważa Marconiego za „ojca radia”. Jego osiągnięcia docenił Komitet Noblowski, przyznając mu Nagrodę Nobla w dziedzinie fizyki w 1909 roku za rozwój telegrafii bez drutu10.

Pierwsze zastosowania wynalazku. Początkowo odbiorniki radiowe wykorzystywano, zgodnie zresztą z zamysłem Marconiego, do komunikacji morskiej i celów wojskowych.

W pierwszych latach XX stulecia powstawały maszty radiostacji, dzięki którym możliwa była komunikacja z załogami statków pływających po morzu. Gdy w roku 1909 na Atlantyku zderzyły się dwa statki pasażerskie, dzięki działającemu na pokładzie jednego z nich radiu przeprowadzono sprawną akcję ratowniczą. Ocaleli wszyscy pasażerowie — prawie tysiąc siedemset osób11. Podobnie dzięki sygnałowi SOS wysłanemu drogą radiową uratowano wiele osób po katastrofie Titanica w kwietniu 1912 roku. Uratowanych byłoby więcej, gdyby operator na pobliskim statku nie zakończył wcześniej wachty12.

Pierwsze stacje radiowe. Pierwsze stacje radiowe pojawiły się na początku lat dwudziestych XX wieku. Pewnie powstałyby kilka lat wcześniej — bo były już takie możliwości techniczne — ale czas I wojny światowej charakteryzowały liczne ograniczenia w wykorzystywaniu eteru do potrzeb innych niż wojskowe. W Stanach Zjednoczonych monopol państwa na działalność radiową zniesiono na początku 1920 roku i radio szybko przeszło do sektora prywatnego13. Dużą przeszkodą w upowszechnianiu się nowego medium była mała liczba odbiorników radiowych i ich wysoka cena. Liczni radioamatorzy, entuzjaści radia sami składali odbiorniki z dostępnych części. Zmiana przyszła w 1920 roku, kiedy w sprzedaży pojawiły się pierwsze aparaty wytwarzane fabrycznie. W Stanach Zjednoczonych zbiegło się to z powstaniem Radio Corporation of America, która to firma szybko stała się czołową instytucją w powstającym właśnie amerykańskim przemyśle radiowym14.

Radio KDKA. Pierwszą stacją radiową na świecie była, nadająca w Pittsburghu, rozgłośnia KDKA. Stacja zaczęła nadawać w październiku 1920 roku15. W uruchomieniu tej stacji pomógł przypadek. Jej właścicielem był bowiem pracownik firmy Westinghouse, Frank Conrad, który ze swojego garażu nadawał muzykę dla krótkofalowców amatorów, sprawdzając w ten sposób działanie nadajnika. Kiedy okazało się, jak wielkie jest zapotrzebowanie wśród krótkofalowców na odbiór muzyki, kierownictwo Westinghouse

Wnętrze Radia KDKA z Pittsburgha, „Radio for Everybody” nr 1, 1992, s. 62

zdecydowało się na to, by rozpocząć regularną emisję. Stało się to 2 listopada 1920 roku po udanej transmisji w radiu KDKA wyników wyborów prezydenckich, w których o prezydenturę rywalizowali przyszły prezydent Stanów Zjednoczonych Warren Harding i kandydat demokratów James Middleton Cox16.

Początki radiofonii w Stanach Zjednoczonych. Rozgłośnia z Pittsburgha rozpoczęła „radiowy boom” w USA. Liczba amerykańskich stacji nadawczych rosła praktycznie z miesiąca na miesiąc; w 1921 roku działały cztery stacje17 radiowe, a w marcu roku 1923 było ich już 55618. Radio nie pełniło jednak wówczas funkcji środka komunikacji. Było rodzajem kosztownego, choć coraz bardziej popularnego hobby, zarówno dla nadawców, jak i odbiorców. Radio zostało odkryte przez prasę dopiero zimą 1922 roku. „Mniej niż rok temu — pisał wpływowy wówczas „Current Opinion” — publiczność traktowała radiotelefon jak wielką tajemnicę. Teraz miliony słuchają”19. Właścicielami stacji radiowych były przede wszystkim firmy przemysłowe, ale także koncerny prasowe, domy towarowe, uniwersytety, kościoły i osoby prywatne. Organizacją tzw. sieci radiofonicznych zajmowały się w Stanach Zjednoczonych wielkie towarzystwa radiofoniczne. Pierwsze z nich, National Broadcasting Company (NBC), powstało w 1926 roku20 — rozpoczynając działalność z dwiema kluczowymi stacjami w Nowym Jorku i 17 stacjami stowarzyszonymi, rozsianymi po całym terytorium USA. Kilka lat po pierwszej audycji z Pittsburgha, otwierającej erę regularnej, codziennej radiofonii, prezydent Calvin Coolidge, „pierwszy prezydent ery radia”21, podpisał w 1927 roku ustawę radiową (The Radio Act), która normowała sprawy amerykańskiej radiofonii.

Charakterystyka amerykańskiej radiofonii. W tym miejscu odejdę na moment od prezentowania kolejnych wydarzeń związanych z rozwojem radiofonii, by zająć się jej charakterem w Stanach Zjednoczonych w latach dwudziestych XX wieku, ponieważ to właśnie amerykańska radiofonia wypracowała wzory funkcjonowania radia. Radio od samego początku istnienia okazało się medium, które sprzyja unifikacji kulturowej społeczeństwa amerykańskiego. „W pewnym sensie radio umożliwiło przezwyciężenie amerykańskiego partykularza — rezultatu istnienia ogromnych przestrzeni, a jednocześnie wielu tak różnych wzorców kulturowych, czego wyrazem był amerykański melting pot”22. Radio również zdemokratyzowało uczestnictwo w kulturze, umożliwiając kontakt z wytworami kultury wyższej wielu ludziom dotychczas takich możliwości pozbawionym. Jednocześnie radio zindywidualizowało jednak odbiór tych wartości i wytworów — po krótkim czasie słuchania wspólnego odbiorniki stały się bowiem na tyle tanie, że przeciętnie zarabiającą amerykańską rodzinę było na nie stać. Stanisław Jędrzejewski wskazuje na jeszcze jedną istotną cechę radia z początku lat dwudziestych XX wieku w Stanach Zjednoczonych: „Radio miało też pełnić rolę remedium na coraz bardziej komercjalizującą się kulturę masową, której głównym środkiem było kino. Szybko okazało się to iluzją. Radio, stając się wprawdzie medium informacyjnym, pozostawało źródłem rozrywki i to nie najwyższego lotu. Dużo czasu musiało jeszcze minąć, zanim radio zaczęło pełnić funkcje edukacyjne”23. Do tej charakterystyki pierwszych lat radia w USA dodajmy jeszcze rolę radia jako miejsca politycznej debaty, a także medium, za pośrednictwem którego słuchacze mogli uczestniczyć w praktykach religijnych. Jak pisze Jędrzejewski, „rok po uruchomieniu regularnej transmisji pittsburska KDKA transmitowała w każdą niedzielę mszę świętą z miejscowego kościoła. Jako pionierska technologia ówczesnego świata »przynosząc« religię do domów, radio — paradoksalnie — odegrało znaczącą rolę w rozpowszechnianiu w społeczeństwie amerykańskim wartości chrześcijańskich”24.

W modelu radiofonii, jaki ukształtował się w Stanach Zjednoczonych przed II wojną światową (i obowiązuje do dziś), prym wiodą komercyjne rozgłośnie radiowe25. Radio publiczne wprawdzie istnieje, ale jego słuchalność w porównaniu ze stacjami prywatnymi jest niewielka; radiofonia publiczna odgrywa też znacznie mniejszą, żeby nie powiedzieć marginalną rolę. Amerykański model radiofonii różni się zdecydowanie od europejskiego, gdzie rola mediów publicznych była (i wciąż jest) bardziej znacząca.

Początki radiofonii w Europie. Związek Radziecki i Wielka Brytania. Pierwszą w Europie regularnie nadającą stacją radiową była uruchomiona 19 marca 1922 roku rozgłośnia w Moskwie. Normalizacja spraw radiofonii w Związku Radzieckim (ZSRR) nastąpiła wraz z utworzeniem w 1924 roku Towarzystwa Akcyjnego „Radio dla Wszystkich”, które rozpoczęło działalność w 1925 roku26. Towarzystwo to zajmowało się nadawaniem programu radiowego, budową rozgłośni i stacji nadawczych, handlem aparaturą radiową, pracą wydawniczą oraz propagowaniem wiedzy radiotechnicznej. W tym samym roku, kiedy uruchomiono stację moskiewską, nadawanie regularnych programów rozpoczęła radiostacja brytyjska z Londynu. Stało się to dokładnie 14 listopada 1922 roku27. Dodajmy, że eksperymentalne audycje w Zjednoczonym Królestwie nadawano już w 1920 roku za sprawą towarzystwa Marconi Company. Towarzystwo to, wraz z przedstawicielami różnych organizacji radioamatorskich, prowadziło pertraktacje z Ministerstwem Poczty i Telegrafów w celu utworzenia jednego towarzystwa radiofonicznego w Wielkiej Brytanii. W 1923 roku powołano do życia British Broadcasting Company, które po reorganizacji w roku 1927 zmieniło nazwę na British Broadcasting Corporation — BBC28. Nowe towarzystwo działało na podstawie specjalnego przywileju królewskiego. Celem BBC, które otrzymało koncesję na 10 lat, miało być prowadzenie radiofonii w Wielkiej Brytanii, Irlandii Północnej, na Wyspach Normandzkich i wyspie Man.

Początki radiofonii francuskiej. Do grona pierwszych radiofonii 16 listopada 1922 roku dołączyła radiofonia francuska29. Wtedy właśnie zaczęła nadawać stacja Radio Paris, choć niektórzy twierdzą, że nadajnik Radia Paris, umieszczony na wieży Eiffla, rozpoczął działania kilka dni wcześniej — 9 listopada 1922 roku, wyprzedzając tym samym start radiofonii brytyjskiej30. Organizatorem tej stacji była firma radiotechniczna Radiola należąca do koncernu Compagnie Générale de TSF. Utworzone przez koncern towarzystwo Compagne Française de Radiophonie przejęło w 1923 roku prowadzenie Radio Paris. Sprawy radiofonii francuskiej regulował dekret z 24 listopada 1923 roku31.

Początki radiofonii w pozostałych krajach europejskich i w Azji32. W 1923 roku rozpoczęła regularną działalność stacja nadawcza w Berlinie, zorganizowana przez towarzystwo Die Berliner Radio — Stunde AG oraz belgijska stacja Radio Belgique. W latach 1924-1931 uruchomiono pierwsze stacje radiowe w kolejnych krajach europejskich: w Szwajcarii (Lozanna, 1 marca 1924), Holandii (Hilversum, 15 kwietnia 1924), Austrii (Wiedeń, 1 października 1924), we Włoszech (Rzym, 6 października 1924), w Hiszpanii (Barcelona, 14 listopada 1924), Danii (Kopenhaga, 1 kwietnia 1925), Norwegii (Oslo, 29 kwietnia 1925), Szwecji (Sztokholm, 15 maja 1925), Czechosłowacji (Praga, 20 maja 1925), na Węgrzech (Budapeszt, 1 grudnia 1925), w Irlandii (Dublin, 1 stycznia 1926), Finlandii (Helsinki, 10 kwietnia 1926), Polsce (Warszawa, 18 kwietnia 1926), Jugosławii33 (Zagrzeb, 15 maja 1926), Rumunii (Bukareszt, 15 kwietnia 1927), Portugalii (Lizbona, 10 maja 1928), Bułgarii (Sofia, 1 listopada 1929), Luksemburgu (15 maja 1931), Grecji (Ateny, 20 maja 1931) oraz Islandii (Reykjavik, 1 września 1931). Pierwsza stacja poza Ameryką i Europą zaczęła nadawać swój program w Japonii, w Tokio 22 grudnia 1925 roku.

Modele radiofonii. Koniec lat dwudziestych XX wieku zamyka pierwszy etap rozwoju radiofonii na świecie. W poszczególnych krajach powoli wykształcają się modele funkcjonowania radiofonii czy sposoby jej finansowania. Na przykład w Związku Radzieckim radio było finansowane przez rząd, w wielu krajach europejskich z abonamentu, a w Stanach Zjednoczonych z wpływów z emitowanych przez stacje radiowe reklam.

Modele radiofonii, z jakimi możemy spotkać się współcześnie, opierają się na tych, które ukształtowały się w dwudziestoleciu międzywojennym. W krajach demokratycznych mamy do czynienia z trzema podstawowymi modelami funkcjonowania stacji radiowych: komercyjny (stacja radiowa utrzymuje się z reklam), publiczny (stacja radiowa utrzymywana jest przede wszystkim z danin publicznych — abonamentu) oraz trzeciego sektora (rozmaite źródła utrzymania: dobrowolne wpłaty od słuchaczy, donacje, dotacje). Mimo pojawienia się rozgłośni trzeciego sektora (prowadzone przez kościoły, stowarzyszenia, organizacje społeczne) radiofonie większości krajów przyjmują dualistyczny charakter. Słuchacze mają do wyboru ofertę przygotowywaną dla nich przez radiofonie: prywatną i publiczną34. Jak pisałem wcześniej — w przypadku europejskich radiofonii naziemnych istotną rolę odgrywają stacje publicznego radia, w przypadku radiofonii północnoamerykańskiej i innych na niej się wzorujących prym wiodą rozgłośnie prywatne (komercyjne).

Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki

------------------------------------------------------------------------

1 S. Jędrzejewski, Radio w komunikacji społecznej..., s. 47.

2 B. Birch, Guglielmo Marconi. Jak radio przybliżyło świat, tłum. L. Dziadkiewicz, Warszawa 1992, s. 22.

3 T. Goban-Klas, Cywilizacja medialna. Geneza, ewolucja, eksplozja, Warszawa 2005, s. 103.

4 Ibidem.

5 S. Jędrzejewski, Radio w komunikacji społecznej..., s. 47.

6 B. Birch, Guglielmo Marconi, Jak..., s. 41.

7 M.W. Gamble, T.K. Gamble, Introducing Mass Communication, New York 1986, s. 147.

8 B. Birch, Guglielmo Marconi, Jak..., s. 54.

9 T. Goban-Klas, Cywilizacja medialna..., s. 104.

10 E. Banaszkiewicz-Zygmunt (red.), Media. Leksykon PWN, Warszawa 2000, s. 115; Marconi otrzymał Nagrodę Nobla wspólnie z niemieckim fizykiem Karlem Ferdinandem Braunem.

11 T. Goban-Klas, Cywilizacja medialna..., s. 104.

12 B. Birch, Guglielmo Marconi, Jak..., s. 55.

13 S. Jędrzejewski, Radio w komunikacji społecznej..., s. 50.

14 S. Jędrzejewski, Radio. Narodziny — ewolucja — perspektywy, Z. Bauer, E. Chudziński (red.), Dziennikarstwo i świat mediów, Kraków 2004, s. 60.

15 M.W. Gamble, T.K. Gamble, Introducing..., s. 149.

16 M.J. Kwiatkowski, To już historia. Felietony o dziejach polskiego radia, Warszawa 1975, s. 16.

17 S. Miszczak, Radiofonia i telewizja na świecie 1920-1970, Warszawa 1971, s. 14.

18 J.W. Adamowski, System medialny Stanów Zjednoczonych, J.W. Adamowski (red.), Wybrane zagraniczne systemy medialne, Warszawa 2008, s. 26.

19 S. Jędrzejewski, Radio w komunikacji społecznej..., s. 58.

20 B. Golka, System medialny Stanów Zjednoczonych, Warszawa 2004, s. 48.

21 R. Sobel, Coolidge: An American Enigma, Washington 1998, s. 301.

22 S. Jędrzejewski, Radio w komunikacji społecznej..., s. 59.

23 Ibidem, s. 59.

24 Ibidem, s. 60.

25 M. Hermanowski, Wybrane radiofonie zagraniczne, „Wiedza i Umiejętności. Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Umiejętności Społecznych w Poznaniu” 12/2009, s. 152.

26 S. Miszczak, Radiofonia i telewizja na świecie.., s. 269.

27 Z. Bajka, Historia mediów, Kraków 2008, s. 191.

28 L. Taylor, A. Willis, Medioznawstwo. Teksty, instytucje i odbiorcy, tłum. M. Król, Kraków 2006, s. 115.

29 S. Miszczak, Radiofonia i telewizja na świecie..., s. 49.

30 Z. Bajka, Historia mediów..., s. 191.

31 Ibidem, s. 14.

32 Wszystkie daty w tym akapicie za: S. Miszczak, Radiofonia i telewizja na świecie..., s. 9-12.

33 W 1926 roku istniało Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców, w 1929 roku zostało przemianowane na Królestwo Jugosławii.

34 M. Hermanowski, Wybrane radiofonie zagraniczne..., s. 182.